‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

Stansiya va podstansiyalarning zaminlovchi qurilmalari
s u n ’iy 
zaminlagichlar (vertikal quvurlar va gorizontal chiziqlar) va za- 
m inlanuvchi jiho zn i zam inlagich bilan tu ta s h tiru v c h i yerusti 
zaminlovchi magistral va o‘tkazgichlardan iboratdir. H a r bir zamin- 
lanuvchi element zaminlovchi magistralga alohida o4kazgich bi­
lan tutashtiriladi. Z am inlovchi o ‘tk a z g ic h la rn i a p p a r a t la r va 
konstruksiyalarning korpuslariga tutashtirish p ay v an d lash yoki 
ishonchli boltli tutashma orqali bajariladi. T Q larn in g xonalarida 
o ‘tkazilgan zaminlovchi o ‘tkazgichlarning oldiga ularning butun- 
ligi va tutashmalarining holatlarini tekshirish maqsadida bajariluvchi 
ko‘rik paytida bora olinadigan b o ‘lishi shart. O chiq yotqizilgan 
magistral va o ‘tkazgichlar, qoidaga ko‘ra, qora rangga b o ‘yaladi.
Zaminlovchi qurilmalarning holatlari davriy tartibda nazorat 
qilib turiladi. Har 6 yilda kamida 1 marta zam inlanish qarshiligi
o ‘lchanadi. 0 ‘lchashning uchta aso- 
siy usuli mavjud: a m p erm etr-v o lt- 
metr; k o m pensatsion va k o ‘prikli. 
0
‘lchash u c h u n o ‘zgaru v ch an tok 
qoMlaniladi, chunki o ‘zgarmas tokda 
elektrodlarning yerga tegish joylarida 
(ionli o ‘tkazuvchanlikka ega b o ‘Igan 
jo y la rd a ) q u tb la n is h e le k t r yuri- 
tuvchi kuchi hosil b o ‘lib, u o ‘lchash 
natijalariga xatolik kiritishi m u m ­
kin. Eng oddiy va am ald a keng q o ‘l- 
laniluvchi usul a m p erm etr-v o ltm etr 
usuli hisoblanadi (10.3-rasm ). Qar- 
shilikning qiymatini o i c h a s h uchun
10.3-rasm.
Zaminlash qarshiligini 
ampermetr-voltmetr usulida 
oMchash sxemasi.
150

---

ikkita y o rd a m c h i e lck tro d la r E va YE yerga 0,5 m chuqurlikka 
qoqiladi. Bittalik zam in lag ic h yoki zaminlash konturi va yordamchi 
elektrodlar orasidagi m in im a l masofa 10.4-rasmga muvofiq qabul 
qilinadi. T o k va sin alay o tg a n zam inlagichda kuchlanish pasayishi- 
ning qiymati b o ‘y ich a z am in lag ich n in g qarshiligi 
Rx
aniqlanadi:
R = U /I.
U quyidagi q iy m a tla rd a n katta b o ‘lmasligi shart:
1000 V g a c h a kuchlan ish li elektr uskunalari uchun 10 
1000 V d a n y u q o ri kuchlanishli yerga tutashuv toki /, 500 A 
dan kichik boMgan (izolatsiyalangan neytralli yoki sig‘im toklari 
k om p en satsiy alan g an ta rm o q la r) elektr uskunalari uchun
1000 V d a n yuqori kuchlanishli yerga tutashuv toki 
I.
500 A 
clan katta b o ‘lgan (n ey tra lli sam arali zam inlangan tarmoqlar) 
elektr uskunalari u c h u n 0,5 £2.
Qarshilik 
h a r q a n d a y atmosfera sharoitlarida belgilangan 
me’yoriy q iy m a tla rd a b o ‘lishi u c h u n o ‘lchashlar tuproq eng kain 
o'tkazuvchanlikka cga boMgan, ya’ni lining quruq yoki muzlagan 
holatiga m os keluvchi davrda amalga oshirilishi shart. Ishlatish 
jarayonida davriy tartib d a tanlov asosida tuproq ochilib, zamin- 
lovchi q u rilm an in g yern in g ostida joylashgan elementlari ko‘rik- 
dan o ‘tkazilib turiladi.
x
20 m 
E 10 m YE
x><
------ ►o
E 
20 m 
x 10 m YE
04--------------
X X
------
a
10.4-rasm.
Bittali zam inlagich 
(a)
va konturli zaminlagichning 
(b)
qarshiligini 
oMchashda elektrodlarning joylashuv sxemasi.
151

---

? ) NAZO RA T SA V O LLA R I
1. B o sh q aru v sh itlari va y o r d a m c h i q u r i l m a l a r g a n i m a l a r k i r a d i ?
2. B o sh q a ru v s h itla rid a n i m a l a r j o y l a s h t i r i l a d i ?
3. B o sh q aru v s h itla r in in g v a z ifa la ri n i m a l a r d a n i b o r a t ?
4. Y o r d a m c h i q u r i l m a l a r g a x i z m a t k o ‘r s a t i s h d a q a n d a y q o i d a l a r g a
a m a l qilish ta la b e tila d i?
5. Y o r d a m c h i q u r i l m a l a r n i t e k s h i r i s h va s i n a s h q a n d a y i s h l a r n i o ‘z 
ichiga olad i? Bu is h la rn i b a ja r is h t a r l i b i q a n d a y ?
6. Bloklash va z a m i n l a s h t u s h u n c h a l a r i n i t a ’r if la n g .
7. B lo k la s h n in g q a n d a y t u r l a r i m a v j u d ? U l a r n i m a l a r b i l a n x a - 
ra k tc rla n ad i?
8. Z a m i n l a s h n i n g q a n d a y t u r la r i m a v j u d ? U l a r n i m a l a r b i l a n xa- 
ra k te rla n ad i?
9. Z a m i n l a g i c h n i n g q a rs h ilig in i o M c h a s h n i n g q a n d a y u s u l l a r i m a v ­
j u d ? U l a r n i m a l a r b ila n x a r a k t e r l a n a d i ?
10. Z a m i n l a g i c h n i n g q arsh ilig i q a n c h a b o ' l i s h i z a r u r ?
152

---

11. AVTOM ATIKA VA TELEM EXANIKA QURILMALARIGA 
TEXNIK X IZ M A T K O ‘R S A T IS H VA ULARNI ISHLATISH
11.1. Umumiy qoidalar
Elektr stan siy alari, e lek tr tizimlari, tarm oqlari va sanoat kor- 
xonalarining e le k tr t a ’m in o ti va boshqa elektr uskunalarning av- 
tomatika va te le m e x a n ik a qurilm alari quyidagi vazifalarni bajarish 
uchun x iz m a t qiladi:
1. Liniya yoki liniya fazalarini, shina va boshqa elektr uskuna- 
larini, ularni a v to m a tik uzib q o ‘yilgandan keyingi avtomatik qayta 
ulash (A Q U ).
2. Zaxiradagi m a n b a yoki uskunani avtomatik ishga kiritish (ZAK).
3. S in x ro n g e n e r a to r la r va sinxron kompensatorlarni parallel 
ishlashga ulash.
4. Q o ‘zg‘atish , k u c h la n ish va reaktiv quvvatni rostlash.
5. C h a s to ta va aktiv quvvatni rostlash.
6
. B a rq aro rlik n in g buzilishini oldini olish.
7. A sinxron h o la tn i tugatish.
8
. C h a s to ta p asayishini chegaralash.
9. C h a s to ta o ‘sishini chegaralash.
10. K u c h la n is h pasayishini chegaralash.
11. K u c h la n is h o ‘sishini chegaralash.
12. U s k u n a n in g o ‘ta yuklanishini oldini olish.
13. D isp e tc h e rlik n a zo rati va boshqarishni ta ’minlash.
K o rx o n a -iste ’m o lc h i im koni boricha 
e l e k t r
ta ’minotining tashqi
va ichki ta rm o q la r d a g i h im o y a va avtomatika tufayli qisqa vaqtga 
uzilishi m u h i m tex n o lo g ik jarayonlarni buzilishiga olib kelmay- 
digan av to m a tik u s k u n a la rd a n foydalanishi lozim.
11.2. Avtomatika qurilmalari