Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti
.İbn Həcər əl-Əsqəlani və əsərləri
Yüklə 5,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
14.10 .İbn Həcər əl-Əsqəlani və əsərləri Əbülfəzl Şihabəddin Əhməd bin Əli bin Məhəmməd əl-Əsqəlani məşhur hədis alimi v ə hafizidir. 735 O, hicri 22 şaban 773-cü (miladi 28 fevral 1372) ildə Misirdə doğulmuşdur. 736 Adı və ya ləqəbi Həcər olan yeddinci babasına nisbətlə İbn Həcər dey ə məşhur olmuşdur. Əbülfəzl ləqəbiylə və ailəsinin məmləkəti olan Fələstindəki Əsqəlan şəhərinə nisbətlə Əsqəlani, soyunun söykəndiyi Kinanəyə 737 nisb ətlə Kinəni olaraq xatırlanır. Atası babaları kimi ticarətlə məşğul olması ilə yanaşı “yeddi qiraəti” bil ən, şeir yazan və Nəvəvinin “əl-Əzkaf”ı üzərinə əsər (istidrak xarakterli) qələmə alan bir alim idi. İbn Həcər dörd yaşında ikən atası ölmüşdür. Bir müddət sonra anası Nigar da v əfat etmiş və bacısı ilə tək qalmışdı. Ancaq ataları vəfat etmədən əvvəl onları biri alim, digəri tacir iki dostuna əmanət etmişdir. İbn Həcərə və bacısına atalarından və analarından həyatları boyunca onları rifah içində yaşadacaq bir sərvət qalmışdı. Hər iki uşağının təhsilinə əhəmiyyət verən ataları kiçik yaşda onları elm m əclislərinə aparmış və İbn Bərdis, Şəmsəddin əl-Kirmani, Zeynüddin əl-İraqi kimi h ədisşünaslardan icazət (hədis rəvayət etmək hüququ) almışdı. Himayəçilərindən ta- cir olan Z əkyyüddin əl-Harrubi Məkkədə qaldığı zaman İbn Həcər də yanında idi. Hifzini M əhəmməd bin Məhəmməd əs-Səftidən doqquz yaşında tamamladı. 738 On iki yaşında ikən Harrubi ilə birlikdə təkrar Məkkəyə getdi. Hədis təhsilinə Məkkədə başlayaraq ilk müəllimi Abdullah bin Məhəmməd ən-Nəşavəridən “Səhihi- Buxari”nin çoxunu v ə Məkkə qazısı Cəmaləddin İbn Zahirədən bəzi əsərləri oxudu. Əbu İshaq əş-Şirazinın “ət-Tənbih”i ilə Əbdülqəffar əl-Qəzvininin, Həririnin, İbn əl- Hacibin b əzi əsərlərini öyrəndi. Harrubinin vəfatından sonra (787/1385) təhsilinə üç il ara verdi. Ardından digər himayəçisi İbn əl-Kattan əs-Səmənnudinin dərslərinə davam ed ərək fiqh, üsuli-fiqh, ərəb dili, hesab kimi elmlərə dair kitablar oxudu. Daha sonra tarixl ə və ravilərlə maraqlanan İbn Həcər 792-ci (1390-cı) ildən etibarən 735 Alimin h əyatı “İslam Ensiklopediyası” kitabının müvafiq cildindən götürülüb. 736 əs-Səxavi, əl-Cəvahir vəd-dürər fi tərcüməti şeyxülislam İbn Həcər, Beyrut, 1999, c. I, səh. 121 737 İbn Həcər, əl-Məcmuatül-müəssəs, c. III, səh. 196 738 əs-Səxavi, əl-Cəvahir vəd-dürər fi tərcüməti şeyxülislam İbn Həcər, Beyrut, 1999, c. I, səh. 121 [189] ədəbiyyat elmlərilə məşğul oldu. Şair və ədib Məhəmməd bin İbrahim əl-Bəştəkidən faydalanaraq ədəbiyyata aid biliyini inkişaf etdirdi və çoxu dini mövzulara, Peyğəmbərin (s) mədhinə dair şeirlər yazdı. İbn Həcər hicri 796-cı (miladi 1394) ild ən etibarən özünü tamamilə hədisə həsr etdi və eyni il Zeynüddin əl-İraqinin dərs h əlqəsinə qatıldı. Müəlliminin vəfatına qədər on il davam edən bu müddət içində ondan “ əl-Əlüyyə” adlı əsəriylə bu əsərə yazdığı şərhi oxudu. Yenə İraqidən İbn əs- Salahın “Müqəddimə”sində mübhəm gördüyü mövzuları açıqlamaq üzrə qələmə aldığı “ət-Təqyid vəl-Məzaim”i, Beyhəqi və Dəraqütninin “əs-Sünən”lərini, Buxarinin “ əl-Camiüs-səhih” istisna bəzi əsərlərini, İbn Hişamın “əs-Sirəsi”ni oxudu v ə bunları oxutmaq üzrə icazə aldı. Müəllimi ona “hafiz” ünvanını verdi. O gündən etibar ən bu ünvan tək başına deyildiyi zaman yalnız onu xatırladacaq qədər xüsusi bir m əna qazandı, İraqinin vəfatından sonra kürəkəni və tələbəsi Nurəddin əl- Heys əmidən təhsilinə davam etdi. Ondan “Məcmua vəz-zəvaid”ini oxuyarkən gördüyü b əzi qüsurları təshih etməyə başladısa da, müəlliminin buna kədərləndiyini gördükd ə bu işdən imtina etdi. İbn Həcər hicri 28 zilhiccə 852-ci ildə (miladi 22 fevral 1449) Qahirədə dizenteriya x əstəliyindən vəfat etdi. Onun bu tarixdən doqquz və ya on gün əvvəl v əfat etdiyi də deyilməkdədir. Cənazəsini daşıyanlar arasında əl-Məlik əz-Zahir də vardı 739 v ə Karafətüs-suğra qəbrisitanlığına dəfn edildi. İbn Həcər həyatının büyük hissəsini hədis elminə vermiş, bu elmin həm rəvayət, h əm dirayət sahələrində dövrünün ən məhsuldar alimi olmuşdur. Başda nümunə götürdüyü Z əhəbi kimi olmağı istəyərkən sonralar onun “Mizanül-etiqad”ını ta- mamlamaq üçün “Lisanül-mizan” əsərini yazması, hədis rəvayət və dirayət elmlərinin müxt əlif sahələrində 170-ə qədər əsər qələmə alması onun hədis sahəsindəki üstün yerini ortaya qoymaqdadır. O, “Fəthül-bari” əsərini 1430 qaynaqdan faydalanaraq q ələmə alması, əhəmiyyətli bir qismi günümüzə çatmayan zəngin bir hədis ədəbiyyatından istifadə etdiyini göstərməkdədir. Üsulu-hədis sahəsindəki əsərləri özünün orijinal gö rüşlərini əks etdirməkdə olub hədis ricalına dair işləri, məşhur aliml ərin ravilər haqqındakı yazılarına dair təshihlərlə doludur. Bir mövzudakı bir çox r əvayəti onlarca əsərdən ancaq müasir üsullarla yığmaq mümkün olduğu halda İbn Həcərin o çağda bunu bacarması və ya bir hədisin fərqli rəvayətlərinin neçə ravi t ərəfindən nəql edildiyini ortaya qoyması, müəlləq olduğu sanılan bir rəvayətin m əvsul və müttəsil olduğunu göstərmək surətilə o rəvayətin bir çox qaynağını qeyd ed ə bilməsi 740 onun elmi d ərinliyini göstərməkdədir. İzzəddin bin Əbdüssalam İbn H əcərin Buxari kimi olmasa belə, ondan çox aşağı qalmadığını söyləməkdədir. 741 “Əmərəl-möminin fil-hədis” ünvanı verilən nadir hədisşünaslardan biri olan İbn H əcərin hədis mövzusundakı ən əhəmiyyətli əsərləri Buxarinin “əl-Camiüs-səhih”i il ə rical elminə aid olan əsərləridir. 739 Təqyyüddin bin Fəhd, səh. 338 740 Təğliqüt-tətik, c. II, səh. 314-317 741 Səxavi, əl-Cəvahir vəd-dürər, c. I, səh. 242 [190] Əsərləri: S əxaviyə görə İbn Həcər hədis başda olmaq üzrə müxtəlif elmlərə dair 150-dən çox əsər qələmə almışdır. 742 Süyuti bir qismi s əhv və təkrar olmaq üzrə 200 743 olaraq qeyd etmişdir. Bu mövzuda ən geniş işi görən Şakir Mahmud Əbdülmunim isə 282 əsərin varlığını üzə çıxarmışdır. 744 Onun yazdığı əsərlərdən aşağıdakı qeyd etmək olar: 1. H ədyüs-sari. 2. F əthül-bari bi-şərhi sahihil-Buxari. İbn Həcərin ən qiymətli əsəri qəbul edilən bu əsər onun itən kitablarında və ya bəzi müəlliflərin günümüzə çatmayan əsərlərində qeyd edil ən məlumatları da ehtiva etməkdədir. İbn Həcərin “Səhihi-Buxari” üzərinə biri şərh, digəri müxtəsər olmaq üzrə iki əsər daha qələmə almağa başladığı, lakin bunları tamamlamadığı ifadə edilmişdir. 745 Süyuti is ə müxtəsər olanın ilk üç cildini gördüyünü ifad ə etmişdir. 746 Hissin İbn Həcər tərəfindən qələmə alınan “ən-Nükət ila s əhihil-Buxari” adlı bir “Fəthül-bari” müxtəsərinin günümüzə çatdığını 747 söyl əməkdədirsə də bunun 748 olması ehtimaldır. “Fəthül-bari” Dehli, Bulaq və Qahir ədə 749 ayrıca Beyrutda nəşr olunmuşdur. Qaynaq ç ətinliyi çəkməyən İbn Həcər 1430-a yaxın əsərdən faydalanaraq şərhini q ələmə almış və beləcə İslami elmlərlə məşğul olanların qane ola biləcəkləri ensiklopedik bir əsər buraxmışdır. Hədislərin fərqli yollarını ustalıqla bir araya gətirib şərh edən İbn Həcər onların başa düşülməsi üçün əvvəlcə Buxarinin bab başlıqlarının m ənası üzərində dayanmışdır. Bab başlıqları ilə hədislərin uyğunluğunu ortaya qoymaq üçün böyük bir z əhmət çəkən İbn Həcər bu xüsusla əlaqədar olaraq Buxariyə yön əldilmiş tənqidləri də cavablandırmağa çalışmışdır. Hədisin isnadında olan ravil əri də araşdıran İbn Həcər ravilər haqqında baş vermiş cərh varsa onları nəql etmişdir. Daha sonra hədisin mətnində mənası qapalı olan sözlərin şərhini verib h ədisin tam olaraq başa düşülməsini təmin etməyə çalışmaqdadır. H ədislərdən çıxarılan hökmlərlə əlaqədar qiymətləndirmə və müzakirələrə də yer ver ən İbn Həcər məzhəblərin fərqli fikirlərini və istifadə etdikləri hədisləri müqayis ə edib müzakirə etməkdədir. Özünd ən əvvəlki ədəbiyyatdan çox faydalanan İbn Həcər bir qismi günümüzə çatmayan qaynaqlardakı məlumatların itməsini önləmək surətiylə böyük bir xidməti göst əmişdir. O, bu qaynaqlardakı məlumatları olduğu kimi götürməyib onları inc ələmişdir. Xüsusilə özündən əvvəlki Buxari şərhlərini incələyən İbn Həcər Buxari v ə Muslümdən başqa digər hədisşünasları da tənqid etməkdən geri qalmamışdır . Xüsusil ə Buxariyə yönəldilən tənqidlərə qarşı verdiyi cavablarla diqqət çəkən İbn 742 ət-Tibrütül-məsbuk, səh. 231 743 Nazmüt- hikyan, səh. 46-50 744 İbn Həcər əl-Əsqəlani, c. I, səh. 282-666 745 Səxavi, əl-Cəvahir vəd-dürər, c. I, səh. 224 746 Nazmül- Hikyan, səh. 46 747 Məktəbətül-Əzhər, Hədis-295 748 Tənqihiz-Zərkeşi aləl-Buxari 749 daşbasması h/q 1304 [191] H əcər hər vəziyyətdə Buxarini müdafiə etməyi əsas məqsəd olaraq mənimsəmiş görünm əkdədir. Hədis elmində Buxarini zirvə olaraq görmüşdür. 3. Havaşi tənqihiz-Zərkeşi iləl-Buxari. 4. əl-Mükərrər fi şərhil-mühərrər. 5. ən-Nükət ələ şərhi səhihi Müslüm. 6. əl-Cəm beynəs-səhiheyn. 7. ət-Təliqə ila müstədrəkil-Hakim. 8. əl-Məcalis. 9.T əhzibüt-təhzib. Bu əsər hədis ravilər sahəsində yazılmış ən mötəbər əsərlərdən biridir. İbn Həcər İbn Abbasın Peyğəmbərdən (s) şəxsən eşitdiyi hədisləri “Cəmeü əhadisi İbn Abbas əlləzi səmiaha minən-Nəbi” adıyla bir araya gətirmişdir. 14.11 .Əllamə Hindi və “Kənzül-ümmal” əsəri Əlaəddin Əli əl-Müttəqi əl-Hindi hədis elmləri sahəsində şöhrətli bir yer tutan aliml ərdəndir (öl.975/1567). O, Süyutinin “Cəmül-cəvami” və “əl-Camiüs-səğir” əsərlərini fəsillər (aləl-əbvab) sisteminə köçürmək və “Camiül-üsul”da olduğu kimi kitab adlarını əlifbatik sıra surətiylə “Kənzül-ümmal” əsərini meydana gətirmişdir. “K ənzül-ümmal” əl-Müttəqinin daha əvvəl ayrı-ayrı şəkildə gördüyü işlərin sonda bir araya toplaması ilə yaradılmışdır. Əsər bu halıyla tədqiqatçıların ifadə etdiyin ə görə 40000-ə yaxın hədisi ehtiva etməkdədir. 750 Əli əl-Müttəqi əsərini şəxsən özü seçmiş və bu seçmə “Müntəxabu kənzil- ümmal” adıyla Əhməd bin Hənbəlin “Müsnəd”i kənarında nəşr edilmişdir. Müəllif bu intixab v ə ixtisarında təxminən “Kənzül-ümmal”ın üçdə birini (15000 hədisi) ləğv etmişdir. Bunlar təkrar hədislərdir. 751 14.12 .Əli əl-Qari və “Ümdətül-qari” əsəri Əbülhəsən Nurəddin Əli bin Sultan Məhəmməd əl-Qari əl-Hərəvi (öl. 1014/1605) tanınmış Hənəfi fəqihi, hədisşünas, təfsirçi və qiraət alimidir. O, Heratda doğulmuşdur. İlk təhsilini burada aldıqdan sonra Məkkəyə getdi və orada m əskunlaşdı. Məkkədə Əli əl-Müttəqi əl-Hindi əl-Hindi, İbn Həcər əl-Heysəmi v ə Əllamə Qütbəddin əl-Məkki kimi alimlərdən dərs aldı. Başda fiqh və hədis olmaq üzr ə qiraət, təfsir, əqaid və kəlam, təsəvvüf, tarix, dil və ədəbiyyat sahələrində dövrü- nün tanınmış alimləri arasında yer aldı. Qiraət elminə olan mükəmməl məlumatına gör ə “əl-Qari” və ya ümumiyyətlə Molla Əli əl-Qari deyə xatırlanır. Rəsmi heç bir v əzifə qəbul etməmişdi. O, süls və nəsx yazısında mahir idi. Dolanışığını kənarına t əfsir və qiraətlə əlaqədar şərhlər qoyduğu müqəddəs kitablar yazmaqla təmin edərdi. Zamanındakı bidət və xürafatlara cəsarətlə etiraz edən Əli əl-Qari bəzi mövzularda İmam Malik və Şafeiyə etiraz etməsi, Hənəfiləri tənqid edən Şafei 750 bax: K ənzül-ümmal, c. I, hicri 1312-1314, Heydarabad nəşrindəki rəqəmlərin cəmi 47.662-dir. Son nəşrdə isə 46.624-dür. 751 Əli əl-Müttəqi, Müntəxabu kənzil-ümmal, c. I, səh. 6-7 (Müsnəd əsərinin kənarında); İsmayıl Lütfü Çakan, Hədis Ədəbiyyatı, İfav nəşrləri, səh. 116-117 [192] f əqihlərinə ağır bir dillə cavab verməsi və Mühyiddin ibn əl-Ərəbinin vəhdəti-vücud f əlsəfəsinə şiddətlə qarşı çıxaraq onu təkfir etməsi kimi səbəblərlə bəzi çevrələrin antipatiyasını qazanmışdır. Hənəfi məzhəbinə son dərəcə bağlı idi. Təsəvvüfə olan əlaqəsi yanında İbn Teymiyyə və İbn Qəyyim əl-Cövzinin elmi qüdrətlərini təqdir etmiş və onları müdafiə etmişdir. Xüsusilə mövzu hədislərlə əlaqədar işləriylə də tanınan Əli əl-Qari etiqadı mövzularda Sələfiyyənin fikirlərini mənimsəmiş, bu s əbəblə kəlam və təsəvvüf mövzularındakı ifrat təmayüllərə qarşı çıxmışdır. Müxalifi bir çox alim v ə sufilərin onun əsərlərinin oxunmaması üçün mənfi rəftar və təlqinləri onun əsərlərinin əldən ələ gəzib oxunmasına maneə olamamışdır. Şövkani bəzi mövzularda büyük m əzhəb imamlarına etiraz etməkdən çəkinməməsini bir müct əhiddə olan rəftar olaraq qiymətləndirərkən, Əbdülhey əl-Lüknəvi ilə digər bəzi aliml ər 752 o nu hicri 1000 ilin başlarındakı mücəddidlərdən saymışlar. Özü də bunu şəxsən dilə gətirmişdir. 753 Əsərləri: Əli əl-Qari İslami elmlərin hər sahəsinə aid əsər yazmış və beləliklə, 180-a yaxın əsər yazmışdır. Bunların hamısının əlyazma nüsxələri günümüzə qədər g əlmişdir. 754 N əşr edilmiş əsərləri bunlardır 755 : 1) Mirqatül-m əfatih. Xətib ət-Təbrizinin Bəğaviyə aid “Məsabihüs-sünnə”ni tamamlayaraq yazdığı “Mişkatül-məsabih” adlı əsərinin ən əhəmiyyətli şərhi olub Qahir ə (1309, cild I-V) və Multanda (1392/1972) nəşr edilmişdir. 2) əl-Əsraril-mərfuə fil-əxbaril-mövzua”. 756 “Mövzuati Əliyyil-Qari adıyla da n əşr edilən əsəri Məhəmməd əs-Sabbağ təhqiq edərək nəşr etmişdir. 757 Kitab ay rıca Mövlana F əzlülhəq Dilavəri tərəfndan Hindistanda, 758 Əhməd Sərdaroğlu tərəfindən d ə bəzən bəzi qısaltmalar edilərək türkcəyə tərcümə edilmiştir. 759 3) əl-Məşnuc fi mərifətil-hədisil-mövzu. 760 Lahorda n əşr edilən əsər (1302, 1315) daha sonra Əbdülfəttah Əbu tərəfindən təhqiq edilərək nəşr edilmişdir. 761 Əli əl-Qari mövzu hədislərə dair bu iki əsərində mövzu (uydurma) olduğu mövzusunda ittifaq olan h ədisləri yığmış və əlifbatik olaraq sıralamışdır. 4) əl-Əhadisül-qüdsiyyə vəl-kəlimatül-ünsiyyə. Məmməd Əfəndi tərəfindən haşiyələrlə birlikdə hicri 1312-ci ildə edilən nəşri yanında, 1316 (İstanbul) və 1927 762 ill ərində də nəşr edilmişdir. Həsən Hüsnü Ərdəm əsəri türkcəyə tərcümə etmişdir. 763 5) Şərhüş-şifa. Bu əsər Qazi İyazın “əş-Şifa” adlı əsərinin mühüm şərhlərindən biridir. 764 752 X əlil İbrahim Kutlay, əl-İmam Əli əl-Qari və əsəruhu fi elmil-hədis, Beyrut, 1408/1987, səh. 95-96 753 İbn Abidin, Məcmuatür-rəsail, səh. 346 754 geniş məlumat üçün bax: Xəlil İbrahim Kutlay, səh. 115-116 755 Əhməd, Türkiyə Dəyanət Vəqfi İslam Ensiklopediyası, İstanbul, 1989, c. II, səh. 403 756 əl-Mövzuatül-kübra 757 Beyrut, 1391/1971 758 Lahor, 1887 759 Üsulu h ədis və mövzuati Əliyyül-Qari tərcüməsi, Ankara, 1966 760 əl-Mövzuatüs-suğra 761 H ələb, 1389/1969, Beyrut, 1398/1978, Qahirə, 1984 762 H ələb, Mişkatül-ənvarın arxasında 763 Qırx qüdsi hədis, Ankara, 1952, 4-cü nəşri, 1985 [193] 6) S ənədül-ənam şərhi Müsnədil-İmam. Əbu Hənifənin “Müsnəd”inin şərhi olub Lahor (hicri 1300, 1312), Dehli (hicri 1313) v ə Beyrutda (1405/1985) nəşr edilmişdir. 7) C əmül-vəsail fi şərhiş-Şəmail. Tirmizinin “əş-Şəmailül-Məhəmmədiyyə” adlı əsərinin ən mühüm şərhi olub İstanbul (hicri 1290) və Qahirədə 765 n əşr edilmişdir. 8 ) Şərhi şərhi nühbətil-fikər. İbn Həcərin hədis üsuluna dair yazdığı mühüm əsəri olan “Nühbətül-fikər”ə yenə özü tərəfindən yazılan şərhin haşiyəsidir. 766 9) Ümd ətül-qari bi şərhi səhihil-Buxari. Bu əsər Məhəmməd bin İsmayıl əl- Buxarinin “Camiüs-s əhih” əsərinə yazılmış ən məşhur şərhlərdəndir. 14.13. Əllamə Bəhrani və onun “Qayətül-məram” əsəri Qeyd etdiyimiz kimi, hicri XI (miladi XVII) əsrdə də əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi, h ədis elminə mənsub nəhəng alimlər yetişmiş və onlar islam mədəniyyətinin z ənginləşməsində, dini fikrin təbliğində böyük zəhmətlər sərf etmişlər. Bunun bariz nümun əsini biz o əsrdə Əllamə Məhəmməd Bağır əl-Məclisi, Molla Möhsün Feyz əl- Kaşani, Ağa Hüseyn əl-Xonsari, Məhəmməd bin Həsən Hürr əl-Amili və s. alimlərin şəxsində görməkdəyik. Məhz bu əsrdə yaşayıb-yaradan, öz adını hədis, təfsir, fiqh, tarix, əqaid, fəlsəfə və bu kimi digər humanitar elmlər sahəsində ən yüksək zirvələrə h əkk edən alimlərdən biri də Əllamə Seyid Haşim Bəhranidir. Əbülməkarim Haşim bin Süleyman bin İsmayıl əl-Bəhrani hicri XI (miladi XVII) əsrdə doğulmuşdur. Onun doğum tarixi dəqiq olaraq bilinmir. Lakin “Nüzh ətül-əbrar” kitabındakı bir qeydə görə, Bəhrani hicri 1063-cü ildə Nəcəfül- ərəfdə olmuş və burada Şeyx Fəxrəddin ilə görüşmüşdür. Böyük Azərbaycan h ədisşünası Mirzə Abdullah Əfəndi Təbriziyə görə Əllamə Bəhrani “Sirətüs-səhabə” əsərini hicrətin 1070-ci ilində yazmışdır. 767 Bu zaman is ə onun təqribən 20-30 yaşları varmış. Bütün bu və ya digər mülahizələri bir araya toplayan tədqiqatçılar onun hicri 1030-1040- cı (miladi 1620-1630) illərdə doğulduğunu təxmin edirlər. O, h ədis, təfsir və tarix elmləri sahəsində mükəmməl biliyə malik olan və bu sah ələrdə fundamental əsərlər yazan alimdir. O daha çox Əllamə və ya Seyid Bəhrani l əqəbi ilə tanınmaqdadır. Əllamə Bəhrani Peyğəmbər (s) nəslinə, daha doğrusu imam Musa əl-Kazimə (ə) mənsub olduğundan “Seyid”, Bəhreyndə doğulduğundan “B əhrani” adlandırılıb. Bundan əlavə yazdığı məşhur “əl-Bürhan” təfsirinə görə də “Sahibül-Bürhan” l əqəbi ilə məşhurdur. Əllamə Bəhraninin yetişməsində dövrünün ən məşhur və görkəmli alimlərinin, o cüml ədən Fəxrəddin bin Əli bin Əhməd ət-Tərihi ən-Nəcəfinin, Yusif Bəhraninin, Seyd Əbdüləzim bin Seyid Abbas Astarabadinin, Məhəmməd bin Əli Əbi Şeybənin v ə digərlərinin rolu böyükdür. O, islam ilahiyyatının müxtəlif sahələrini belə görk əmli alimlərdən öyrənmişdir. Mənbələrin verdikləri məlumatlara görə, o, ilk t əhsilini vətəni Bəhreyndə almış, sonra isə Nəcəfül-əşrəfə səfər edərək oranın görk əmli alimlərindən elm əldə etmişdir. Burada bir müddət təhsil həyatı yaşadıqdan 764 İstanbul, 1264, 1285, 1290, 1299, 1307, 1308, 1309, 1312, 1316, 1319, Bulaq, 1275, Qahirə, 1327 765 1317, 1318, k ənarında Münavinin şərhi olaraq 766 İstanbul, 1327, Beyrut, 1398 767 Mirz ə Abdullah Əfəndi ət-Təbrizi əl-Azərbaycani, Riyazül-üləma və hiyazül-füzəla, Qum çapı, c. V, səh. 303 [194] sonra h ədis elmində rəvayət etmə (icazət) hüququnu əldə etmək üçün müxtəlif bölg ələrə, o cümlədən Şiraza, Məşhədə, İsfahana və digər bölgələrə səfərlər etmiş oranın alimlərilə yaxın təmasda olmuşdur. Hətta onunla İsfahan və Məşhəddə görüşən Hürr Amili onun dərin və hərtərəfli elmə sahib olduğunu bəyan etmək üçün “n ə ondan qabaq, nə də ondan sonra bir kimsə onun elmi mərtəbəsinə yetişə bilm əmişdir” ifadəsini onun haqqında demişdir. Bütün bu deyil ənlərdən əlavə o, Əli bin Abdullah əl-Məqani əl-Bəhrani, M əhəmməd Əttar əl-Bağdadi, Süleyman bin Abdullah əl-Mahuzi, Hürr Amili, Şeyx Mahmud bin Əbdüssalam, Şeyx Heykəl bin Müqəddəs Əbdüləli əl-Cəzairi kimi böyük aliml ərin ustadı olmuş, elmin müxtəlif sahələrini onlara öyrətmiş və onlara h ədis rəvayət etmə hüqunu vermişdir. İstər öz dövründə, istərsə də özündən sonrakı dövrlərdə böyük fəxarət hissilə yad edil ən Əllamə Bəhrani haqqında çoxsaylı maraqlı fikirlər vardır. Onun tələbəsi Hürr əl-Amili “Əməlul-amal” əsərində öz ustadı haqqında yazır: “Seyid Haşim B əhrani fəzilətlər sahibi, alim, mahir tədqiqatçı, fəqih, təfsir və ərəb dili elmlərinə mük əmməl bələd olan biri idi”. 768 Şeyx Süleyman əl-Mahuzu “Fihrisu ali-Büveyh və üləmail-Bəhreyn” adlı əsərində yazır: “O, çox görkəmli hədisşünasdır”. 769 Xeyr əddin əz-Zerkəli isə onu imamiyyənin görkəmli təfsirçisi kimi təqdim etmişdir. 770 Bütün bu elmi xüsusiyy ətləri ilə yanaşı Əllamə Bəhrani həm də təqvalı, yüksək əxlaqa və mənəviyyata malik olan bir şəxs kimi də ad-san çıxarmışdı. Xatırladaq ki, Əllamə Bəhrani eyni zamanda gözəl ailə başçısı olmuşdur. Onun üç oğlu olmuşdur ki, onların da içində ən məşhuru Seyid İsadır. Əllamə Ağa Bozorg ət-Tehrani “əz-Zəriə”, Mirzə Abdullah Əfəndi isə “Riyazül-üləma” əsərlərində onun böyük bir alim olduğunu və elmə dərin həvəs göstərdiyini, həmçinin Şeyx Bəhainin (öl.1622) “Zübd ətül-üsul” əsərinə geniş və dəyərli bir şərh yazdığını qeyd edirlər. Bundan başqa Seyid Hüseyn adlı ikinci oğlundan bəhs edən Mirzə Abdullah Əfəndi onun çox t əqvalı və əmli-saleh biri olduğunu, həmçinin atasının əsərlərinin çoxunu İsfahana gətirdiyini vurğulamışdı. Əllamə Bəhrani hicri 1107-ci (miladi 1695) ildə Bəhreyndə vəfat etmişdir. Onun q əbri-şərifi hal-hazırda müsəlmanlar tərəfindən ziyarət olunmaqdadır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Əllamə Bəhraninin yaradıcılığı çox zəngindir. Onun yazdığı dəyərli əsərlərindən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 1. “Qayətül-məram və hüccətül-xisam fi təyinil-imam min təriqil-xass vəl- amm”. 2. “İrşadül-müstərşidin ila vilayətil-Əmirilmöminin”. 3. “əl-İnsaf fin-nass alə əimmətil-əşraf”. 4. “Nihayətül-amal fi ma yətimmu bihi qubulul-əmal”. 5. “İhticacül-müxalifin alə imaməti Əmirilmöminin”. 768 Hürr əl-Amili, Əməlul-amal, c. II, səh. 341 769 Şeyx Süleyman əl-Mahuzu, Fihrisu ali-Büveyh və üləmail-Bəhreyn, səh. 77 770 Xeyr əddin əz-Zerkəli, əl-Elam, c. II, məktəbətül-ərəbiyyə, Misir, 1345 h/q., c. VIII, səh. 66 [195] 6. “Səlasilul-hədid və təqyidi əhlit-təqlidi bima intəxabə min şərhi İbn Əbilhədid”. 7. “əl-Mətainul-bəkriyyə vəl-məsalibil-ümriyyə min təriqil-Osmaniyyə”. 8. “Nəsəbu Ömər bin əl-Xəttab”. 9. “əl-Bürhan fi təfsiril-Quran”. 10. “əl-Hadi və ziyaun-nadi fi təfsiril-Quran”. 11. “əl-Hidayətül-Quraniyyə”. 12. “Nurul- ənvar vi təfsiril-Quran”. 13. “Tərifu ricali mən la yəhzuruhül-fəqih”. 14. “Tənbihül-ərib və təzkirətül-ləbib fi izahi ricalit-təhzib”. 15. “Hidayətül-müstəbsirin fi təraimil-üləmair-raciinə ila vilayəti- Əmirilmöminin”. 16. “əd-Dümətüs-sakibə”. 17. “Hilyətül-əbrar fi əhvali-Muhəmməd və alihil-əthar”. 18. “Vəfayatün-nəbiyyin”. 19. “Vəfatün-Nəbi”. 20. “Vəfatüz-Zəhra”. 21. “Məqtəli Əbi Abdullahil-Hüseyn”. 22. “ət-Tənbihat”. 23. “Şərhu tərtibit-təhzib”. 24. “Rövzətül-vaizin fi əhadisil-əimmətit-tahirin”. 25. “əl-Lübabul-müstəxric min kitabiş-Şihab”. 26. “Tərtibüt-təhzib”. 27. “Hilyətün-nəzər fi fəzlil-əimmətil-isney aşər”. 28. “Mənaqibu Əmirilmöminin”. 29. “əd-Dürrun-nəzid fi xəsaisil-Hüseyn əş-Şəhid”. 30. “Kitabu fəzliş-Şiə”. 771 31. “Mövludul-Qaim.” 32. “Sirətüs-səhabə”. 33. “Fəzail Əli vəl-əimmə min vələdihi”. 34. “Kəşfül-muhimm fi təriqi xəbəri-Qədirxum”. 35. “Mədinətil-məacizil-əimmətil-isney aşərə və dəlailil-hücəc ələl-bəşər”. 36. “Ümdətün-nəzər fi bəyani-ismətil-əimmətil-isney aşər”. 37. Tarixül- İslam”. 38. “Təlxis risaləteyn”. 39. “əl-Behcətül-mərziyyə fi isbatil-xilafətil-vəsiyyə”. 40. “Üsulul- etiqadat” və s. Qey etdiyimiz kimi, Əllamə Bəhraninin yazdığı əsərlər içində “Qyətül-məram” əsərinin xüsusi önəmi və əhəmiyyəti vardır. Əsərin tam adı “Qayətül-məram və hücc ətül-xisam fi təyinil-imam min təriqil-xass vəl-amm”dır. Müəllifin bu əsəri hədis ədəbiyyatı tarixinin şah əsərlərindən hesab olunur. O, ilk öncə əsərə geniş 771 Şeyx Yusif əl-Bəhrani, Lulətül-Bəhreyn, məktəbətül-fəxravi, I çap, 2008, səh. 60 [196] müq əddimə yazmış, burada Allaha həmdi-səna, Peyğəmbərə (s) və onun pak əhli- beytin ə (ə) salavat göndərdikdən sonra kitabın yazılma məqsədini açıqlamışdır. O, əsərini Peyğəmbərdən (s) sonra İslam dünyasında meydana çıxmış imamət (xilafət) m əsələsinə həsr etmiş və mövcud bütün mənbələri mütaliə edərək bu problemin çözülm əsinə son dərəcə əmək sərf etmişdir. O var gücü ilə çalışaraq bütün qaynaqlarda olan h ədisləri bir araya toplamış, onların arasında dəyərləndirmələr apararaq Peyğəmbərdən (s) sonra xilafət kürsüsündə imam Əlinin (ə) oturmalı olduğunu hədislər yolu ilə sübut etməyə çalışmışdır. Bu haqda müəllif yazır: “Mən bu kitabda qeyd edir əm ki, imamətə aid olan Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş xəbərlər, s əhabə və tabeunun dedikləri sübut edir ki, imam Əli (ə) və onun övladları Peyğəmbərdən (s) sonra mütləq xəlifə və imamdırlar. Bu çoxsaylı rəvayətlər, aydın x əbərlər, möhkəm dəlillər, sünni və şiələrdən nəql olunmuş aşkar rəylər əsasında sübuta yetir..” 772 Kitabın əhəmiyyət və mötəbərliyini artıran mühüm məqamlardan biri onun çoxsaylı mənbələrə istinad edilməsidir. Müəllif qeyd etdiyimiz kimi, yüzlərlə hədis, t əfsir, tarix, əqaid və s. qaynaqları tədqiq etmiş və qeyd etdiyi hər bir hədisi hansı kitabdan al dığını dəqiq olaraq göstərmişdir. Onun istinad etdiyi mənbələr içində M əhəmməd bin İsmayıl əl-Buxarinin və Müslüm bin Həccac ən-Nişapurinin “əs- S əhih”, Əbu İshaq Əhməd bin Məhəmməd bin İbrahim əs-Sələbinin “əl-Kəşf vəl- b əyan fi təfsiril-Quran”, Əbu Abdullah Məhəmməd bin Əbu Nəsr əl-Hümeydinin “əl- C əm beynəs-səhiheyn”, Əbülhəsən Əli bin Məhəmməd İbn Məğazili əş-Şafeinin “əl- M ənaqib fi fəzaili əmirilmöminin Əli bin Əbu Talib”, Malik bin Ənəsin “əl- Müv əttə”, Əbu İsa ət-Tirmizinin “Sünəni-Tirmizi”, Əbu Davud əs-Sicistaninin “əs- Sün ən” və digər yüzlərlə mötəbər və məşhur qaynaqlar vardır. Müəllif bu qaynaqların böyük bir hiss əini müqəddimədə saydıqdan sonra əsərin tərtib etdiyi fəsillərindən b əhs etmiş və adlandırdığı hər bir fəsildə hansı hədisləri topladığını qeyd etmişdir. O, əsərin birinci fəslində imamın təyin edilməsi və bu haqda olan rəvayətləri toplamış və f əsildə kiçik fəsillər (bablar) açaraq orada imamın sifətləri, fəzilət və əhli-beytin m əqamını, onları sevib onlara tabe olanların üstünlüklərini, imam Əlinin (ə) Kəbə evind ə doğulduğunu qeyd etmişdir. Bu minvalla o, imamətin bütün təfərrüatlarını əsərində geniş şəkildə işıqlandırmışdır. Bel əliklə, o, imamətə və on iki imama aid hədisləri beləcə dəyərləndirərək böyük bir əsər meydana gətirmişdir. Xatırladaq ki, onun bu əsəri müəllifə dünya şöhrəti gətirmişdir. Mü əllifin “Mədinətil-məaciz” adlı əsərinin I cildi doğma dilimizə tərcümə edilmişdir. Yüklə 5,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|