O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 

---

84 
4 -MAVZU. FAOLIYATNING PSIXOLOGIK TALQINI 
 
Tаyanch tushunchаlаr:
 
faoliyat, ehtiyoj, faollik, o‘yin, o‘qish, mehnat, motiv, 
interiorizatsiya,eksteriorizatsiya, xulq-atvor
, 
xatti-harakat, motiv, qiziqish.

 
4.1. Faoliyat haqida tushuncha. Faoliyatning psixologik talqini 
Psixologiya fanida hayvonlarning xatti-harakati (ularning qaysi taraqqiyot 
bosqichidan qat`iy nazar), xulq-atvorining yuzaga kelishi ko`p jihatdan ularni 
qurshab turgan makro, mikro muhitga bog`liq. Ularning namoyon bo`lishi biologik 
(tabiiy) shartlangan omillar, vositalar tomonidan belgilanadi va boshqarilib 
turiladi. Insonni hayvonot olamining xususiyatlari bilan qiyoslashga harakat qilsak, 
u holda mutlaqo boshqacha voqelikning shohidi bo`lishimiz mumkin. Chunonchi, 
shaxs o`zining faolligi bilan hayvonot olamidan farqli o`laroq ajralib turadi, 
mazkur harakatlantiruvchi kuch faollik ilk bolalik yoshidan e`tiboran ijtimoiy-
tarixiy taraqqiyot davomida to`plangan insoniyatning tajribasiga va jamiyatning 
qonun-qoidalarini egallashga yo`naltirilgan bo`ladi. Uzoq davrlar davom etgan 
maxsus jarayonning ta`sirida sodda tarzdagi xatti-harakatda faollik ustuvorlik 
qilganligi tufayli o`zining yuqori bosqichiga o`sib o`tib, yangicha mazmun, 
mohiyat, shakl va sifat kashf etgan. Faollik negizida paydo bo`luvchi o`zgacha 
sifatni, o`ziga xoslikni egallagan xatti-harakatning yuksak ko`rinishi, faqat 
insongagina taalluqliligi orqali u psixologiya fanida faoliyat deb nomlana 
boshlandi. Faoliyat faollikning shaxsga xos turi sifatida vujudga kelib, u o`zining 
psixologik alomatlari bilan xatti-harakatdan tafovutlanadi. Uning farqli alomatlari 
tavsifi yuzasidan maqsadga muvofiq mulohazalar yuritish ayni muddaodir. 
Birinchidan, faoliyatning mazmuni to`la-to`kis uni yuzaga keltirgan tabiiy, 
biologik va ma`naviy ehtiyoj bilan shartlanmaganligi tufayli uning psixologik 
mexanizmi ham o`zgacha negizga qurilishi mumkin. Mabodo ehtiyoj motiv 
(lotincha, turtki, harakatga keltiruvchi degan ma`noni anglatadi) sifatida faoliyatga 
ichki turtki berib, uni jadallashtirishga, faollashtirishga erishsa, u vaziyatda 
faoliyatning mazmuni, shakllari ijtimoiy: shart-sharoit, talablar, zaruriyat, tajriba 
kabilar bilan belgilanadi. Shuni alohida ta`kidlash o`tish joizki, insonni mehnat 

---

85 
qilishga undagan motiv moddiy ovqatga nisbatan ehtiyoj vujudga kelishi tufayli 
tug`ilishi hodisasi muayyan darajada uchrab turadi. Aksariyat hollarda ishchi 
dastgohni ochlikning oldini olish uchun emas, balki jamiyat tomonidan mas`ul 
ijtimoiy vazifa sifatida belgilanganligi sababli boshqarishga qaror qiladi. Bundan 
ko`rinib turibdiki, ishchining mehnat faoliyati mazmuni moddiy ehtiyoj bilan 
emas, balki maqsad bilan belgilanadi, bu o`z navbatida maqsadning ijtimoiy 
negizida yotuvchi tayyorlash mas`ulligi bilan uyg`unlashib ketadi. Modomiki 
shunday ekan, odam nima uchun bunday yo`sinda xatti-harakat amalga oshirgani, 
uning nimani ko`zlab ish qilayotgani mos kelmaydi, chunki uni faollikka undovchi 
turtki, xohish-istak bilan faoliyatni yo`naltiruvchi aniq maqsad o`zaro mutanosib 
emas. Binobarin, faoliyat faollik manbai hisoblanmish ehtiyoj sifatida yuzaga 
kelgan tarzda faollikning yo`naltiruvchisi tariqasidagi anglanilgan maqsad bilan 
idora qilinadi. 
Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta`minlash uchun psixika narsa va 
hodisalarning xususiy obyektiv xossalarini aks ettirishi, qo`yilgan maqsadga 
erishish yo`l-yo`riqlarini aniqlab berishi joiz. 
Uchinchidan, faoliyat shaxsning xulq-atvorini maqsadga qaratilgan 
harakatlarni ro`yobga chiqarish, yuzaga kelgan ehtiyojlarni va yordamga 
muhtojligi yo`q faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalashi lozim. 
Shuning uchun faoliyat bilish jarayonlarisiz, irodaviy zo`r berishsiz amalga oshishi 
amri mahol, chunki u har ikkala omil bilan uzviy aloqaga kirishganidagina 
yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi, xolos. 
Odatda, faoliyatga ta`rif berilganda, birinchi galda anglashilgan maqsad bilan 
boshqarilishi, so`ngra psixik (ichki) va jismoniy (tashqi) faollikdan iborat ekanligi 
ta`kidlab o`tiladi. Lekin ushbu belgilar faoliyat ta`rifini mukammal tarzda ochib 
berishga qurbi yetadi, degan gap emas, albatta. 
Inson faolligida anglanilgan maqsad mavjudligi to`g`risida mulohaza yuritish 
uchun har xil xususiyatli bir qancha omillarga murojaat qilishga to`g`ri keladi. 
Faoliyatning motivlari, ro`yobga chiqarish vositalari, axborot tanlash va uni qayta 
ishlash anglanilgan yoki anglanilmagan, ba`zan anglanilganlik noto`kis, hatto u 

---

86 
noto`g`ri bo`lishi mumkin. Jumladan: a) maktabgacha yoshdagi bola o`yin 
faoliyatiga nisbatan ehtiyojini goho anglaydi, xolos; b) boshlang`ich sinf 
o`quvchisi o`quv motivlarini hamisha ham anglash qurbiga ega bo`lmaydi; v) 
o`smir ham xulq motivlarini noto`kis va noto`g`ri anglashi mumkin; g) hatto 
voyaga yetgan odam ba`zan xulq motivini noo`rin xaspo`shlashga intiladi. Bundan 
tashqari, hatto faoliyatni amalga oshirishni rejalashtirish, uni ro`yobga chiqarish 
uchun qaror qabul qilish, mahsulani taxminlash, xulosa chiqarish ham 
anglanilganlik kafolatiga ega emasdir. Chunki faoliyatni ro`yobga chiqaruvchi 
harakatning aksariyati ong tomonidan boshqarilmaydi, jumladan, velosiped uchish,
kuy chalish, kitob o`qish, telefon qilish odatiy hodisadir. 
Shuni uqtirib o`tish lozimki, faoliyatning jabhalarini ongda aks darajasi va 
mukammalligi uning anglanilganligi ko`rsatkichi mezoni hisoblanadi. Lekin 
faoliyatning anglanganligi darajasi keng ko`lamli bo`lishiga qaramasdan, maqsadni 
ko`zlash (anglash) uning ustuvor belgisi vazifasini o`ynayveradi. Faoliyatda 
maqsadni anglash ishtirok etmasa, unda u ixtiyorsiz (impulsiv) xatti-harakatga 
aylanib qoladi va bunday holat ko`pincha hissiyot bilan boshqariladi. Jahl, g`azab 
(affekt), kuchli ehtiros holatlari yuz bergan odam ixtiyorsiz harakat qiladi. Biroq 
xatti-harakat ixtiyorsizligi uning anglanilmaganligini bildirmaydi, aksincha bunda 
inson motivining shaxsiy jabhasi anglanilgan bo`ladi, uning ijtimoiy mazmuni esa 
qamrab olinmaydi. 
Faoliyatning tuzilishi.
 
Voqelikka nisbatan munosabatning muhim shakli 
sifatidagi faoliyat inson bilan uni qurshab turgan olam (borliq) orasida bevosita 
aloqa o`rnatadi. Tabiatga, narsalarga o`zga odamlar ta`sir ko`rsatishi ham 
faoliyatning qudrati bilan ro`yobga chiqadi. Inson faoliyatda narsalarga nisbatan 
subyekt sifatida, shaxslararo munosabatda esa shaxs tariqasida gavdalanadi hamda 
imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga musharraf bo`ladi. Uning natijasida 
ikkiyoqlama bog`lanish uzluksiz harakatga kirishi, to`g`ri va teskari aloqa 
o`rnatishi tufayli inson narsalarning, odamlarning, tabiat va jamiyatning o`ziga xos 
xususiyatlari to`g`risida ma`lumot to`playdi. Har xil xususiyatli o`zaro 

---

87 
munosabatlar negizida faoliyat subyekti uchun narsalar subyektlar sifatida, 
odamlar esa shaxs timsolida aks eta boshlaydi. 
Inson faoliyatga yo`naltirilgan maqsadga erishish uchun shu yo`lda harakat 
qilishi tufayli xususiy vazifalarni bajarishga kirishadi. U o`z oldida turgan 
maqsadni amalga oshirish uchun ma`lum vaqt oralig`ida u yoki bu amalni bajaradi. 
Biror matnni kompyuterda tayyorlash uchun inson oldin uni elektr tokiga ulaydi, 
ekranni ishga sozlaydi, uning tugmachalarini bosish orqali harf va so`zlarni teradi, 
so`ngra ma`lum ma`no anglatuvchi matn paydo bo`ladi. 
Psixologiyada faoliyatning alohida bir xususiy vazifasini bajarishga 
mo`ljallangan, nisbatan tugallangan qismi (unsuri), tarkibi harakat deb nomlanadi. 
Masalan, kompyuter texnikasidan foydalanish harakatlari amalga oshiriladigan 
ishlardan tarkib topadi. Harakatlar natijasida odam borliqdagi narsalar xususiyati, 
holati, fazoviy joylashuvini o`zgartiradi. Mazkur jarayon nafaqat harakat yordami 
bilan, balki muayyan sa`y-harakatlar tufayli yuzaga keladi. Duradgor eshik 
yasamoqchi bo`lsa, avval munosib material tanlaydi, ularni o`lchaydi, unsurlarini 
sanaydi, randalaydi, qismlarni bir-biriga joylashtiradi, yopishtiradi, unga pardoz 
beradi, oshiq-moshiq qoqadi, kesaki o`rnatadi, ochib yopilishini tekshiradi va 
hokazo. Keltirilgan misoldan ko`rinib turibdiki, duradgorning gavdasi, oyoq-
qo`llari, boshining tutishi sa`y-harakatlari bilan birga «tanlash», «ishlov berish», 
«o`rnatish» amal qismlari majmuasi faoliyatni tarkib toptiradi. Sa`y-harakatning 
harakatdan farqli tomonlari uning aniqligi, maqsadga yo`nalganligi, epchilligi, 
uyg`unligi singari belgilarida o`z ifodasini topadi. 
Inson faoliyatida narsalarni o`zlashtirishga yo`naltirlgan sa`y-harakatlardan 
tashqari: a) tananing fazoviy holati; b) qiyofaning saqlanishi (tik turish, o`tirish); v) 
joy almashish (yurish, yugurish); g) aloqa vositalari sa`y-harakatlari qatnashadi. 
Odatda, aloqa vositalari tarkibiga: a) ifodali sa`y-harakatlar (imo-ishora, 
pantomimika); b) ma`noli ishoralar; v) nutqiy sa`y-harakatlar kiritadi. Sa`y-
harakatlarning ushbu turlarida ta`kidlab o`tilganlardan tashqari mushaklar, 
hiqildoq, tovush paychalari, nafas olish a`zolari ishtirok etadi. Demak, narsalarni 
o`zlashtirishga qaratilgan harakatning ishga tushishi muayyan sa`y-harakatlar 

---

88 
tizimining amalga oshirilishini anglatadi. Bu hodisa ko`p jihatdan harakatning 
maqsadiga, ta`sir o`tkaziladigan narsalarning xususiyatlariga va harakatning 
amalga oshishi shart-sharoitlariga bog`liq. Jumladan, a) kitobni olish qalamni 
olishdan boshqacharoq tarzdagi sa`y-harakatni taqozo etadi; b) avtomobilni 
haydash velosipedda uchishga qaraganda ayricha sa`y-harakat talab qiladi; v) ellik 
kg shtangani ko`tarishda bir tonnaga qaraganda ko`proq quvvat sarflanadi; g) 
kartonga katta shaklni yopishtirishga qaraganda kichik shaklni joylashtirish qiyin 
kechadi. 
Yuqorida keltirilgan misollar turlicha obyektlarga taalluqli bo`lishiga 
qaramay, ularda harakatning maqsadi yagonadir. Obyektlarning turlicha ekanligi 
sa`y-harakatlarning oldiga va mushak faoliyati tuzilishiga har xil talablarni, tizimni 
qo`yadi. 
Ushbu 
voqelik 
rus 
olimlari 
P.K.Anoxin, 
N.A.Bernshteyn, 
E.A.Asratyanlarning 
tadqiqotlarida 
dalillab 
berilgan. 
Ularning 
umumiy 
mulohazalariga qaraganda, mushaklarning faoliyati sa`y-harakat vazifasi bilan 
emas, balki mazkur sa`y-harakat ro`y beradigan shart-sharoitlar bilan boshqarilishi 
mumkin. Mushaklar bu o`rinda sa`y-harakatlarning yo`nalishini va tezligini 
ta`minlash uchun xizmat qiladi, har xil qarshiliklarni (hajm, kuch, vazn ta`siri) 
muayyan darajada susaytiradi. 
Sa`y-harakatlarning amalga oshirilishi beto`xtov ravishda nazorat qilinadi, 
uning mahsulasi harakatning pirovard maqsadi bilan qiyoslanadi va unga ayrim 
tuzatishlar kiritiladi, xuddi shu tarzda boshqaruv betinim takrorlanaveradi, 
harakatni nazorat qilish jarayoni esa sezgi a`zolari yordami bilan vujudga keladi. 
Sa`y-harakatning sensor (sezgi a`zolari yordamida) nazorat qilishning isboti uning 
oynadagi o`z aksiga qarab chizishda o`z ifodasini topadi. Ma`lumki, oynada 
qalamning odam qo`li harakat yo`nalishi bo`yicha emas, balki qarama-qarshi 
tomonga harakatlanayotganday tuyuladi. Inson ko`rish orqali mashqlanishi tufayli 
ma`lumotlardan foydalanish bilan harakatni muvofiqlashtirishni uddalaydi. 
Sa`y-harakatlarning nazorat qilish jarayoni va ularni boshqarish teskari aloqa 
printsipiga binoan ro`yobga chiqadi. Ushbu hodisani amalga oshish imkoniyati 
quyidagi omillarga bevosita bog`liq holda kechadi: a) sezgi a`zolari aloqa kanali 

---

89 
vazifasini bajargan taqdirda; b) ular axborot manbai sifatida harakat rolini 
o`ynaganda; v) sa`y-harakatlarni aks ettiruvchi alomatlar bu jarayonda xabar 
yetkazuvchi sifatida qatnashganida va boshqalar. Ta`kidlab o`tilgan omillar orqali 
amalga oshadigan teskari aloqaning bunday shaklini (ko`rinishini) rus tadqiqotchi 
P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atagan. Afferentatsiya (lotincha gogepz 
keltiruvchi degan ma`no anglatadi) hamda tashqi qo`zg`atuvchilardan hamda ichki 
organlardan, axborotni qabul qiluvchi hissiy a`zolardan markaziy nerv sistemasiga 
kelib tushuvchi nerv impulslarining doimiy oqimini bildiradi. To`g`ri aloqa 
axborotlarining tashqaridan kirib borishini anglatib kelsa, teskari afferentatsiya 
uning aks holatini aks ettiradi. Sa`y-harakatlarning hammasi ham organlarning 
faoliyatini tushuntirish uchun xizmat qiladi va nazorat (boshqaruv) jarayoni qanday 
kechishini tahlil etish imkoniyatiga ega. 
Narsaga yo`naltirilgan harakatning ishga tushishi muayyan bir tizimga 
taalluqli sa`y-haraktlarning natijaga (mahsulaga) erishishini ta`minlash bilan 
cheklanib qolmaydi. Balki u (harakat), birinchidan, sa`y-harakatlarning 
mahsulasiga mos ravishda, ikkinchidan, harakatlar obyektning xususiyatlariga 
mutanosiblikda, uchinchidan, sa`y-harakatlarni hissiy nazorat qilishni amalga 
oshirgan yo`sinda ularga ba`zi bir tuzatishlar kiritadi. Ushbu jarayonni osonroq 
tushunish uchun uning negizi: a) tashqi muhitning holati, b) muhitda 
harakatlarning vujudga kelishi, v) natijalar (mahsulalar) to’g’risida miyaga axborot 
beruvchi hissiy mo’ljallarni egallash mujassamlashtiradi. Masalan, haydovchi 
avtobusni to`xtatish tepkisini bosish kuchini, uning harakati tezligi, shoh 
ko`chaning holati, avtobusning vazni, harakat qatnovi, piyodalar gavjumligi bilan 
so`zsiz moslashtiradi. 
Holbuki shunday ekan, faoliyat tarkibiga kiruvchi sa`y-harakatlar tizimi oxir-
oqibatda mazkur harakatning maqsadi bilan nazorat qilinadi, baholanadi va 
to`g`rilab turiladi. Maqsad miyada faoliyatning bo`lg`usi mahsulasining timsoli, 
o`zgaruvchan andazasi tarzida vujudga kelishi mumkin. Ezgu niyatga aylangan 
bo`lg`usi andoza bilan harakatning amaliy natijasi qiyoslanadi, o`z navbatida 
andoza sa`y-harakatni yo`naltirib turadi. Ana shu holatning turlicha psixofiziologik 

---

90 
talqinlari mavjud bo`lib, ular «bo`lg`usi harakat modellari», «sa`y-harakat dasturi», 
«maqsadning dasturi», «miyada harakatning o`zi oldindan hosil qiladigan 
andozalari» singari tushunchalarda o`z ifodasini topadi. Jumladan, ularning eng 
muhimlari: «harakat aktseptori» va «ilgarilab aks ettirish» (P.K.Anoxin), 
«harakatlantiruvchi vazifa» va «bo`lg`usi ehtiyoj andozasi» (N.A.Bernshteyn), 
«zaruriy mohiyat» va «kelajak andozasi» (Mittelshtedt, U.Eshbi) va boshqalar. 
Sanab o`tilgan tadqiqotchilarning talqinlari ilmiy faraz (taxmin) tarzida berilganligi 
tufayli ular miyada qanday aks etilishi mumkinligini mukammal bilishga qodir 
emasmiz. Lekin ularning miyada ilgarilab aks ettirish to`g`risidagi mulohazalari, 
bu borada tasavvurlarning yaratilishi psixologiya fani uchun ijobiy ilmiy voqelik 
bo`lib hisoblanadi.