O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti a. A. Karimov

Xronologik hisob registrlari
ni o‘ziga xos xususiyati shundaki,, undagi 
yozuvlar xronologik tartibda aks ettirilib boriladi. Bu yozuvlar orqali jarayonning 
qisqacha mazmuni, sodir bo‘lgan muddati va summasini xronologik tartib aks 
ettirib boriladi. Masalan, «Jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali» xronologik hisob 
registriga misol bo‘lib, u hisobning memorial-order shaklida qo‘llaniladi. 

---

130 
Tizimli hisob registrlari
jarayonlarni ma’lum bir belgilari bo‘yicha 
tizimlashgan (guruhlashgan) holda aks ettirilishi bilan xususiyatlidir. «Bosh 
daftar» tizimli hisob registrlariga misol bo‘ladi. 
Ushbu registrdan XV asr oxirlarida ikki yoqlamayozuv usuli vujudga 
kelganidan boshlab foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. 
Buxgalteriya daftarlari bir yilga mo‘ljallangan bo‘lib, hamma betlari 
raqamlanadi, bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanadi. 
Oxirgi varaqning orqasida bosh buxgalterning imzosi bilan tasdiqlangan 
holda quyidagi yozuv aks ettirilgan bo‘lishi zarur. 
Buxgalteriya daftarida korxona xo‘jalik mulklarini aks ettiradigan schyotlar 
uchun betlar ajratiladi. Sintetik schyotlar uchun tegishli analitik schyotlar ochilgan 
bo‘lsa, bosh daftarda betlar ajratilayotganda e’tiborga olmoq zarur. 
Masalan, savdo korxonasini chakana savdodagi tovarlari 2920 sintetik 
schyotida yuritiladi. Aytaylik, shu savdo korxonasiga qarashli 3 ta magazin 
mavjud. Bunday holatda bosh daftarda har bir moddiy javobgar shaxs uchun 
alohida varaqlar qoldirilishi va umumiy tovarlar hisobi aks ettirilishi uchun ham 
varaqlar ajratilgan bo‘lishi zarur. 
Buxgalteriya daftarida mundarija ham bo‘lib, unda hisobi yuritiladigan 
schyotlarning aks ettiriladigan varaqlari tartib raqami ko‘rsatilgan bo‘ladi. 
Buxgalteriya hisob registri daftarning boshqa registrlardan afzalligi 
quyidagilardan iborat: 

Hisob ma’lumotlarining bir registrda mujassamlashganligi; 

Hisob ma’lumotlari saklanishi mustahkam ta’minlanganligi. 
Buxgalteriya daftarining kamchiliklari ham bo‘lib, ular quyidagilardan 
iborat: 

Buxgalteriya xodimlari o‘rtasida mehnat taqsimotini to‘g‘ri yo‘lga 
qo‘yishga xalaqit beradi, sababi, daftarda korxonada hisobi yuritiladigan hamma 
schyotlar joylashgan. Buxgalteriya xodimlari o‘zlariga biriktirilgan schyotga 
tegishli ma’lumotlarni aks ettirish uchun daftar bo‘shashini ko‘tishi kerak bo‘ladi. 

---

131 

Buxgalteriya daftaridan hisob registri sifatida foydalanganda, hisob 
ishlarini mexanizatsiyalashtirish imkoniyatlari kamayadi. 

Buxgalteriya xodimlari mehnat unumdorligini oshishiga halaqit beradi. 
Birinchidan, daftardan galma-galdan foydalanish natijasida vaqt yo‘qotiladi: 
ikkinchidan, buxgalteriya daftarining xajmi katta bo‘lib, tegishli varaqni topib, 
undan foydalanishni sekinlashtiradi. 
Buxgalteriya 
daftarlarining 
hamma 
varaqlari 
ham 
hamma 
vaqt 
foydalanilaverilmaydi. Tuldirilmagan varaqlar esa kelgusi hisobot davri uchun 
foydalanilmaydi va hisob registrlari bilan bog‘liq xarajatlarni oshishiga olib keladi. 
Buxgalteriya daftarlari bir hisobot yili uchun mo‘ljallangan. 
Buxgalteriya registrlari ulardagi yozuv turiga ko‘ra, kombinatsiyalashgan 
shaklda ham bo‘ladi. 
Kombinatsiyalashgan buxgalteriya registrlarining o‘ziga xos xususiyati 
shundaki, ularda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda aks ettiriladi. 
Bunday 
registrlarning afzalligi quyidagilardan iborat: 

Hisob ishlari ixchamlanadi. 

Buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladigan registrlar miqdorini qisqartiradi. 
Xronologik va tizimli yozuvlar umumlashtirilgan va kombinatsiyalashgan 
hisob registrlariga jurnal-order misol bo‘ladi. 
Buxgalteriya hisobi registrlari ularda aks ettiriladigan ma’lumotlar xajmiga 
ikki turga ajratiladi. 
1. Sintetik registrlar. 
2. Analitik registrlar. 
Sintetik registrlar sintetik hisob ma’lumotlarini aks ettirishga mo‘ljallangan 
bo‘lib, ularga bosh daftar, jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali, jurnal-orderlar va 
boshqalar misol bo‘ladi. 
Analitik registrlar analitik hisob ma’lumotlarini rasmiylashtirishda 
qo‘llanilib, ularga “Materiallar”, “Asosiy vositalar”, “Hisobdor shaxslar bilan 
hisob-kitoblar” va boshqa mulklar hisobi bo‘yicha yuritiladigan kartochkalar misol 

---

132 
bo‘ladi. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati bilan bog‘liq jarayonlar dastlabki 
xujjatlarda rasmiylashtiriladi. Ushbu boshlang‘ich xujjat ham shaklan, ham 
mazmunan har tomonlama tekshirilgandan so‘ng qayta ishlanadi. Dastlabki xujjat 
ma’lumotlari asosida, buxgalteriya registrlari to‘ldiriladi. 
Ba’zi vaqtlarda buxgalteriya registrlari ijroiya varaqlari asosida ham 
rasmiylashtiriladi. Bunday holatlarga da’vogar yuzasidan hisoblashish, xodimdan 
aliment summasini ushlab qolishlar, xodimni bankdan olgan kreditlari yuzasidan 
ushlovlar uchun asos bo‘ladigan qonuniy kuchga ega bo‘lgan sud qarorlari, bank 
bilan xodim o‘rtasida tuzilgan shartnomlar misol bo‘ladi. 
Buxgalteriya 
registrlari 
qanday 
dastlabki 
hujjatlar 
asosida 
rasmiylashtirilmasin quyidagi talablarga rioya etish zarurdir: 

dastlabki hujjatlarni tegishli blankaga rasmiylashtirilganligi; 

dastlabki xujjat hamma rekvizitlari andozaga javob berishi; 

ko‘rsatkichlar arifmetik to‘g‘ri hisoblangani; 

dastlabki xujjatlarda rasmiylashtirilgan xo‘jalik jarayonlari iqtisodiy 
mazmunligi va qonuniyligi; 

tekshirib, qayta ishlangan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya 
registrlarini o‘z vaqidada va to‘g‘ri rasmiylashtirish; 

buxgalteriya registrlari ma’lumotlari asosida buxgalteriya balansi va 
hisobotni tegishli ko‘rsatmalarga asosan to‘g‘ri va o‘z vaqidada tuzish; 

hamma talabga javob beradigan balans va hisobot boshqa shakllarini 
o‘rnatilgan muddatda tegishli joylarga topshirish. 
Yuqorida keltirilgan talablardan ko‘rinib turibdiki, buxgalteriya hisobi hisob 
ishlarini hamma bosqichlari bir-biriga uzviy bog‘liqdir. 
Dastlabki hujjatlarni naqadar to‘g‘ri rasmiylashtirilishi, buxgalteriya 
registrlari ma’lumotlarini ham to‘g‘ri rasmiylashtirilishiga asos bo‘ladi. o‘z 
navbatida buxgalteriya registrlari moliyaviy hisobotlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri 
ma’lumotlar asosida rasmiylashtirilishiga xizmat qiladi. Bizga ma’lumki, 

---

133 
moliyaviy hisobot shakllari quyidagilardan iborat: 
1. Buxgalteriya balansi - 1 shakl; 
2. Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot - 2 shakl; 
3. Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot - 4 shakl; 
4. Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot - 5 shakl. 
Yuqorida keltirib o‘tilgan moliyaviy hisobot hamma shakllari ham 
korxonalar faoliyatini har tomonlama o‘rganish, tahlil qilish, nazorat etish, hamda 
boshqarish uchun xizmat qiladi. 
Demak, korxona faoliyati haqida to‘g‘ri xulosaga kelish uchun moliyaviy 
hisobot ma’lumotlari haqqoniy aks ettirilgan bo‘lmog‘i zarur ekan. 
Buxgalteriya registrlarini ulardagi ma’lumotlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks 
ettirishini ahamiyati ham shundadir. 
Buxgalteriya registrlariga tegishli ma’lumotlarni aks ettirishni oldiga 
qo‘yilgan talablarni sanab utdik.