10-Mavzu: Faoliyat va motivatsiya. Reja: Psixika va aks ettirish Faoliyat haqida tushuncha

10-Mavzu: Faoliyat va motivatsiya.
Reja:
1. Psixika va aks ettirish
2.Faoliyat haqida tushuncha.
3.Faoliyatning tarkibi
4.Faoliyatning o’ziga xosligi.
Faoliyat deb, shaxsning o’z ehtiyojlarini qondirish uchun ko’rsatadigan jismoniy va psixik (ruhiy) faolligiga aytiladi.
Inson faolligining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, faoliyatni mazmuni, ana shu faoliyatni yuzaga keltirgan ehtiyojning bir o’zi bilangina belgilanmaydi. Agar ehtiyoj faoliyatga motiv sifatida madad berib, uni rag’batlantirib tursa, faoliyatning shakli va mazmuni ijtimoiy sharoitlar, ijtimoiy talablar hamda tajribalar bilan belgilanadi.
2. Faoliyatning tarkibi
Inson faoliyati juda xilma-xiddir: mehnat, pedagogik, badiiy- ijod, ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini kiritish mumkin. Inson faoliyati tarkibini tahlil qilish. Shuni ko’rsatadiki, faoliyat tashqi ongli dunyoni ongli psixik aks ettirishida namoyon bo’ladi. "har qanday faoliyatda inson o’z harakatlarini maqsadini anglaydi, kutiladigan natijani tasavvur qiladi, sharoitni idrok qiladi va baholaydi, bajariladigan harakat tartibini o’ylaydi, irodaviy zo’r beradi, faoliyatning borishini kuzatadi, muvaffaqiyat va mag’lubiyatni o’ylaydi.
Inson nima uchun o’ylab ish qiladi?
Faoliyat – bir tomondan, shaxsniig rivojlanishi va sifatlarining namoyon bo’lish sharoiti, ikkinchi tomondan shu faoliyat subyekti bo’lgan shaxsning taraqqiyot darajasiga bag’liqdir.
Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, barcha faoliyat turlari tarkibida uchta tarkibiy qismni maqsad-motiv-harakatni ajratish mumkin.
Maqsad - inson faoliyati so’nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo’ladi va ehtiyojlarni amalga oshirilishidir. Motiv – kishini faoliyatga undaydi va unga mazmun baxsh etadi. Ish-harakat - galdagi bitta oddiy vazifani bajarishga qaratilgan nisbatan tugallangan faoliyatning tarkibi. Faoliyatga qaratilgan maqsad ozmi-ko’pmi uzoq yoki yaqin bo’lishi mumkin. Shuning uchun bu maqsadga erishish odam tomonidan ana shu maqsad sari harakat qilish davomida uning oldida tuqiladigan qator juz’iy maqsadlar izchillik bilan hosil qilishdan iborat bo’ladi.
Tevarak-atrofimizdagi hayot faktlari va hodisalarga bir xil odamlar tez va yengillik bilan, bir xillari shoshmasdan va qiyinchilik bilan, boshqalari esa sust va befarq bo’ladilar, yana bir xillari keskin va g’ayratli, ayrimlari esa bir xil maromda va mulohazali bo’ladilar.
1. Faoliyat to‘g‘risida umumiy tushuncha Psixologiya fanida xayvonlarning xatti-xarakati (ularning kaysi tarakkiyot boskichidan kat’i nazar), xulk-atvorining yuzaga kelishi kup jixatdan ularni kurshab turgan makro, mikro va mize muxitga boglik. Ularning namoyon bulishi biologik (tabiiy) shartlangan omillar, vositalar tomonidan belgilanadi va boshkarilib turiladi. Insonni xayvonot olamining xususiyatlari bilan kiyoslashga xarakat kilsak, u xolda mutlako boshkacha vokelikning shoxidi bo‘lishimiz mumkin. Chunonchi, shaxs o‘zining faolligi bilan qayvonot olamidan farkli o‘larok ajralib turadi, mazkur xarakatlantiruvchi kuch (faollik) ilk bolalik yoshidan e’tiboran ijtimoiy-tarixiy tarakkiyot davomida go‘plangan insoniyatning tajribasiga va jamiyatning konun-koidalarini egallashga yo‘naltirilgan buladi. Uzok davrlar davom etgan maxsus jarayonning ta’sirida sodda tarzdagi xatti-xarakatda faollik ustuvorlik kilganligi tufayli o‘zining yukori boskichiga >'sib o‘tib, yangicha mazmun, moxiyat, shakl va sifat kashf etgan. Faollik negizida paydo bo‘luvchi o‘zgacha sifatni, uziga xoslikni egallagan xatti-harakatning yuksak kurinishi, fakat insongagina taallukliligi orkali u psixologiya fanida faoliyat deb nomlana boshlandi* Faoliyat faollikning shaxsga xos turi sifatida vujudga kelib, u uzining psixologik alomatlari bilan xatti- xarakatdan tafovutlanadi. Uning farkli alomatlari tavsifi yuzasidan maksadga muvofik muloxazalar yuritish ayni muddaodir. Birinchidan, faoliyatning mazmuni tula-tukis uni yuzaga keltirgan tabiiy, biologik va ma’naviy extiyoj bilan shartlanmaganligi tufayli uning psixologik mexanizmi xam o‘zgacha negizga kurilishi mumkin.|Mabodo extiyoj motiv (lotincha motiv turtki, xarakatga keltiruvchi degan ma’noni anglatadi) sifatida faoliyatga ichki turtki berib. uni jadallashtirishga, faollashtirishga erishsa, u vaziyatda faoliyatning mazmuni. shakllari ijtimoiy: shart-sharoit, talablar, zaruriyat, tajriba kabilar bilan belgilanadi. Shuni aloxida ta’kidlash o‘tish joizki, insonni mexnat kilishga undagan motiv moddiy ovkatga nisbatan extiyoj vujudga kelishi tufayli tugilishi xodisasi muayyan darajada uchrab turadi. Aksariyat xollarda ishchi dastgohni ochlikning oldini olish uchun emas, balki jamiyat tomonidan mas’ul ijtimoiy vazifa sifatida belgilanganligi sababli boshqarishga karor kiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ishchining mexnat faoliyati mazmuni moddiy ehtiyoj ‘bilan emas, balki maksad bilan belgilanadi, bu uz navbatida maksadning ijtimoiy negizida yotuvchi tayyorlash mas’ulligi bilan uygunlashib ketadi. Modomiki shunday ekan, odam nima uchun bunday yo‘sinda xatti-harakat
amalga oshirgani, uning nimani ko‘zlab ish kilayotgani mos kelmaydi, chunki uni faollikka undovchi turtki, xoxish-istak bilan faoliyatni yunaptiruvchi anik maksad uzaro mutanosib emas. Binobarin, faoliyat faollik manbai xisoblanmish extiyoj sifatida yuzaga kelgan tarzda faollikning yunaptiruvchisi tarikasidagi anglanilgan maksad bilan idora kilinadi. Ikkinchidan, faoliyat muvaffakiyatini ta’minlash uchun psixika narsa va xodisalarning xususiy ob’ektiv xossalarini aks ettirishi, ko‘yilgan maksadga erishish yo‘l-yo‘rikparini anikdab berishijoiz. Uchinchidan, faoliyat shaxsning xulk- atvorini maksadga karatnlgan xarakatlarni ruyobga chikarish, yuzaga kelgan extiyojlarni va yordamga muxtojligi yo‘k faollikning imkonini beradigan boshkarishni uddapashi'lozim^Shuning uchun faoliyat bilish jarayonlarisiz, irodaviy zur berishsiz amalga oshishi amri mahol, chunki u xar ikkala omil bilan uzviy alokaga kirishganidagina yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi, xolos.-Odatda faoliyatga ta’rif berilganda, birinchi gapda anglashilgan maksad bilan boshkarilishi, so‘ngra psixik (ichki) va jismoniy (tashki) faollikdan iborat ekanligi ta’kidlab o‘tiladi. Lekin ushbu belgilar faoliyat ta’rifini mukammal tarzda ochib berishga kurbi yetadi, degan gap emas, albatta. Inson faolligida anglanilgan maksad mavjudligi tugrisida muloxaza yuritish uchun xar xil xususiyatli bir kancha omillarga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Faoliyatning motivlari, ruyobga chikarish vositalari, axborot tanlash va uni kayta ishlash anglanilgan yoki anglanilmagan, ba’zan anglanilganlik noto‘kis, xatto u noto‘gri bulishi mumkin. Jumladan: a) maktabgacha yoshdagi bola o‘yin faoliyatiga nisbatan ehtiyojini goho anglaydi, xolos; b) boshlangich sinf ukuvchisi o‘quv motivlarini hamisha xam anglash qurbiga ega bulmaydi; v) o‘smir ham xulk motivlarini noto‘kis va noto‘g‘ri anglashi mumkin; g) xatto voyaga yetgan odam ba’zan xulq motivini noo‘rin xaspo‘shlashga intiladi. Bundan tashkari, hatto faoliyatni amalga oshirishni rejalashtirish, uni ruyobga chikarish uchun karor kabul kilish, mahsulani taxminlash, xulosa chikarish ham anglanilganlik kafolatiga ega emasdir. Chunki faoliyatni ruyobga chikaruvchi xarakatning aksariyati ong tomonidan boshkarilmaydi, jumladan, velosiped uchish, kuy chalish, kitob o‘kish, telefon kilish odatiy xodisad i r. Shuni uktirib o‘tish lozimki, faoliyatning jabhalarini ongda aks darajasi va mukammalligi uning anglanilganligi ko‘rsatkichi mezoni xisoblanadi. Lekin faoliyatning anglanganligi darajasi keng ko‘lamli bo‘lishiga karamasdan, maksadni ko‘zlash (anglash) uning ustuvor belgisi vazifasini o‘ynayveradi. Faoliyatda maksadni anglash ishtirok etmasa, unda u ixtiyorsiz(impulsiv) xatti-harakatga aylanib koladi va bunday holat ko‘pincha hissiyot bilan boshkariladi. Jaxd, gazab (affekt), kuchli ehtiros holatlari yuz bergan odam ixtiyorsiz harakat kiladi. Birok xatti-xarakat ixtiyorsizligi uning anglanilmaganligini bildirmaydi, aksincha bunda inson motivining shaxsiy jabhasi anglanilgan buladi, uning ijtimoiy mazmuni esa kamrab olinmaydi. 2. Faoliyatning tuzilishi Vokelikka nisbatan munosabatning muhim shakli sifatidagi faoliyat inson bilan uni kurshab turgan olam (borlik) orasida bevosita aloka o‘rnatadi. Tabiatga, narsalarga o‘zga odamlar ta’sir ko‘rsatish xam faoliyatning kudrati bilan ruyobga chikadi. Inson faoliyatda narsalarga nisbatan sub’ekt sifatida, shaxslararo munosabatda esa shaxs tarikasida gavdalanadi hamda imkoniyatlarini yuzaga chikarishga musharraf buladi. Buning natijasida ikkiyokdama boglanish uzluksiz xarakatga kirishishi, tugri va teskari aloka o‘rnatishi tufayli inson narsalarning, odamlarning, tabiat va jamiyatning uziga xos xususiyatlari tugrisida ma’lumot to‘playdi. Har xil xususiyatli uzaro munosabatlar negizida faoliyat sub’ekti uchun narsalar
sub’ektlar sifatida, odamlar esa shaxs timsolida aks eta boshlaydi. Inson faoliyatga yunaltirilgan maksadga erishish uchun shu yo‘lda xarakat kilishi tufayli xususiy vazifalarni bajarishga kirishadi. U uz oldida turgan maksadni amalga oshirish uchun ma’lum vakt oraligida u yoki bu amalni bajaradi. Biror matnni kompyuterda tayyorlash uchun inson oldin uni elektr tokiga ulaydi, ekranni ishga sozlaydi, uning tugmachalarini bosish orkali xarf va suzlarni terali, so‘ngra ma’lum ma’no anglatuvchi matn paydo buladi. Psixologiyada faoliyatning aloxida bir xususiy vazifasini bajarishga mo‘ljallangan, nisbatan tugallangan kismi (unsuri), tarkibi xarakat deb nomlanadi. Masalan, kompyuter texnikasidan foydalanish xarakatlari amalga oshiriladigan ishlardan tarkib topadi. Harakatlar natijasida odam borlikdagi narsalar xususiyati, xolati, fazoviy joylashuvini o‘zgartiradi. Mazkur jarayon nafakat xarakat yordami bilan, balki muayyan sa’i-xarakatlar tufayli yuzaga keladi. Duradgor-eshik yasamokchi bulsa, avval munosib material tanlaydi, ularni o‘lchaydy, unsurlarini sanaydi, randalaydi, kismlarni birbiriga joylashtiradi, yopishtiradi, unga pardoz beradi, oshik- moshik kokadi, kesayu( o‘rnatadi, ochib yopilishini tekshiradi va xokazo. Keltirilgan misoldan ko‘rinib guribdiki, duradgorning gavdasi, oyok-kullari, boshining tutishi sa’i xarakatlari bilan birga «tanlash», «ishlov berish», «urnatish» amal kismlari majmuasi faoliyatni tarkib toptiradi. Sa’i-xarakatning xarakatdan farkli tomonlari uning anikligi, maksadga yo‘nalganligi, epchilligi, uygunligi singari belgilarida uz ifodasini topadi. Inson faoliyatida narsalarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan sa’i-xarakatlardan tashkari: a) tananing fazoviy xolati; b) kiyofaning saklanishi (tik turish, o‘tirish); v) joy almashish (yurish, yugirish); g) aloka vositalari sa’y-xarakatlari katnashadi. Odatda aloka vositalari tarkibiga: a)ifodali sa’i-xarakatlar (imo-ishora, pantomimika); b) ma’noli ishoralar; v) nutkiy sa’i-xarakatlar kiritadi. Sa’y-xarakatlarning ushbu turlarida ta’kidlab o‘tilganlardan tashkari mushaklar, xikildok, tovush paychalari, nafas olish a’zolari ishtirok etadi. Demak, narsalarni o‘zlashtirishga karatilgan xarakatning ishga tushishi muayyan sa’y-xarakatlar tizimining amalga oshirilishi ni anglatadi. Bu xodisa ko‘p jixatdan xarakatning maksadiga, ta’sir o‘tkaziladigan narsalarning xususiyatlariga va xarakatning amalga oshishi shart sharoitlariga boglik. Jumladan, a)kitobni olish kalamni olishdan boshkacharok tarzdagi sa’i- xarakatni takozo egadi; b) avtomobilni xaydash velosipedda uchishga Karaganda ayricha sa’y-xarakat talab kiladi; v) ellik kg shtangani ko‘tarishda bir pudlik toshga Karaganda kuprok kuvvat sarflanadi; g) kartonga katta shaklni yopishtirishga Karaganda kichik shaklni joylashtirish, kiyin kechadi. Yukorida keltirilgan misollar turlicha ob’ektlarga taallukli bo‘lishiga karamay, ularda xarakatning maksadi yagonadir. Ob’ektlarning turlicha ekanligi sa’y-xarakatlarning oldiga va mushak faoliyati tuzilishiga xar xil talablarni, tizimni ko‘yadi. Ushbu vokelik rus olimlari P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, E.A.Asratyanlarning tadkikotlarida dalillab berilgan. Ularning umumiy mulohazalariga Karaganda, mushaklarning faoliyati sa’i-xarakat vazifasi bilan emas, balki mazkur sa’i-xarakat ro‘y beradigan shart-sharoitlar bilan boshkarilishi mumkin. Mushaklar bu o‘rinda sa’i-harakatlarning yo‘nalishini va tezligini ta’minlash uchun xizmat kiladi, xar xil karshiliklarni (\ajm, kuch, vazn ta’siri) muayyan darajada susaytiradi. Sa’y-xarakatlarning amalga oshirilishi beto‘xtov ravishda nazorat kilinadi, uning maxsulasi xarakatning pirovard maksadi bilan kiyoslanadi va unga ayrim tuzatishlar kiritiladi. xuddi shu tarzda bosh karu v betinim takrorlanaveradi, xarakati i nazorat kiling jarayoni esa sezgi a’zolari yordami bilan vujudga keladi. Sa’ixarakagning sensor (sezgi a’zolari yordamida) nazorat kilishning isboti uning oynadagi uz aksiga karab chizishda uz ifodasini topadi. Ma’lumki, oynada kalamning odam kuli xarakat yo‘nalishi bo‘yicha emas, balki karama-karshi tomonga xarakatlanayotganday tuyuladi. Inson ko‘rish orkali mashklanishi tufayli ma’lumotlardan foydalanish bilan xarakatni muvofiklashtirishni uddalaydi. Sa’y-xarakatlarning nazorat kilish jarayoni va ularni boshkarish teskari aloka prinsipiga binoan ruyobga chikadi. Ushbu xodisani amalga oshish imkoniyati kuyidag i omillarga bevosita boglik xolda kechadi: a) sezgi a’zolari aloka kanali vazifasini bajargan takdirda; b) ular axborot manbai sifatida xarakat rolini o‘ynaganda; v) sa’i-xarakatlarni aks ettiruvchi alomatlar bu jarayonda xabar yetkazuvchi sifatida katnashganida va boshkalar. Ta’kidlab o‘tilgan omillar orkali amalga oshadigan teskari alokaning bunday shaklini (ko‘rinishini) rus tadkikotchi P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atagan. Afferentatsiya (lotincha afforens keltiruvchi degan ma’no anglatadi) tashki ko‘zgatuvchilardan xamda ichki organlardan, axborotni kabul kiluvchi xissiy a’zolardan markaziy nerv sistemasiga kelib tushuvchi nerv impulslarining doimiy okimini bildiradi. Tugri aloka- axborotlarning tashkaridan kirib borishini anglatib kelsa,
teskari afferentatsiya uning aks xolatini aks etgiradi. Sa’ixarakatlarning xammasi xam organlarning faoliyatini tushuntirish uchuy xizmat kiladi va nazorat (boshkaruv) jarayoni kanday kechishini taxdil etish imkoniyatiga zga. Narsaga io‘ialtirilgan xarakatning ishga tushishi muayyan bir tizimga taallukli sa’i xarakatlarning natijaga (mahsulaga) erishishni ta’minlash bilan cheklanib kolmaydi. Valki u (xarakat), birinchidan. sa’y-xarakatlarning maxsulasiga mos ravishda, ikkinchidan. xarakatlar ob’ektning xususiyatlariga mutanosiblikda, uchinchidan, sa’y-\arakatlarni xissiy nazorat kilishni amalga oshirgan yo‘sinda ularga ba’zi bir tuzatishlar kiritadi. Ushbu jarayonni osonrok tushunish uchun uning negizi: a)tashki muxitning xolati, b) muxitda xarakatlarning vujudga kelishi, v) natijalar (maxsulalar) tugrisida miyaga axborot beruvchi xissiy mo‘ljallarni egallash mujassamlashtiradi. Masalan, xaydovchi avtobusni to‘xtatish tepkisini bosish kuchini, uning xarakati tezligi, shox kuchaning xolati, avtobusning vazni. xarakat katnovi, piyodalar gavjumligi bilan so‘zsiz moslashtiradi.
Holbuki shunday ekan, faoliyat tarkibiga kiruvchi sa’i-xarakatlar tizimi oxir okibatda mazkur xarakatning maksadi bilan nazorat kilinadi, baxolanadi va to‘grilab turiladi. Maksad miyada faoliyatning bulgusi maxsulasining timsoli, o‘zgaruvchan andazasi tarzida vujudga kelishi mumkin. Ezgu niyatga aylangan bulgusi andoza bilan xaraktning amaliy natijasi kiyoslanadi, uz navbatida andoza sa’n-xarakatni yuialgirib turadi. Ana shu xolatning turlicha psixofiziologik tapkinlari mavjud bulib, ular «bulgusi xarakat modellari», «sa’i-xarakat dasturi», «maksadning dasturi», «miyada xarakatning uzi oldindan xosil kiladi gan andozapari» singari tushunchalarda uz ifodasini topadi. Jumladan, ularning eng muximlari: «xarakat akseptori» va «ilgarilab aks ettirish» (P.K.Anoxin), «xarakatlantiruvchi vazifa» va «bulgusi extiyoj andozasi» (N.A.Bernshteyn), «zaruriy moxiyat» va «kelajak andozasi» (Mittelshtedt, U .Eshbi) va boshkalar. Sanab o‘tilgan tadkikotchilarning talkinlari ilmiy faraz (taxmin) tarzida berilganligi tufayli ular miyada kanday aks etilishi mumkinligini mukammal bilishga kodir emasmiz. Lekin ularning miyada ilgarilab aks ettirish tugrisidagi muloxazalari, bu borada tasavvurlarning yaratilishi psixologiya fani uchun ijobiy ilmiy vokelik bulib xisoblanadi.
Faoliyat jaxon psixologiyasi fanining asosiy (fundamental) tushunchalaridan biri xisoblanib, ko‘pincha psixologik kategoriya sifatida olib karaladi. Shuning bilan birga ushbu tushuncha xaddan ziyod keng ma’noli vr ko‘p ahamiyatli tarzda foydalanilganligi tufayli uning mohiyati yoyik bulib boradi, natijada kiymati asl mazmunini yo‘kotadi. Xuddi shu boisdan psixologiyada faoliyat uchun umumiy kabul kilingan definitsiya mavjud emas, foydalanib kelinayotgan tuzilma, ta’rif esa kup xollarda tankidga uchraydi. Holbuki shunday ekan, semantik tahlil o‘tkazish orkali faoliyatga nisbatan turlicha karashlarni umumlashtirish, uzaro takkoslash zaruriyati aniklangan bular edi, bu esa uz navbatida uning (faoliyatning) ilmiy psixologik ob’ektiga aylantirish i unga alokador tushunchalar tarkibini mukammallashtirish imkoniyatini vujudga keltiradi. Ensiklopediya, izoxli lugat va lingvistik so‘zliklardagima’lumotlar, ilmiy matnlar tahlilining ko‘rsatishicha, faoliyat tushunchasi falsafa, fiziologiya, sotsiologiya, psixologiya fanlari iredmetidan kelib chnkib, uzaro korishish okibatida mexnat, ish, aktivlik, xulk singari gurt xil tavsifga ega bulgan. I.M.Sechenov fiziologik organlar va tizimlar faolligi yoki ishi tugrisida tasavvurga ega bulgan, shu sababdan uning asarlarida ’’tafakkurning faol shakli", "tafakkur faoliyati", "miya faoliyati", "muskul faoliyati" suz birikmalari keng ko‘lamda joy egallagan. I.P.Pavlov tomonidan "oliy nerv faoliyati", N.A.Bernshteyn esa "fiziologiya faolligi" atamasi fan olamiga olib kirgan. Lekin N.A.Bernshteyn faollik, faoliyat, ish, mexnat tushunchalarini ma’iosiga ko‘ra farklagan bo‘lishiga karamay, u aksariyat xollarda faollikni faoliyat ma’nosida ko‘llagan. Psixofiziologiyada faoliyat faollikni fiziologik ma’nosi sifatida talkin kilingan bulsa, ish, mexnat faoliyati "mexnat faolligi" mazmunida ko‘llanadi. Ijtimoiy psixologiyada "faoliyatfaollik-ish-mehnat", "faoliyat-xulk", "mehnat-xulk-faoliyat” ko‘rinishlari juftligi uchrab turadi. S.L.Rubinshteyn ong va faoliyat birligi prinsipi ni ilgari surib va atroflicha asoslab berib, faoliyat psixologiyasini yaratish zaruriyatini tushuntira oldi. Uningcha, mexnat psixologik emas, balki "ijtimoiy kategoriya", psixologiya esa "mexnat faoliyatining psixologik jabxalarini" tadkik etadi. Psixiklilikning namoyon bulishi yoki xukm surishining ob’ektiv shakli xulkda, faoliyatda ifodalanadi (aks ettirish xarakati ma’nosida).
A.N.Leontev faoliyatning psixologik nazariyasini yaratib, uning asosiy tushunchasi sifatida "predmetli faoliyat" suz birikmasini fanga olib kirdi. Muallif tomonidan "odamning xissiy amaliy faoliyati" suz birikmasi "ijtimoiy inson" sifatida talkin etiladi. Uning asarlarida "faoliyat”, "xulk" tushunchalari xar xil mazmunda ishlatiladi, jumladan, “teskari alokalar vositasida xulkni boshkarish", "faoliyatning xalkali tuzilishi", "faoliyatni boshkarish", "ko‘lningtuyush faoliyati", "perseptiv faoliyat", "retseptor va effektor apparatlarning xamkorlik faoliyati" kabilar. B.G.Ananev faoliyat psixologiyasini faollik psixologiyasi ma’nosida tushunadi. Uning fikricha, bilish va muomala faoliyatning birlamchi ko‘rinishidir. Tadkikotchi "inson faoliyati", "tashkiliy ish", "tashkilotchilik faoliyati", "xulk jarayonining algoritmlari" atamalaridan xar xil ma’noda foydalanadi. 3. Faoliyatni interiorizatsiyalash va eksteriozatsiyalash Yukoridagi muloxazalardan ko‘rinib turibdiki, miyani ilgarilab aks ettirish imkoniyati va xali amalga oshirilmagan xarakatning natijasi inson psixikasida kay tarzda in’ikos etilishi kuchli kizikish uygotadi. Bu xodisani izoxlashning yagona yo‘li - u xam bulsa borlikning muxim xususiyati xisoblanmish konuniyatning mavjudligidir. Borlikdagi kariyb (neosfera xisobga olinmaganda) barcha narsalar, munosabatlar, xususiyatlar, shart-sharoitlar, tuzilmalar bir-biri bilan doimiy bogliklikka ega bulib, muayyan konuniyat asosida xarakatlanadi, bu xolatdan ikkinchisiga o‘tadi. Shuning uchun idishdagi suv kaynatilsa bug‘ga aylanadi, xarorat pasaysa, u muzlaydi, xavo isiganida esa muz eriy boshlaydi, bahor ketidan yoz keladi, narsalar ishkapansa kiziydi va xokazo. Xuddi shu bois ob’ekt bilan xodisa urtasidagi uzgarmas, barkaror munosabatlar, ob’ektning muxim xususiyatlari xodisaning konuniyati deyiladi. Ularda uzgarmas xususiyatlar va konuniyatlarning mavjudligi o‘zgarishlarni oldindan paykash, harakatlarni muvofik yo‘naltirish imkonini vujudga keltiradi. Tashki, yakkol faoliyat favkuloddagi davrda ichki timsoliy (psixik) faoliyat tarzida \i s etiladi. Ob’ektlarga yo‘naltirilgan yakkol harakatlar ularning muhim xususiyatlariga mo‘ljallangan timsoliy jarayon bilan apmashtiriladi. Xuddi shu sababwww.ziyouz.com kutubxonasi
dan tashki, yakkol xarakatdan, ichki, timsoliy xarakatga mana shu tarzda o‘tish jarayoni interiorizatsiya (ichki tarzga aylanish) deb ataladi. Interiorizatsiya muammosi rus olimlari L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari tomonidan turli jab\alarda tadkikot kilingan. Interiorizatsiya sharofati bilan inson psixikasi muayyan vakt orapigida uning idrok maydonida yo‘k narsalarning timsoli (obrazi)dan foydalanish kurbiga ega bo‘ldi. Shu narsa ma’lumki, bunday o‘zgarishlarning muxim kuroli bulib suz, o‘zgarish vositasi sifatida nutkiy faoliyat xizmat kiladi. Shuning uchun suzlarni tugri ishlatishga odatlanish favkulodda buyumlarning muxim xususiyatlarini axborotidan foydalanishning usullarini o‘zlashtirish demakdir. Inson faoliyati murakkab va uziga xos jarayon bulib, shunchaki extiyojlarni kondirishdan iborat emas, balki ko‘pincha jamiyatning maksadi va talablari bilan belgilanadi. Xuddi shu boisdan ko‘yilgan maksadning anglanilganligi va unga erishish bo‘yicha ish xarakatlari tajribasi anglanilganligi va unga erishish bo‘yicha ish xarakatlari tajribasi bilan boglik ekanligi inson faoliyatining uziga xos belgisi bulishini tasdiklaydi. Shuning uchun shaxs faoliyatining jismoniy (tashki) va psixik
(ichki) tuzilmapari bir-biri bilan uyg‘unlashganligi ko‘zga tashlanadi. Inson faoliyatining tashki jabxasi uning atrof muxitga ta’sir ko‘rsatishga mo‘ljallangan sa’i-xarakatlar ichki (psixik) jixatiga boglik bulib, ularni motivlashtiradi, bilishga undaydi va boshkaradi. Shuningdek, tashki jabxa uz navbatida: a)psixik faoliyat buyumlar va jarayonlar xususiyatlarini uzida namoyon kiladi; b) ularning maksadga muvofik tarzda kayta o‘zgartirilishini amalga oshiradi; v) psixik andozalar o‘xshashligini, natijalar va xarakatlarning kutilmalariga muvofikligini ko‘rsatadi; g) ularni uzluksiz ravishda yunaptirib va nazorat kilib turadi. Shunga muvofik ravishda tashki, yakkol faoliyatni xam ichki (psixik) faoliyatning eksteriozatsiyalashuvi (tashki tarzga aylanishi) deb baxolash maksadga muvofik.
Nazorat savollari:

1. 
   Noverbal kommunikatsiya vositalariga nimalar kiradi?
   
2. 
   Identiflkatsiyaning refleksiyadan farqi nimada?
   
3. 
   Stereotiplashtirish deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   Muloqotda teskari aloqaning roli qanday?