Qo‘shilgan qiymat soli-
g‘ini hisoblash tartibla-
rining o‘ziga xos xusu-
siyatlari
sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) investitsiya
faoliyatidan olinadigan daromadlar, shu jumladan sug‘urta rezervlari va
sug‘urta fondlari mablag‘larini investitsiyalashdan olinadigan
daromadlar;
sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta sug‘urta qilish
shartnomalari bo‘yicha franshizlarni qoplashdan olinadigan daromadlar;
qonun hujjatlariga muvofiq sug‘urtalovchiga o‘tgan, sug‘urta
qildiruvchining (naf oluvchining) yetkazilgan zarar uchun javobgar
shaxslardan talab qilish huquqini realizatsiya qilishdan olinadigan
daromadlar;
qayta sug‘urta qilish shartnomalari muddatidan ilgari tugatilgan
taqdirda, ular bo‘yicha sug‘urta mukofotlarining qaytarib berilgan qismi
summalari;
bevosita sug‘urta faoliyatini amalga oshirishdan olinadigan
boshqa daromadlar.
sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) quyidagilarni olsa, qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod qilinadi:
sug‘urta to‘lovi (sug‘urta tovoni);
preventiv tadbirlar o‘tkazish uchun beriladigan mablag‘lar;
sug‘urta qilish shartnomasi zararsiz amal qilishi uchun
sug‘urtalovchi to‘laydigan mablag‘lar;
sug‘urta qilish shartnomasiga muvofiq boshqa mablag‘lar.
Soliq qonunchiligiga asosan qo‘-
shilgan qiymat solig‘ini hisoblanishi soliq
to‘lovchilarning olib borayotgan xo‘jalik
operatsiyalariga bog‘liq ravishda soliqqa
tortiladigan bazani aniqlashning o‘ziga xos
xususiyatlari mavjud.
Tovarlar sotilganda, ishlar bajarilganda va xizmatlar ko‘rsatilganda
qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisoblanishi. Respublikamizda qo‘shilgan
qiymat solig‘i joriy etilgandan buyon soliqni hisoblashning ikki turdagi
usuli amal qilgan, ya’ni ishlab chiqarilgan tovarlarni jo‘natish, ishlar
bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha hisobga olish usuli yoki
hisobvaraq-faktura usuli hamda ulgurji va chakana savdo, vositachilik
xizmati ko‘rsatish sohalarida hisobdan chiqarish usuli qo‘llanilgan. Bunda
qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan baza narxlar farqi sifatida, ustama
va mukofot haqi summasi sifatida aniqlanib shu summadan soliq
hisoblangan.
1992 yildan 1994 yilga qadar savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalari qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lib hisoblanar edi.
141
1994 yildan ular byudjetga qo‘shilgan qiymat solig‘i va foyda solig‘i
o‘rniga yalpi daromad solig‘i hamda mol-mulk solig‘ini to‘laydigan
bo‘lishdi. Keyingi davrlarda soliq hisoblashning «yalpi foyda»
(chegirish) usuli asta-sekin «hisobga olish-hisobvaraq» usuliga aylanib
bordi. Soliq kodeksi kuchga kirgandan boshlab qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblashning «yalpi foyda» (chegirish) usuli faqat vositachilik
va «O‘zdonmaxsulot» DAK tizimi tarkibiga kiradigan, birlamchi
ishlovdan keyingi don, qo‘shimcha mahsulot va chiqindilarni sanoatdan
donni qayta ishlashga sotishni amalga oshiradigan korxonalar uchun
qo‘llaniladi. Boshqa holatlarda «hisobga olish hisob-faktura» usuli
qo‘llaniladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning «hisobga olish hisob-
faktura» usulining mohiyati shundaki, korxona byudjetga to‘lanishi
lozim bo‘lgan soliq summasi ishlab chiqarilgan mahsulotlarga
(xizmatlarga) hisoblangan soliq miqdoridan shu mahsulotni ishlab
chiqarish uchun sotib olingan xom-ashyo, materiallar uchun to‘langan
soliq miqdorini chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Chegirishga
hisobot davrida hisob-faktura bilan qabul qilingan xom-ashyo,
materiallar, shu jumladan import qilingan tovarlarga to‘g‘ri keladigan
qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi qabul qilinadi.
Quyidagi shartlarni bajargan holda hisobga olish amalga oshiriladi:
birinchidan, bu hisobot davrida tovar va xizmatlar haqiqatda sotib
olingan bo‘lishi kerak;
ikkinchidan, ular bo‘yicha tovar yetkazuvchidan hisob-faktura
to‘ldirilgan bo‘lishi;
uchinchidan, ular soliqqa tortiladigan faoliyatda ishlatilgan
bo‘lishi kerak.
Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni sotishda qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblash. Korxonaning o‘z ehtiyoji uchun olingan asosiy
vosita va nomoddiy aktivlari korxonaning buxgalteriya balansida mol
yetkazib beruvchiga to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi bilan
birga yozilib kirim qilinadi. Agar balansdagi asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlar sotilsa, u holda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar
bo‘yicha soliqqa tortish obyekti bo‘lib, sotish bahosi bilan qoldiq qiymat
o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bunda, agar korxona asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlarni qoldiq qiymatida sotsa, u holda soliqqa tortiladigan
obyekt bo‘lmaydi va byudjetga soliq to‘lanmaydi. Shuningdek, asosiy
vositalar va nomoddiy aktivlarni ishlab chiqaruvchi va uni oldi-sotti
faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun qo‘shilgan qiymat
solig‘i hisoblashning alohida tartibi mavjud.
142
Vositachilik xizmatlari ko‘rsatilganda qo‘shilgan qiymat solig‘ining
hisoblanishi. Vositachilik xizmatlari bo‘yicha qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblashda «yalpi foyda»
Dostları ilə paylaş: |