Microsoft Word Umumiy soliqlar va soliqqa tortish rtf rtf

daromadlaridagi salmog‘i dinamikasi
33
33
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining 2003-2016 yillardagi «O‘zbekiston 
Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi 
qarorlari asosida tayyorlangan. 

---

127
Soliq to‘lovchilar tarkibi, 
soliq obyekti va soliq stav-
kalari
Quyidagi diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 
respublikamiz byudjeti daromadlarida qo‘shilgan qiymat solig‘ining 
salmog‘i 2004-2012 yillar davomida o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan, 
jumladan, 2004 yilda jami daromadlarga nisbatan 23.1 foizni, 2006 yilda 
25.2 foizni, 2008 yilda 28.1 foizni, 2010 yilda 30.4 foizni, 2012 yil 33.0 
foizni tashkil etgan. Biroq mazkur salmoq 2017 yil byudjet 
ko‘rsatkichlarida 30.2 foizni tashkil etmoqda. Ushbu ko‘rsatkich 2012 
yilga nisbatan 2.8 foizli punktga kamdir. Bu holatni byudjet 
daromadlarida mol-mulk solig‘i va resurs to‘lovlari salmog‘ini 
ortganligi bilan izohlash mumkin. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining 
to‘lovchilari bo‘lib, amaldagi qonun 
hujjatlariga asosan ushbu soliqni 
byudjet oldida hisob-kitobini amalga 
oshiruvchi tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar 
tushuniladi. Jumladan: 

soliq solinadigan oborotlarga ega bo‘lgan yuridik shaxslar;

O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari tomonidan amalga 
oshirilayotgan soliq solinadigan oborotlar uchun qo‘shilgan qiymat 
solig‘i to‘lash bo‘yicha majburiyat yuklatiladigan yuridik shaxslar;

tovarlarni O‘zbekiston Respublikasi hududiga import qiluvchi 
yuridik va jismoniy shaxslar (o‘z ehtiyojlari uchun bojsiz olib kirish 
normalari doirasida tovarlar olib kiruvchi jismoniy shaxslar bundan 
mustasno); 

oddiy shirkat soliq solinadigan oborotlarni amalga oshirayotganda 
zimmasiga uning ishlarini yuritish yuklatilgan (ishonchli shaxs) oddiy 
shirkat shartnomasining sherigi (ishtirokchisi).
Notijorat tashkilotlar (tadbirkorlik faoliyati doirasida tovarlarni 
(ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborotlari mustasno) hamda 
soliq solishning soddalashtirilgan tartibi bo‘yicha soliq to‘lovchilar 
qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishmaydi. 
Soliq qonunchiligida nazarda tutilgan holda yagona soliq to‘lovini 
to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar soliq bo‘yicha hisobga olish 
joyidagi davlat soliq xizmati organlariga yilning navbatdagi choragi 
boshlanguniga qadar bir oydan kechiktirmasdan, yangi tashkil 
etilayotgan yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar 
esa faoliyat boshlanguniga qadar taqdim etiladigan yozma bildirishga 
asosan ixtiyoriy asosda qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashi mumkin. 

---

128
Amaldagi Soliq kodeksining 198-moddasiga ko‘ra qo‘shilgan 
qiymat solig‘ining obyekti bo‘lib, soliq solinadigan oborot hamda soliq 
solinadigan import hisoblanadi.
Soliq solinadigan oborot - soliq to‘lovchining tovarlarni (ishlarni, 
xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti tushuniladi. 
Soliq solinadigan import - O‘zbekiston Respublikasining bojxona 
hududiga olib kirilayotgan tovarlar tushuniladi. 
Soliq kodeksining 199-moddasiga muvofiq tovarlarni (ishlarni, 
xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti deb quyidagilar e’tirof etiladi: 

mol-mulkka bo‘lgan mulk huquqini o‘tkazish, ishlar bajarish, 
xizmatlar ko‘rsatish, shu jumladan:

tovarni va boshqa mol-mulkni jo‘natish (sotish);

ustav fondiga (ustav kapitaliga) qo‘shilgan hissa;

mol-mulkni bepul berish (ishlarni bepul bajarish, xizmatlarni 
bepul ko‘rsatish), shu jumladan yuridik shaxs xodimlariga ularning 
mazkur yuridik shaxsdagi faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxsiy 
ehtiyojlari uchun mol-mulkni bepul berish (ishlarni bepul bajarish, 
xizmatlarni bepul ko‘rsatish);

qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda boshqa tovarlarga 
(ishlarga, xizmatlarga) almashtirish uchun mol-mulkni berish (ishlar 
bajarish, xizmatlar ko‘rsatish);

qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda xodimga ish haqi 
hisobiga yoki muassisga (ishtirokchiga) dividendlar to‘lash hisobiga 
mol-mulk berish (ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish);

garov bilan ta’minlangan majburiyatlar bajarilmagan taqdirda, 
garovga qo‘yuvchi tomonidan garov narsasini berish;

zayom shartnomalari asosida tovar-moddiy zaxiralarni berish;

bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi tomonidan boshqa 
tarkibiy bo‘linmasiga, agar tarkibiy bo‘linmalar mustaqil soliq 
to‘lovchilar bo‘lsa, mol-mulkni berish, ishlarni bajarish, xizmatlar 
ko‘rsatish;

mol-mulkni moliya ijarasiga (shu jumladan lizingga) berish;

to‘lovni bo‘lib-bo‘lib to‘lash sharti bilan tovarni jo‘natish;

mol-mulkni operativ ijaraga berish;

intellektual mulk obyektlariga bo‘lgan huquqni o‘tkazish yoki 
ulardan foydalanish huquqini berish;

yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini hisoblab 
chiqarishda Soliq kodeksining 147-moddasiga muvofiq xarajatlari 
chegirilmaydigan soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘zi ishlab 

---

129
chiqargan tovarlarni berish, o‘z kuchi bilan ishlarni bajarish, xizmatlar 
ko‘rsatish. 
Quyidagilar tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish 
oboroti bo‘lmaydi: 

soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan, uning o‘z 
ehtiyojlari uchun tovarlarni berish, ishlarni bajarish, xizmatlar 
ko‘rsatish; 

bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi tomonidan boshqa 
tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish ehtiyojlari (zavod ichki oboroti) 
uchun, agar tarkibiy bo‘linmalar mustaqil soliq to‘lovchilar bo‘lmasa, 
mol-mulk berilishi, ishlar bajarilishi, xizmatlar ko‘rsatilishi; 

soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi bilan qurilish, 
montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi; 

qaytariladigan tarani jo‘natish. Qaytariladigan tara mahsulot solib 
jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiymatiga kiritilmaydigan hamda 
shu mahsulotni yetkazib berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) 
belgilangan shartlarda va muddatlarda mahsulot yetkazib beruvchiga 
qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan muddatda 
qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq solinadigan oborotga kiritiladi;

yuridik shaxsning ishtirokchisi (muassisi) muassislar (ishtirokchilar) 
tarkibidan chiqqanda (chiqib ketganda), shu jumladan tugatilganlik 
(bankrotlik) yoki qayta tashkil etilganlik munosabati bilan chiqqanda 
(chiqib ketganda) unga dastlabki hissa doirasida mol-mulkni berish, 
shuningdek, oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikka (ishtirokchiga) 
uning mazkur shartnoma bo‘yicha sheriklari (ishtirokchilari) umumiy 
mulkida bo‘lgan ulushi qaytarilayotganda yoki bunday mol-mulk 
taqsimlanganda mol-mulkni berish;

asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni va tugallanmagan qurilish 
obyektlarini bepul asosda berish;

banklar va sug‘urta tashkilotlari tomonidan mol-mulkni o‘z 
filiallariga berish;

oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning (ishtirokchining) 
ulushi sifatida tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni), boshqa mol-mulk va 
mulkiy huquqlarni berish;

tovarlarni va boshqa mol-mulkni qayta ishlash asosida berish;

ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida mol-mulkni mulkdordan 
ishonchli boshqaruvchiga berish;

ishonchli boshqaruv shartnomasi tugatilgan taqdirda, mol-mulkni 
mulkdorga berish;

---

130

obyekt qiymatini ijaraga beruvchi (lizingga beruvchi) oladigan 
ijara (lizing) to‘lovining bir qismi tarzida qoplash. 

tovarlardan foydalanishning kafolatli muddati davrida ularni 
ta’mirlash va ularga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha qo‘shimcha haq 
olmasdan ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatish. 
Soliq kodeksining 204 moddasiga muvofiq soliq solinadigan baza 
realizatsiya qilinayotgan tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) qiymati 
asosida, unga qo‘shilgan qiymat solig‘ini kiritmagan holda belgilanadi. 
Tovarlar (ishlar, xizmatlar) tannarxidan yoki tovarlar olingan 
narxdan (tovarni olish bilan bog‘liq xarajatlar hisobga olingan holda) 
past narxlarda realizatsiya qilingan taqdirda, soliq to‘lovchiga o‘z 
ehtiyojlari uchun tovarlar berilganda (ishlar bajarilganda, xizmatlar 
ko‘rsatilganda), shuningdek, tovarlar (ishlar, xizmatlar) bepul berilganda 
soliq solish maqsadlari uchun soliq solinadigan baza tovarlarning 
(ishlarning, xizmatlarning) tannarxidan yoki tovarlar olingan narxdan 
(tovarni olish bilan bog‘liq xarajatlar hisobga olingan holda) kelib chiqib 
belgilanadi.
Tovarlar qayta ishlashga berilgan xom ashyo va materiallardan 
tayyorlangan taqdirda, soliq solinadigan baza qo‘shilgan qiymat solig‘ini 
kiritmagan holda ularni qayta ishlash xizmatlarining qiymati asosida, 
aksiz to‘lanadigan tovarlar bo‘yicha esa, ularni qayta ishlash xizmatlari 
qiymati asosida aksiz solig‘ini hisobga olgan holda belgilanadi. 
Qurilish, qurilish-montaj va ta’mirlash-qurilish, ishga tushirish-
sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy ishlar, xizmatlar bo‘yicha, shuningdek, 
obyektlarni foydalanishga tayyor holda qurishda shartnomaviy narxlardan 
kelib chiqqan holda hisob-kitob hujjatlari haq to‘lash uchun taqdim etilgan, 
bajarilgan va buyurtmachi tomonidan tasdiqlangan ishlarning, 
xizmatlarning qo‘shilgan qiymat solig‘i kiritilmagan qiymati soliq 
solinadigan bazadir. Agar shartnomaga binoan bu ishlarni materiallar bilan 
ta’minlash majburiyati buyurtmachining zimmasida bo‘lsa, ushbu 
materiallarga bo‘lgan mulk huquqi buyurtmachining o‘zida saqlanib 
qolgan taqdirda, bajarilgan hamda tasdiqlangan ishlarning buyurtmachi 
materiallarining qiymati kiritilmagan holdagi qiymati soliq solinadigan 
bazadir. Import qilingan tovarlar realizatsiya qilinganda, soliq solinadigan 
baza realizatsiya qilinayotgan tovarlarning qo‘shilgan qiymat solig‘i 
kiritilmagan qiymatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Bunda soliq 
solinadigan baza mazkur tovar import qilinganda qo‘shilgan qiymat 
solig‘ini hisoblab chiqarish uchun qabul qilingan qiymatdan past bo‘lishi 
mumkin emas.
Aksiz to‘lanadigan tovarlar bo‘yicha soliq solinadigan bazaga aksiz 
solig‘ining summasi kiritiladi.

---

131
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar realizatsiya qilingan taqdirda, 
soliq solinadigan baza qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini ham o‘z 
ichiga oladigan, ularning realizatsiya qilish narxi bilan qoldiq qiymati 
o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida belgilanadi.
Mol-mulk moliyaviy ijaraga, shu jumladan lizingga berilganda, 
soliq solinadigan baza qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini o‘z ichiga 
oladigan, chiqib ketayotgan aktiv qiymati bilan uning balans (qoldiq) 
qiymati o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida belgilanadi, soliq to‘lovchi 
tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar moliyaviy ijaraga (lizingga) 
berilganda esa, qo‘shilgan qiymat solig‘ini o‘z ichiga oladigan, chiqib 
ketayotgan aktivning qiymati soliq solinadigan bazadir. Bunda chiqib 
ketayotgan aktivning qiymati buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun 
hujjatlariga muvofiq aniqlanadigan, moliyaviy ijara ijaraga beruvchining 
buxgalteriya hisobida aktiv sifatida e’tirof etiladigan summa tarzida 
belgilanadi.
Qurilishi tugallanmagan obyekt realizatsiya qilingan taqdirda, soliq 
solinadigan baza qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini ham o‘z ichiga 
oladigan, qurilishi tugallanmagan obyektni realizatsiya qilish narxi bilan 
balans qiymati o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida belgilanadi.
Kredit tashkiloti tomonidan garov bilan ta’minlangan majburiyatni 
qoplash hisobiga olingan mol-mulk realizatsiya qilingan taqdirda, soliq 
solinadigan baza qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini o‘z ichiga 
oladigan, realizatsiya qilish narxi bilan qarzni qoplash hisobiga mazkur 
garov mol-mulki olingan qarz summasi o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida 
aniqlanadi.
Baholari (tariflari) davlat tomonidan tartibga solinishi nazarda 
tutilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) realizatsiya qilinganda, soliq 
solinadigan baza belgilangan baholardan (tariflardan) kelib chiqqan 
holda aniqlanadi. Transport ekspeditsiyasi shartnomasi bo‘yicha 
xizmatlar ko‘rsatilgan taqdirda, ekspeditorning soliq solinadigan bazasi 
qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini ham o‘z ichiga oladigan, 
ko‘rsatilgan xizmatlar uchun haq tariqasida olinishi lozim bo‘lgan 
summadan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Vositachilik shartnomasi, topshiriq yoki vositachilik xizmatlari 
ko‘rsatish bo‘yicha boshqa shartnoma asosida o‘zga shaxsning 
manfaatlarini ko‘zlab xizmatlar ko‘rsatilgan taqdirda, qo‘shilgan qiymat 
solig‘i bo‘yicha soliq solinadigan baza qo‘shilgan qiymat solig‘i 
summasini ham o‘z ichiga oladigan, ko‘rsatilgan xizmatlar uchun haq 
(foiz) tariqasida olinishi lozim bo‘lgan summadan kelib chiqqan holda 
belgilanadi.

---

132
Vositachilik, topshiriq shartnomasiga binoan komitent yoki 
topshiriq beruvchi O‘zbekiston Respublikasining norezidenti bo‘lgan 
taqdirda, soliq solinadigan baza realizatsiya qilinayotgan tovarlarning 
qo‘shilgan qiymat solig‘i kiritilmagan qiymatidan kelib chiqqan holda 
belgilanadi. Bunda soliq solinadigan baza mazkur tovar import 
qilinganida qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblab chiqarish uchun qabul 
qilingan qiymatdan past bo‘lishi mumkin emas. Garovga qo‘yuvchi 
garov mol-mulkini garov bilan ta’minlangan majburiyatni bajarish 
hisobiga topshirgan taqdirda, garovga qo‘yuvchining soliq solinadigan 
oboroti miqdori garovga oluvchi tomonidan realizatsiya qilingan mol-
mulk qiymatidan kelib chiqqan, biroq qo‘shilgan qiymat solig‘ini 
qo‘shmagan holda mazkur garovga qo‘yilgan mol-mulkka olingan 
zayom mablag‘lari summasidan kam bo‘lmagan miqdorda belgilanadi. 
Garovga topshirilgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va qurilishi 
tugallanmagan obyektlar bo‘yicha garovga qo‘yuvchining soliq 
solinadigan bazasi qo‘shilgan qiymat solig‘ini ham o‘z ichiga oladigan, 
ularning realizatsiya qilish narxi bilan balans (qoldiq) qiymati 
o‘rtasidagi ijobiy farqdan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Qaytariladigan tara soliq solinadigan oborotga kiritilgan taqdirda, 
tara belgilangan muddatda qaytarilmasa, soliq solinadigan baza mazkur 
taraning qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini ham o‘z ichiga oladigan 
garov qiymati asosida belgilanadi. 
Keyinchalik realizatsiya qilish uchun yuridik shaxslar tomonidan 
davlat rezervidan olingan, narxlari davlat tomonidan tartibga solinishi 
belgilangan tovarlar bo‘yicha soliq solinadigan baza realizatsiya qilish 
narxi va davlat rezervidan olingan narx o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida 
aniqlanadi. 
Benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz realizatsiya qilinganda soliq 
solinadigan baza ularni realizatsiya qilish qiymati asosida, unga 
qo‘shilgan qiymat solig‘i hamda benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz 
ishlatganlik uchun olinadigan soliq kiritilmagan holda aniqlanadi. 
O‘zbekiston Respublikasida qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 1992 
yilda 30 foizni tashkil qilgani holda, bugunga qadar bir-necha marta 
o‘zgartirildi. Jumladan, 1996-yilda 17 foizni, 1997-yilda 18 foizni, 
ayrim oziq-ovqat mahsulotlari turlariga (un, non, go‘sht, sut va sut 
mahsulotlari) esa kamaytirilgan 10 foizli stavka belgilandi. 1999-yilda 
respublikada qo‘shilgan qiymat solig‘ining 3 xil stavkasi (2 foiz, 15 foiz 
va nollik) amalda qo‘llanildi. Faqat uchta band, ya’ni eksport, qishloq 
xo‘jaligi ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik korxonalariga beriladigan 
mineral o‘g‘it va yoqilg‘i moylash materiallari hamda diplomatik 
vakolatxonalar va unga tenglashtirilgan vakolotxonalarga realizatsiya 

---

133
qilinadigan tovar (ish va xizmat)lar «0» stavkasi bo‘yicha soliqqa 
tortildi. 15 foizli qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi esa un, non, go‘sht, 
sut va sut mahsulotlari hamda import qilinadigan tirik mol va bug‘doy 
kabi mahsulotlarga nisbatan belgilandi.
2000 yildan hozirgi kunga qadar respublikamizda 20 foizli va nollik 
stavkalar qo‘llanilib kelinmoqda. Umuman olganda nollik stavka 
deganda korxona ishlab chiqarayotgan tovarlarning (ishlarning, 
xizmatlarning) qiymatiga qo‘shilgan qiymat solig‘i nollik stavkada 
tortiladi, soliq summasi «nol»ga teng bo‘ladi. 
Quyidagilarga nollik darajali stavka bo‘yicha soliq solinadi: 
1.
Tovarlarni chet el valutasida eksportga realizatsiya qilish 
(qimmatbaho metallar bundan mustasno).
Ayrim MDH davlatlarida bu tartib boshqacha. Masalan: 
Armanistonda Tojikistonda, Turkmanistonda MDH davlatlaridan 
tashqariga eksport soliqqa tortilmaydi, Nollik stavka ham 
qo‘llanilmaydi. Qozog‘istonda esa MDHdan tashqariga eksport nollik 
stavkada soliqqa tortiladi. 
Eksport qilingan tovarlarni qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha 
soliqqa tortish masalasida O‘zbekiston bilan boshqa davlatlar o‘rtasida 
davlatlararo bilvosita soliqlarni undirish prinsiplari bo‘yicha 
shartnomalar tuzilgan bo‘lib, ammo ratifikatsiya qilinmagan 
(tasdiqlanmagan) holatlarda imtiyozni qo‘llashning iloji bo‘lmaydi, 
ya’ni imtiyoz qo‘llash uchun qonuniy asos bo‘lmaydi. 
Hozirgi vaqtda Qirg‘iziston, Ozarbayjon, Moldova, Rossiya, 
Qozog‘iston bilan ham bilvosita soliqlarni undirish prinsiplari bo‘yicha 
shartnomalar tuzilgan. Shartnomada kelishilgan davlatlar bojxona 
hududlarida tovarlar (ish va xizmatlar) eksport qilinganda «0» 
stavkadagi qo‘shilgan qiymat solig‘ini qo‘llash ko‘zda tutilgan; 
2.
Chet el tarafi o‘zarolik prinsipiga amal qilgan taqdirda, chet el 
diplomatik vakolatxonalari hamda ularga tenglashtirilgan 
vakolatxonalarning rasmiy foydalanishi uchun, shuningdek, bu 
vakolatxonalar diplomatik va ma’muriy-texnik xodimlarining, shu 
jumladan ular bilan birga yashayotgan oila a’zolarining, agar ular 
O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasalar hamda O‘zbekiston 
Respublikasida doimiy yashayotgan bo‘lmasalar, shaxsiy foydalanishi 
uchun realizatsiya qilinayotgan tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga). 
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining Diplomatik 
servis xizmati tomonidan keyinchalik chet el diplomatik vakolatxonalari 
va ularga tenglashtirilgan vakolatxonalarga realizatsiya qilish uchun 
olinayotgan tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) nol darajali stavka bo‘yicha 
qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadi.

---

134
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishda nol darajali 
stavka qo‘llanilishi tatbiq etiladigan O‘zbekiston Respublikasida 
akkreditatsiya qilingan chet el diplomatik vakolatxonalarining va 
diplomatik vakolatxonalariga tenglashtirilgan xalqaro tashkilotlarning 
ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan 
tasdiqlanadi; 
3.
Bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq, «bojxona 
hududida qayta ishlash» bojxona rejimiga joylashtirilgan tovarlarni 
qayta ishlash bo‘yicha bajarilgan ishlarga (ko‘rsatilgan xizmatlarga). 
4.
Xorijiy davlatlarning O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali olib 
o‘tiladigan tranzit yuklarini tashish bo‘yicha ko‘rsatiladigan 
xizmatlarga, jumladan yo‘lovchilar, bagajlar va pochtani xalqaro 
yo‘nalishda tashish; 
5.
Suv ta’minoti, kanalizatsiya, sanitariya tozalash, issiqlik ta’minoti 
bo‘yicha aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlarga, shu jumladan xususiy uy-
joy mulkdorlari shirkatlari aholi nomidan oladigan, shuningdek, idoraviy 
uy-joy fondi uylarida yashayotgan aholi uchun O‘zbekiston 
Respublikasi Mudofaa vazirligining bo‘linmalari tomonidan olinadigan 
ana shunday xizmatlarga. 
2006 yildan boshlab qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi ehtiyojlari 
uchun qishloq xo‘jalik korxonalariga yetkazib beriladigan mineral 
o‘g‘itlar va yonilg‘i-moylash materiallariga nollik stavka bekor qilindi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lgan (imtiyozli) oborotlardan 
farqli nollik stavka qo‘llanilganda qo‘shilgan qiymat solig‘i tovarlarning 
tannarxiga olib borilmasdan, balki byudjet mablag‘lari hisobidan 
qoplanadi. 
Agarda hisobot davrida hisobga kiritilishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan 
qiymat solig‘i summasidan nollik stavkada hisoblanishi lozim bo‘lgan 
qo‘shilgan qiymat solig‘ining summasi qiymati jihatidan ko‘p bo‘lsa, u 
holda oshiqcha summa soliq to‘lovchining boshqa soliq va to‘lovlar 
bo‘yicha qarzi bo‘lmagan taqdirda, unga belgilangan tartibda 
qaytariladi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qoplash (ya’ni qaytarish) tartibi 2003 
yil 13 maydagi hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirish va 
byudjetga undiriladigan to‘lovlar intizomini mustahkamlash bo‘yicha 
Hukumat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan (30-sonli bayonnoma) 
«Xo‘jalik yurituvchi subyektlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha 
yuzaga kelgan manfiy farqni qoplash to‘g‘risida»gi Nizom asosida olib 
boriladi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha salbiy qoldiqni paydo bo‘lishi 
muammosi asosan mahsulotini eksport qiluvchi yirik korxonalarda 

---

135
kuzatiladi. Bu korxonalar toifasiga Olmaliq tog‘-kon metallurgiya 
kombinati, Navoiy tog‘-kon metallurgiya kombinati, Qabul Tekstaylz – 
O‘zbek qo‘shma korxonalarini kiritish mumkin (mazkur korxonalarda 
eksport jami sotilgan tovarlarning 90 foizni tashkil qiladi). Bu muammo 
nollik stavkada soliqqa tortish natijasida ortilgan mahsulotga qo‘shilgan 
qiymat solig‘i hisoblanmasligini va olingan materiallarga qo‘shilgan 
qiymat solig‘i hisobga olinishi oqibatida yuzaga keladi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining vatani hisoblangan Fransiyada 
qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha to‘rtta stavka amal qiladi, ya’ni 
standart stavka, qisqartirilgan stavka, oraliq stavka va oshirilgan stavka. 
Standart soliq stavkasi 19,6 foiz qilib belgilangan. Bu stavka 
o‘zgacha stavkalar qo‘llanilishi ko‘zda tutilgan operatsiyalardan tashqari 
barcha operatsiyalarga nisbatan qo‘llaniladi. Pasaytirilgan stavka (2,2; 
5,5 foiz) oziq-ovqat mahsulotlarining ko‘pchiligi, qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlari uchun, kitoblar va dori-darmonlar uchun amal qiladi. 
Shunday pasaytirilgan stavka ayrim xizmat turlariga: turizm va 
mehmonxona xizmatlari, yuk va yo‘lovchi tashish, tomosha tadbirlari, 
korxonalarning xodimlariga beriladigan ovqatlarga tegishlidir. Oraliq 
stavka gaz, elektr, issiq suv, ko‘mir, neft mahsulotlari, spirt, kofe kabi 
tovarlarni soliqqa tortish uchun qo‘llaniladi. Oshirilgan stavka (22 foiz) 
ayrim mahsulot turlariga, jumladan, avtomobillar, kino-foto tovarlar, 
tamaki mahsulotlari, parfyumeriya, qimmatbaho mo‘ynalarga nisbatan 
qo‘llaniladi.
Buyuk Britaniyada qo‘shilgan qiymat solig‘ining uchta stavkasi amal 
qiladi: 8; 17,5 va nollik. Soliqning nollik stavkasi tovarlarning 17ta 
guruhiga, jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari, suv ta’minoti va 
kanalizatsiya, ko‘zi ojizlar uchun mo‘ljallangan kitoblar va qo‘llanmalar, 
yoqilg‘i va isitish, transport vositalari, xalqaro xizmatlar, kiyim-kechak va 
poyabzal, xayr-ehsonlarga nisbatan qo‘llaniladi. 8 foizli stavka 
ta’minotning kommunal turlari borasidagi xizmatlarga nisbatan 
qo‘llaniladi. 17,5 foizli stavka tovarlar (ish va xizmatlar)ning barcha 
boshqa turlariga nisbatan qo‘llaniladi.
Ispaniya Qirolligi mamlakatida qo‘shilgan qiymat solig‘ining 
standart stavkasi 16 foizni tashkil etadi. Pasaytirilgan stavkalar, ya’ni 
nollik stavka – eksport bilan bog‘liq tovar va xizmatlar uchun; 4 foizli 
stavka – birinchi zarur tovarlar uchun (non, g‘alla, sut, tuxum, mevalar, 
sabzavotlar, kitoblar, gazetalar, dori-darmonlar, munitsipial uylar, 
nogironlar uchun mashinalar va h.k.); 7 foizli stavka – oziq-ovqat 
mahsulotlari, uy-joy qurilishi, transport, turizm uchun, 28 foizli stavka 
esa zeb-ziynat buyumlari va avtomobillar bo‘yicha belgilangan. 

---

136