‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

Yoy so ‘ndiruvchi g ‘altaklar.
3 fazali neytrali zam inlanm agan tar- 
m o q lard a fazalardan biri yerga metallik tutashganda (5.13-a rasm) 
sh ik astlangan fa z an in g yerga nisb atan kuchlanishi n o lg a ch a tu -
+J
5.13- rasm.
Izolatsiyalangan neytralli 
(a)
va sig'im toki kompensatsiyalangan 
(b)
tarmoqlarda fazaning yerga ulanishi.
73

---

shib, q o lsan ikkita f a z a d a lin iy a k u c h l a n i s h i g a t e n g b o lgan 
kuchlanish hosil b o ‘ladi. Yerga tu ta s h ish n u q t a s i d a s h ik a s tla n m a g a n
fazalaming sig‘im toklari yig‘indisiga t e n g b o lg a n t o k o q a d i .
I = —3Uf ja>C.
Bu yerda, / — yerga tutash u v toki, A; 
Uf
— f a z a k u c h l a n i s h i , V;
S — 
butun tarmoqning sig‘imi, F; 
co=2nf
— b u r c h a k c h a s t o t a , c 1.
Faza yerga yoy va katta sigMm toki o rq a li u l a n g a n d a y e i g a ulovchi 
yoy o ‘chib-yonuvchi xarakterga ega boMadi. B u n d a y y o y ta rm o q d a
xavfli o ‘ta kuchlanishlarning p a y d o boM ishiga o l i b k e l a d i . N eytrali 
izolatsiyalangan ta rm o q n in g d a v o m li i s h l a s h i m u m k i n b o lgan 
maksimal ruxsat etilgan sig‘im to k in in g q i y m a t l a r i q u y i d a keltirilgan:
Tarmoqning kuchlanishi, kV 6 
10 
20 
35
Sig‘im toki, A 
30 
20 
15 
10
Tok ko‘rsatilgan qiym atlardan o r t i q e h a b o M g a n d a t r a n s f o r m a ­
tor yoki generatorning neytraliga sigMm t o k i n i k o m p e n s a t s i y a -
lovchi yoy so‘ndiruvchi g ‘altak u la n a d i ( 5 . 1 3 - b r a s m ) . Y o y s o ‘n- 
diruvchi g ‘altakda tok 
I k
faza y e rg a t u t a s h g a n d a n e y t r a l d a hosil 
boMib, neytralning ko‘chish k u c h la n i s h i d e b n o m l a n u v c h i k u ch ­
lanish 
Uo =—UA
ta ’sirida hosil boMadi:
3(0 Lk +coL,
Bu yerda, 
Lk
va 
Lt
— mos ravishda y o y s o ‘n d i r u v c h i g ‘a l t a k va 
transformatorlarning induktivliklari.
Ik=I= I= 0
boMganda s h ik a s tla n g a n j o y d a y e r g a t u t a s h u v toki 
ning sigMm tashkil etuvchisi g ‘a l t a k n i n g i n d u k t i v l i k t o k i bilan 
toMa kompensatsiyalanib, to k la r r e z o n a n s i y u z a g a k e l a d i . Yoy 
so‘ndiruvchi g‘altaklar, qoidaga k o ‘ra, r e z o n a n s g a s o z l a n g a n b o ‘- 
lishi lozim. Yerga tutashuv to k in in g r e a k tiv t a s h k i l e t u v c h i s i 5 A
1 0
 
‘
dan oshmagan va chetlashish darajasi —^ —— 5 % d a n o s h m a g a n
\ 
/
hollarda oMa k o m p e n s a ts iy a la n is h g a s o z l a n g a n h o l a t d a
( I k >Ic)
ishlatishga ruxsat etiladi. K a m k o m p e n s a t s i y a l a n i s h g a s o z l a n g a n
holat ( / * < / ) kabel va havo liniyalarida h a r q a n d a y a v a r i y a tufayli 
yuzaga keluvchi faza sigMmlarining n o s i m m e t r i k l i g i n e y t r a l n i n g
ko‘chish kuchlanishini O ^ t ^ d a n o s h ib k e t i s h i g a o l i b k e l m a y d i g a n
hollarda qo ‘llanilishi mumkin. Yoy s o ‘n d i r u v c h i g ‘a l t a k l a r n i n g tokla­
rini rostlash quyidagi uchta usulning biri y o r d a m i d a a m a l g a oshiriladi:
74

---

— clnilg‘am larning shoxobchalarini uzib-ulash orqali;
— m agnit tizimdagi oraliqni o ‘zgartirish orqali;
— induktivlikni o ‘zgarmas tok bilan magnitlab, o ‘zgartirish orqali.
6— 35 kV t a r m o q la r d a qoM laniluvchi 3 P O M tip id ag i yoy
so ‘ndiruvchi g ‘altaklarda tok pog'onali rostlanadi. U larda shoxob- 
chalarni u z ib -u la g ic h in in g y u ritm asi bak qopqogM da jo y la s h - 
gan. N azo rat va signalizatsiya zanjirlarini t a ’minlash u c h u n yoy 
so ‘ndiru v ch i g ‘a ltak lar signal c h u lg ‘am lari bilan t a ’m in la n g a n
(100 V. 10 A). Sozlashlar g ‘altakning ta rm o q d an uzilgan holatida 
a m alga oshiriladi. Ajratgich ta r m o q d a yerga tu ta sh u v m avjud 
boMmagan ho latd a uziladi. Buni shitdagi signal qurilm alari va 
bevosita ajratkich b o 'y ich a baholash m um kin. Xavfsizlik shartla- 
riga muvofiq holda shoxobchani g'altakni uzm asdan turib uzib- 
ulashga ruxsat etilmaydi. Chunki, uzib-ulash paytida yerga tutashish 
sodir boMib, g ‘altakda faza kuchlanishi paydo boMishi m u m k in . 
Faqat to k ostida avtom atik sozlovchi qurilm alarga ega boMgan 
maxsus g ‘altaklarni ta rm o q d an uzm asdan sozlashga ruxsat etiladi.
G ‘altaklarni bir transform atordan (generatordan) boshqasiga 
ko ‘chirish u c h u n avvalo u ajratkich yordam ida uziladi va soMigra 
boshqa transform atorga (generatorga) ulanadi.
SigMm toklari kompensatsiyalangan tarm o q lar u nda uzilm a- 
gan yerga tu tash u v lar va iste’m olch ilarn in g elektr t a ’m in o tid a
cheklashlar mavjud boMgan hollarda ishlatilishi m u m k in . Biroq, 
oMkazuvchanlik tokning yerga uzoq m uddat oqishi avariya holatiga 
olib kelishi m u m k in boMganligi sababli, yerga tu tash u v joyini 
ajratish imkoni boricha tezroq amalga oshirilishi shart. Shikastlangan 
joyni qidirish bilan bir vaqtda ishlayotgan g 'altak lar neytraliga 
ular ulangan transform atorlar ham ko‘rikdan o ‘tkaziladi. Bu shu 
bilan bogMiqki, g ‘altaklarni tok ostida uzluksiz ishlash davomiyligi 
zavod to m o n id a n ayrim shoxobchalar uchun 2 soatdan 8 so at­
gacha qilib m e ’y o rlanadi. Yerga tu tash ish joy in i qidirib topish 
vaqti uzayib ketsa, ishlatuvchi personal g ‘altak bakidagi m oyining 
yuqori qatlam larini haroratini jiddiy kuzatishi va har 30 m in u td a 
te rm o m etrn in g ko ‘rsatishini yozib borishi shart. Bunda m oyning 
yuqori qatlamlari haroratining ruxsat etilgan maksimal qiym ati 
100 °C belgilangan.
Yoy soMidiruvchi g ‘altaklarga xizmat ko‘rsatish kuch transfor­
matorlariga xizmat k o ‘rsatishdan juda kam farq qiladi. Yoy so ‘n- 
diruvchi g 'a lta k la rn in g kapital t a ’m irini 12 yilda k am id a 1 m a rta
amalga oshirishga tavsiya etiladi.
75

---

i
J
N A Z O R A T S A V O L L A R I
1. T a q s im lo v c h i q u r i l m a l a r n i is h la tish b o ' y i c h a u m u m i y t a l a b l a r ni- 
m a l a r d a n ib o ra t?
2
.
Taqsim lovchi q u rilm a la rn i is h la tis h n in g v a z ifa la ri n i m a l a r d a n iborat?
3
.
T a q s im lo v c h i q u r i l m a l a r n i n g is h l a s h i n i n a z o r a t q i l i s h k i m t o m o ­
n id a n va q a c h o n a m a l g a o s h irila d i?
4. S ta n siy a va p o d s t a n s i y a l a r d a i s h l a t i l u v c h i u z g i c h l a r q a n d a y g u - 
ruhlarga boMinadi?
5
.
M oyli u z g i c h n i n g asosiy e l c m e n t l a r i g a n i m a l a r k i r a d i ? U q a n d a y
b o s h q a r ila d i? B o s h q a ru v q u r i l m a s ig a q a n d a y t a l a b l a r q o ' y i l a d i ?
6. M oyli u z g i c h la r d a q a n d a y y u r i t m a l a r q o M l a n i l a d i v a u l a r q a n d a y
ishlaydi?
7. H av o li u z g i c h n i n g asosiy q is m la ri n i m a l a r d a n i b o r a t ? U l a r q a n ­
day v az ifalarn i bajarad i?
8. H avoli u z g ic h n i k o ‘rik d a n o ‘t k a z i s h d a n i m a l a r g a c ’t i b o r b e r il a d i?
9
.
H avoli u z g ic h la rd a g a z n in g b o s im i n i m a n i n g y o r d a m i d a t a ’m i n ­
lan ad i? U n i n g q iy m a ti q a n c h a boMishi z a r u r ?
10
.
A jra tk ic h n in g asosiy q ism la rig a n i m a l a r k i r a d i ? U q a n d a y v a z i- 
fani bajaradi?
11. A jratkichga q o 'y i l u v c h i asosiy t a l a b l a r n i m a l a r d a n i b o r a t va bu 
talab lar q a n d a y q o n d i r i la d i ?
12
.
BoMgichlarning tuzilishi q a n d a y ? U l a r a j r a t k i c h l a r d a n n i m a s i 
bilan farq qiladi?
13
.
BoMgichlar q a n d a y v az ifalarn i b a j a r a d i ?
14
.
Q isqa tu ta s h t ir g ic h l a r n i n g tuzilishi q a n d a y v a u l a r q a n d a y v a z i­
falarni bajaradi?
15
.
Ajratkich, qisqa tu tashtirgic h va b o M gichlarni k o ‘r i k d a n o M k a z ish d a
nim alarg a e ’tib o r b e r ila d i?
16
.
A jratkich, qisqa tu t a s h t ir g ic h va b o M g i c h l a r h a m d a u l a r n i t a s h k il 
etuvchi elem entlari q a n d a y s in a l a d i ?
17
.
0 ‘lchov tra n sfo rm a to rla ri, a l o q a k o n d e n s a t o r l a r i v a v e n t i l l i ra z - 
ryadniklarni ishlatish q a n d a y ta s h k il e t i l a d i ?
18
.
S h in a la r va tok o ‘tk a z g i c h la r n i i s h l a t is h q a n d a y t a s h k i l e t i l a d i ?
19. Taqsimlovchi qurilmalar kom plektini ishlatish q a n d a y ta s h k il e tila d i?
2 0
.
R e a k to r va yoy s o 'n d ir u v c h i g ‘a l t a k l a r n i i s h l a t i s h n i t a s h k i l etish .
76

---

6. TA Q SIM LO V C H I QURILM ALARNING ELEKTR 
JIH O Z L A R IN I TA’M IRLA SH
6.1. T a’mirlashning davriyligi