O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
12.6.Nutqni idrok qilish nazariyasi. Nutq turlari
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
266 12.6.Nutqni idrok qilish nazariyasi. Nutq turlari Kishi ehtiyojlari azaldan agar u boshqa odamlar bilan birgalikda harakat qilgan holda o’zaro munosabatga kirishgan taqdirdagina qondirilishi mumkin bo’lib kelgan. Bu hol subyektda uning uchun nima muhim va ahamiyatli ekanligini aytish ehtiyojini keltirib chiqaradi. Bola aniq - ravshan nutqni egallay boshlaydi, birinchi yoshning oxiriga yetganda buning dastlabki belgilari paydo bo’ladi. Murakkab talaffuzni talab qilmaydigan va oson aytiladigan “o-pa”, “buvi” kabi ohangdosh so’zlar jumlasidandir. Katta yoshdagilar bu hamohanglikni konkret shaxslarga-ona-ota-buviga bog’laydilar va bolaga ana shu ohangdosh so’zlarning uning yaqin atrofidagi konkret shaxslar bilan bog’lanishi qaror topishiga (“bu sening buving”) yordamlashadilar. Bola so’zni talaffuz qilarkan, istaganiga erishishga – e’tibor qilishiga, erkalatilishiga, o’yinchoq kabilarga erishishiga intiladi. So’z aloqa vositasiga aylanadi. Qo’llaniladigan so’zlar soni borgan sari to’xtovsiz orta boradi va 2 yoshda bolalarning so’z boyligi haddan ziyod kengayibgina qolmasdan, balki ularning grammatik shakllarini to’g’ri ishlatishi ham mumkin bo’lib qoladi, jumlalar murakkablashib va uzunroq qilib tuzila boshlaydi. Bolaning tili maktab yoshigacha bo’lgan yillar davomida boyib boradi. Maktabda o’qish, yozish, keyinroq esa til va adabiyot darslarida bolalarda muloqot vositasi sifatida tilga va munosabat jarayoni sifatida nutqqa ongli munosabat shakllantiriladi. Til o’qituvchi tomonidan maxsus uyushtirilgan tahlil predmetiga aylangan holda o’quvchilar oldida ijtimoiy jihatdan shakllangan qonunlar ta’siriga bo’ysunadigan murakkab belgilar tizimi sifatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda va o’quvchilarda nutqiy munosabatga kirishish malakasini hosil qilishda pedagogikaning roli kattadir. Bu o’rinda ham o’qituvchining erkin hamda aniq ravshan nutqi o’quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirishning birinchi darajali muhim shartlaridan hisoblanadi. Yuksak nutq madaniyati - o’qituvchi tomonidan vaqtdan oqilona foydalanishning muhim shartidir. Demak, nutq faoliyati turli davrlarda o’ziga xos shakllanib, takomillashib boradi. 267 Muloqot maqsadlari kishilarning birgalikdagi faoliyati ehtiyojlarini aks ettiradi. Bu hol quruq safsatabozlikning, ya’ni muloqotning, kommunikatsiya vositalarining birgina muloqot jarayonining o’zini hosil qilishdan iborat yagona maqsad yo’lida tuturuqsizlik bilan foydalanilishini mustasno etmaydi. Kishilar muloqotga kirishar ekan, savol berish, buyruq, iltimos qilish, biror narsani tushuntirish bilan birga o’z oldiga boshqalarga ta’sir etish, shu narsani ularga tushuntirish maqsadini qo’yadi. Muloqotning maqsadi kishilarning birgalikdagi faoliyatiga ehtiyojini aks ettiradi. Bunda muloqot shaxslararo o’zaro ta’sir sifatida namoyon bo’ladi, ya’ni kishilarning birgalikdagi faoliyati jarayonida paydo bo’luvchi aloqa va o’zaro ta’sirlar yig’indisidir. Birgalikdagi faoliyat va muloqot ijtimoiy nazorat sharoitida ro’y beradi. Jamiyat ijtimoiy normalar sifatida maxsus xulq-atvor namunalari tuzilishini ishlab chiqqan. Ijtimoiy normalar ko’lami nihoyat keng-mehnat intizomi harbiy burch va vatanparvarlik xushmuomalalik qoidalari ana shular jumlasidandir. Ijtimoiy nazorat muloqotga kirishuvchilar bajaradigan rolning “repertuar”iga mos holda namoyon bo’ladi. Psixologiyada “rol’” deganda ijtimoiy (sotsial) mavqeni egallab turuvchi har bir kishidan atrofdagilar kutadigan, normativ tomonidan ma’qullangan xulq-atvor namunasi tushuniladi. (Yosh, mansab, jins va oiladagi, o’qituvchi va o’quvchi shifokor va bemor, katta kishi yoki bola, boshliq yoki xodim, ona yoki buvi, erkak yoki ayol, mehmon yoki mezbon rolida namoyon bo’lishi mumkin). O’z navbatida har bir rol’ o’ziga mos talablarga javob berishi kerak. Bir kishi turli muloqot vazifalarida turli rollarni bajarishi mumkin. Masalan, xizmat joyida direktor, kasal bo’lsa vrach ko’rsatmalariga itoat etuvchi bemor, oilada keksa ota - onasining qobil farzandi, mehmondo’st oila boshlig’i bo’ladi. Turli rollarni bajaruvchi kishilarning o’zaro munosabati rolli kutishlari bilan boshqariladi. Xohlaydimi yoki yo’qmi atrofdagilar undan ma’lum namunaga mos keluvchi xulq - atvorni kutadilar. Agar rol yaxshi bajarilmasa ijtimoiy-nazorat tomonidan baholanadi, ozmi-ko’pmi cheklanishlar qilinadi. Turli xil rollarni bajarayotgan kishilarning o’zaro birgalikdagi harakati rollar ehtimoli bilan boshqariladi. Rolning qanday bajarilishi sotsial nazorat ostida 268 bo’ladi, ijtimoiy jihatdan baholanadi, namunadan chetga chiqish esa qoralanadi. Jumladan, ota-onalar mehribon, xushmuomala, bolaning aybiga nisbatan shafqatliroq bo’lishlari kerak-bu rollar ehtimoliga mos bo’lib tushadi va ijtimoiy jihatdan ma’qullanadi. Ammo atrofdagilarga ota-onaning xushmuomalaligi haddan oshib ketayotgani sezilib turadi va qoralanadi. Vaqti kelganda ota-ona bolaga nisbatan qattiqqo’l, talabchan bo’lishlari lozim. Shunday qilib, o’zaro birgalikda harakat qilayotgan kishilar xulq-atvorining bir-birlaridan kutgan taxminlariga mosligi muloqot jarayonida muvaffaqiyatga erishishning zarur sharti hisoblanadi. Kishining boshqalardan eshitishga yoki ularda ko’rishga tayyor bo’lgan narsani ulardan kutish mumkinligini bexato va aniq taxmin qilish qobiliyati, malakasi odob deyiladi. Odobsizlik-bu muloqot jarayonida muloqotga kirishganlarning o’zaro birgalikdagi harakatlarining izdan chiqishiga olib keladigan va ba’zan mojaroli vaziyatlarni vujudga keltiradigan darajada buzilishi demakdir. Odobsiz xulq-atvor nisbatan beg’araz tabiatga ega bo’ladi. Pedagogik odobning tegishli aloqa o’rnatish chog’ida tarbiyachiga inom etadigan imkoniyatlaridan foydalanish o’quvchining rivojlanishi uchun istiqbol yaratib bergan holda uning shaxsini shakllantirish jarayonini ancha qulay sharoitlarda amalga oshirish imkonini beradi. Muloqotning bevosita muvaffaqiyatining sharti o’zaro ta’sir etuvchi kishilarning har biridan kutilayotgan harakatlarga mos keluvchi xulq - atvor namunasini qo’llanishidadir. Kishining boshqalar undan nimani kutayotganini, nimani eshitishga va undan nimani ko’rishga tayyor ekanligini to’g’ri, aniq, xatosiz ko’chira olish qobiliyati takt deb ataladi. O’qituvchi o’quvchilar jamoasi kishilardan tashkil topganligini unutmasligi har bir o’quvchi shaxsini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. O’quvchilar bilan psixologik aloqaning qisqa muddatga bo’lsada yo’qolishi, og’ir oqibatlarni vujudga keltiradi. Bog’lanish (lotincha bo’lib, “yaqinlashish” degani ) -muloqotga kiruvchilar o’rtasida ikki tomonlama aloqa bo’lishini taqozo etadi. Bunga erishish va uni ko’ngildagidek rivojlantirish sharti munosabatga kirishuvchi shaxslarning o’zaro 269 bir-birlariga hurmati, ishonchidan iboratdir. Pedagog o’quv - tarbiya ishi jarayonida o’quvchilar bilan aloqa bog’larkan, ulardan o’qituvchi rolining o’zi taqozo etadigan darajada izzat-ikrom kutadi. Agar pedagog o’z tarbiyalanuvchilariga nisbatan ishonch va hurmat bilan munosabatda bo’lsa, u har qancha qattiqqo’l va talabchan bo’lgan taqdirda ham, uning eng arzimas tanbehlari ta’sirli bo’ladi. Talaba o’qituvchining so’zlarida o’ziga nisbatan hurmat-e’tiborni sezmasa, juda asosli va mantiqan to’g’ri pand - nasihatlarni ko’pincha loqayd qoldirishi mumkin. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|