Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

Namaz  qılın.”
799
 M
əlumdur ki, namaz dinin əsasını  təşkil  edir  və  inkar 
edilm
əsi  insanın  dindən  çıxmasına  səbəb olur. Belə  olan surətdə  namaz nədir, onu 
nec
ə  icra etməli və  s. bu kimi problemlərə  Quran  toxunmamış  və  yaxud  da  onları 
geniş  izah  etməmişdir.  Bu halda  şübhəsiz  ki,  insanların  Quranı  izah  edən, onun 
əmrlərinin necə icra edilməsini öyrədən hədisə ehtiyacı vardır. Deməli, hədisi buraxıb 
794
 Buxari, Nikah-
1, Əhməd bin Hənbəl, Müsnəd, c. II, səh. 158 
795
 Ay
ətullah Məhəmməd Reyşəhri, Mizanül-hikmət, c. II, səh. 288 
796
 
Əllamə Məclisi, Biharül-ənvar, c. II, səh. 431 
797
 h
əmin mənbə, səh. 432 
798
 h
əmin mənbə, səh.  432 
799
 
ər-Rəd-22, Bəqərə-43 
[214] 
 
                                                 

t
əkcə Qurana əməl etməyin qeyri-mümkünlüyü və bəlkə də hədisi tam inkar etməyin 
el
ə İslam dinini və onun müqəddəs kitabını inkar etməyin ortaya çıxması gerçəkləşir. 
H
əmçinin dinin elə müddəa və prinsipləri vardır ki, onlar haqqında açıq-aşkar şəkildə 
Quranda b
əhs olunmur. Bu prinsiplər bəzən hədislərdə  təzahür edir ki, bu da 
h
ədislərə olan önəmin və hədis elmlərinin şərəfinin  nə qədər uca və ali olduğunu önə 
ç
əkir. 
X
ətib  əl-Bağdadi  (öl.  463/1071)  hədis elmlərinin  ehtiva  etdiyi  mövzuların  nə 
q
ədər  geniş  və  əhatəli  olduğunu  irəli çəkərək  yazırdı:  “Hədis  tövhidin  əsasları, 
Allahın  sifətləri,  Cənnət  və  Cəhənnəmin vəsfi,  Cənnət  əhli  üçün  hazırlanmış 
mükafatlar,  C
əhənnəm  əhli  üçün  hazırlanmş  cəzalar,  Allahın  yerlərdə  və  göylərdə 
yaratdığı müxtəlif varlıqlar, mələklər aləminin əlamət və mahiyyəti haqqında bilgilər 
ehtiva edir. H
ədisdə  peyğəmbərlərin qissələri, zahidlərin və  Allah dostlarının 
x
əbərləri vardır… Orada Peyğəmbərin (s) qəzvələrinin və səriyyələrinin açıqlanması, 
verdiyi hökm v
ə  fətvaları,  danışıqları,  xütbə  və  moizələri, möcüzələri, nübuvvətini 
göst
ərən hər bir məlumat vardır. Xanımları, uşaqları, qohumları və səhabələri, onların 
f
əzilətləri, ibrətamiz xatirələri… vardır.”
800
 Bel
ə olan halda hədisi buraxıb Quran bizə 
kifay
ətdir deyən şəxslərin öz fikir və sözlərində necə də yanıldıqları ortaya çıxır. 
H
ədis elmləri hicrətin ilk (miladın VIII-IX) əsrlərinədək demək olar ki, heç bir 
qism
ə ayrılmamış və din elmlərinin əsas qaynağı kimi ümumi şəkildə tədris olunur və 
öyr
ənilirdi. Lakin sonralar İslam  elmlərinin  genişlənməsi,  müsəlmanların 
m
ədəniyyətlərlə  tanış  olması  və  bu kənardan gəlmiş  yad  təfəkkür tərzinin  İslam 
m
ədəniyyətinə və təfəkkürünə nisbətən təsir etməsi, bu təsirlər nəticəsində müxtəlif 
firq
ələrin və bidətçi qrupların ortalığa çıxması Peyğəmbər (s) və onun Məsum əhli-
beytind
ən (ə) rəvayət olunan hədislərə də öz mənfi təsirini göstərməyə bilməzdi. Belə 
olan halda müs
əlman  alimləri, xüsusilə  də  hədisşünaslar  hədisləri qorumaq, onlara 
qarışmış  yəhudi və  xristian dinlərinin, həmçinin Yunan, Roma, Hind və  İran 
mifologiyasından  və  ya fəlsəfəsindən süzülüb gəlmiş  ayin  və  ideyaların  qarşısını 
almaq v
ə  ya təmizləmək üçün hədis elmlərinin  metodunu  hazırlamağa  məcbur 
olmuşlar.  Əbəs deyildir ki, hədisdə  “israiliyyat”  deyilən  anlayış  yuxarıda 
sad
aladığımız  kənar mədəniyət və  təfəkkür tərzinin nəticəsində  ortalığa  çıxmış 
“h
ədislər”  mənasındadır.  Belə  olan halda hədis alimlərinin güclü səyi və  iradəsi 
n
əticəsində hədis elmlərinin metodologiyası yaradılmış və bunun vasitəsi ilə hədislər 
saf-çürük edil
ərək səhihi zəifindən, doğrusu uydurmasından seçilərək müsəlmanların 
h
əqiqi ilahi dinin  əqidə  və  ehkami prinsiplərinə  dürüst yiyələnməsinə  zəmin 
yaradılmışdır. 
 
1.2.Diray
ə elminə aid ilk əsərin yazılması 
 
H
ədis elmləri iki növə  ayrılır:  bunların  birincisinə  “Elmül-hədis  rəvayətən  – 
rivay
ət yönündən hədis elmi”, ikincisinə  isə  “Elmül-hədis  dirayətən  –  dirayə 
yönünd
ən hədis elmi” deyilir. 
800
 
Şərəfu əshabil-hədis, səh. 8 
[215] 
 
                                                 

R
əvayət  baxmından  hədis elmi dedikdə  “Peyğəmbərə  (s)  aid edilən sözlər, 
h
ərəkətlər  (fel),  onların  rəvayətinə,  zəbtına  və  sözlərinin  yazılıb  qeyd  edilməsinə 
şamil olan bir elm” başa düşülür.
801
 
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, hədis elmlərinin kökləri Peyğəmbərin (s) dövrünə 
gedib çıxsa da, hicrətin ilk əsrlərində hədis üsuluna, yəni dirayə  elminə  aid əsərlər 
yazılmamışdı. Məşhur hədis alimləri öz mötəbər kitablarında Peyğəmbərdən (s) belə 
bir h
ədis rivayət edirlər:  “Hər kəs mənim  adıma  yalan  hədis uydursa, onun yeri 
C
əhənnəm olacaqdır.” Hədis alimləri Həzrətin (s) bu hədisi nöqteyi-nəzərindən çıxış 
ed
ərək belə  bir fikir irəli sürürlər ki, Peyğəmbər (s)  bu hədisi deməklə  gələcəkdə 
onun adına yalan hədislərin uydurulacağını bildirmiş və bununla yanaşı həm də hədis 
üsulu olacaq bir elmin t
əməlini qoymuşdur. Çünki bu elm vasitəsilə onun və pak əhli-
beytinin (
ə) adına uydurulmuş və zəif hesab edilən hədislər silinib atılır və müsəlman 
kütl
əsi səhih hədislər vasitəsilə həqiqi və sağlam İslama yiyələnirlər. 
Müs
əlman  alimləri, xüsusilə  hədisşünaslar  dirayə  elminə  aid ilk əsərin kim 
t
ərəfindən  yazılması  haqqında  fikir  ayrığındadırlar.  Seyid  Həsən  əs-Sədr  yazırdı: 
“H
əqiqətən şiələrdən dirayə elminə aid ilk əsəri Əbu Abdullah Hakim ən-Nişapuri əl-
İmami  əş-Şii qələmə  almışdır.  “Kəşfüz-zünun”  əsərində  “mim”  hərfi fəslində onun 
yazdıqları haqqında əsər müəllifi deyir: “Mərifətül-ülumil-hədis ilk dəfə olaraq onu 
Hakim Abdullah M
əhəmməd bin Abdullah əl-Hafiz  ən-Nişapuri  (öl.  405  h/q) 
yazmışdı. O beş cilddədir və əlli növ hədisi ehtiva etməkdədir. Onu İbn Salah izləmiş 
v
ə altmış beş növ hədisdən bəhs etmişdir.”
802
 
Şiə məzhəbində qəbul edilmiş ən güclü 
görü
şlərdən biri, dirayə elminə aid ilk əsərin İbn Tavus tərəfindən yazılmasıdır. Bu 
görüşü qəbul edən alimlərdən biri Cəfər Sübhani yazırdı: “Dirayə elmində əshabımız 
t
ərəfindən ilk əsər yazan  -  necə  ki, bu məşhur  görüşdür  -  Cəmaləddin  Əhməd bin 
Musa bin C
əfər bin Tavus (öl. 673 h/q)  olmuşdur.  O,  Əbdülkərim  bin  Əhməd  bin 
Musa bin Tavusun (öl. 693 h/q
) atası, Əllamə əl-Hillinin (öl. 726 h/q) və İbn Davud 
əl-Hillinin (öl. 707 h/q)  ustadıdır.  O,  imamiyyə  məzhəbində  hədislərin qismləri 
haqqındakı  terminləri ilk olaraq  qoymuşdur.  O,  rical və  dirayə  elmlərinin 
t
ədqiqatçılarındandır.  Onun  “Həllül-işkal”  kitabı  mənbədir.  Onu  Əllamə  Hilli 
“Xülas
ə”,  İbn  Davud  Hilli  isə, “Rical” əsərlərində  mənbə  kimi  qeyd  etmişlər.”
803
 
B
əli, İbn Tavus ilk olaraq bu sahədə əsər yazmış və mümkündür ki, ondan əvvəl bu 
sah
ədə əsər yazsınlar, lakin, dövrümüzədək gəlib çıxmayıb.”
804
 
Diray
ə elminə aid əsərin ilk olaraq kim tərəfindən yazılması üçün mənbələr daha 
da d
ərindən və obyektiv şəkildə araşdırıldıqda məlum olur ki, bu sahədə ilk əsərlər 
hicr
ətin ikinci ilindən etibarən yazılmağa başlamışdır. Belə ki, öz dövründə imamiyyə 
m
əzhəbində  etibarlı  şəxs  kimi  tanınan,  İmam  Sadiqin  (ə) və  İmam  Kazimin (ə) 
s
əhabələrindən  olmuş  Hişam  bin  Həkəm  əş-Şeybani  əl-Kufi (öl.199 h/q) ilk dəfə 
olaraq diray
ə elminə aid əsər yazmışdır. Onun yazdığı əsərin adı “Kitabül-əlfazdır.” 
Bundan  başqa  Yunus  bin  Əbdurrəhman Movla Ali Yəqtin də  dirayə  elminə  əsər 
801
 Haris Süleyman 
əd-Dari, Muhadarat fi ülumil-hədis, səh. 13 
802
 
əs-Seyid Həsən əs-Sədr, Təsisüş-şiə, səh. 294; Cəfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 10 
803
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh.  9; Tehrani, əl-Ənvarüs-satiə fil-miətis-sabiə, səh. 13-14  
804
 h
əmin mənbə  
[216] 
 
                                                 

yazmış  şiə  alimlərindəndir.  O,  Hişam  bin  Əbdülməlikin dövründə  (724-743) 
doğulmuş, İmam Sadiqi (ə) Səfa və Mərva dağları arasında görmüş, lakin ondan heç 
bir h
ədis rəvayət etməmişdir. O, Kazım (ə) və İmam Rzanın (ə) hədislərini rəvayət 
etmişdir. O, təfsir, kəlam, fiqh və dirayə elmlərinə aid dəyərli əsərlər yazmışdır. Onun 
diray
ə elminə aid yazdığı əsərlərdən “Kitabül-iləlil-hədis” və “Kitabül-ixtilafil-hədis” 
əsərlərini göstərmək olar. 
Diray
ə elminə aid ilkin əsər yazanlardan biri də Həsən bin Musa ən-Nubəxtidir. 
O, öz dövründ
ə  tanınmış  mütəkəllim və  filosoflardan olmuşdur.  Onun  müxtəlif 
elml
ərə aid dəyərli əsərləri olmuşdur. Nubəxtinin dirayə elminə aid yazdığı əsərlərin 
adlarından “əl-Xüsus vəl-ümum” və “Kitab fi xəbəril-vahid vəl-əməl bihi” əsərlərini 
qeyd etm
ək olar. Bunldardan  başqa  Abdullah  bin  Cəblə  əl-Kinaninin (öl.219 h/q) 
“Kitabür-rical”, H
əsən bin Məhbubun (öl.224 h/q) “Kitabül-məşixə”, Həsən bin 
F
əzzalın  (öl.224  h/q)  “Kitabür-rical”,  Əli  bin  Həsən bin Fəzzalın  “Kitabür-rical” 
əsərləri də şiə hədis üsulu sahəsində yazılmış ilkin qaynaqlardandır. Amma əvvəldə 
d
ə  qeyd etdiyimiz kimi bu qədim  əsərlərdən heç biri dövrümüzədək gəlib 
çıxmamışdır. 
 
1.3.Diray
ə elminə aid yazılmış bəzi məşhur əsərlər 
Diray
ə  elminə  aid  əsərlər bu elm meydana gəldiyi dönəmdən etibarən 
günümüz
ədək  yazılmaqdadır.  Əvvəldə  də  qeyd etdiyimiz  kimi,  bu elm sahəsində 
müs
əlman  alimlərinin  danılmaz  rolları  olmuşdur.  Burada  hədis  alimlərinin bu elm 
sah
əsində məşhur əsərlərinin adlarını qeyd etməyin əlbəttə ki, faydası olardı. 
1.
əl-Mühəddisul-fasil beynər-ravi vəl-vai. 
Bu 
əsərin müəllifi  Əbu Məhəmməd əl-Həsən bin Əbdürrəhman bin Xəllad əl-
Farisi 
ər-Rəmahürmüzüdür (öl. 360/971). Onun bu elm sahəsində qələmə aldığı bu 
əsər ilk əsər hesab edilir və günümüzədək gəlib çıxmışdır. Bu əsər Məhəmməd Əccac 
əl-Xatib tərəfindən Beyrutda 1391/1971-ci ildə çap edilmişdir. 
2.M
ərifətu ülumil-hədis. 
Bu 
əsərin müəllifi  Hakim  Nişapuri  (öl.  405/1014)  hesab  olunur.  Müəllif bu 
əsərində  52 növ hədisdən danışmış və  hər  bir növün tərifini vermişdir. İbn Həcərə 
gör
ə  Hakimin bu əsəri tərtib  baxımından  mükəmməl deyil. Lakin  İbn  Xaldun  əsər 
haqqında “hədis elminin gözəlliklərini ortaya qoydu” sözünü demişdi. Bu əsər Seyid 
Mü
əzəm Hüseyn tərəfindən Hindistanda, daha sonra isə digər yerlərdə çap edilmişdir. 
3.
əl-Kifayə fi ilmir-rivayə. 
Bu 
əsərin müəllifi Xətib  əl-Bağdadidir  (öl. 463/1071). Hədis alimləri 
Ba
ğdadinin bu əsərini əvvəlki iki əsərindən daha irihəcmli olduğunu xəbər verirlər. 
O, bu 
əsərində  hədis  üsulu  mövzularını,  sünnənin  Quran  qarşısındakı  durumunu, 
x
əbərlərin  çeşidlərini, xəbəri-vahidin tədqiqi kimi ciddi mövzuları  ələ  almışdı. 
H
əmçinin müəllif bu əsərində  ravi, rəvayət, cərh, tədil kimi hədis üsulunun təməl 
prinsipl
ərinə də təmas etmişdir. Onun bu əsəri 1357-ci hicri ilində Heydərabadda çap 
ed
ilmişdir. 
[217] 
 

4.Ülumul-h
ədis. 
Bu 
əsər  İbn  Səlah (öl. 643/1245) tərəfindən qələmə  alınmışdır. O, bu əsərini 
Şamdakı Əşrəfiyyə Darül-hədisindəki müəllimlik etdiyi dövrdə yazmışdı. Bu əsərdə 
h
ədis elminin altımış  beş növündən bəhs edilir. 
5.
ət-Təqribu vət-təfsiru li-əhadisil-bəşirin-nəzir. 
Bu 
əsəri Yəhya  bin  Şərəfüddin  ən-Nəvəvi  (öl.  676/1277)  yazmışdır. Bu əsər 
“T
əqribül-Nəvəvi”  adı  ilə  də  məşhurdur.  O,  bu  əsərinin  “Ülumil-hədis”in  ixtisarı 
olaraq yazmışdır. 
6.T
ədribür-ravi fi şərhi təqribür-ravi. 
Bu 
əsərin müəllifi Cəlaləddin əs-Süyutidir (öl. 911/1505). 
7.Q
əvaidüt-təhdis min fünuni müstəlahil-hədis. 
Bu 
əsəri  Şeyx  Cəmalüddin  əl-Qasimi  (öl.  1332/1924)  yazmışdı.  Əsər 1925-ci 
ild
ə Dəməşqdə çap edilmişdir. 
8.T
əvcihün-nəzər. 
Bu 
əsərin müəllifi Tahir əl-Cəzairidir  (öl. 1338/1919). O, bu əsərini Hakim 
Nişapurinin  adı  çəkilən  əsərində  əskik  buraxdığı  və  tərtibcə  qüsurlu olan bəzi 
m
əqamlarını tamamlamaq üçün yazmışdır. 
9.
əl-İlma ila mərifəti üsulir-rivayə və təqyidüs-səma. 
Bu 
əsərin müəllifi  Əbülfəzl  İyaz  bin  Musa  əl-Yəhsubi  (doğ.  494/1102-öl. 
544/1149)  hesab  edilir.  İyazın  qələmə  aldığı  bu  əsər üsul ədəbiyyatı  içərisində 
m
əşhur  əsərlərdəndir. Müəllif bu əsərində  mövzuları  bablara  ayırmışdı.  Hər babda 
toxundu
ğu mövzuları lazımınca izah etmişdi. Bu əsər iki dəfə Qahirədə Seyid Əhməd 
Şakrinin təhqiqi iə 1389/1970-ci ildə çap olunmuşdur. 
10.Nühb
ətül-fikər fi müstəlahi əhlil-əsər. 
Bu 
əsər Hafiz bin Həcər  əl-Əsqəlaniyə  (öl. 8542/1448) aiddir. Bu əsər  İbn 
Salahın  “Ülumil-hədis”  əsərinin  ixtisarıdır.  Bu  əsər 1971-ci ildə  Talat  Koçyigit 
t
ərəfindən türk dilinə tərcümə edilmişdir.
805
 
11.Kitabül-
əlfaz. 
Bu 
əsərin müəllifi Hişam bin Həkəm əş-Şeybani əl-Kufi. O, İmam Sadiq (ə) və 
İmam Kazimin (ə) əshabından olmuşdur. O, hədis, kəlam və digər elmlər sahəsində 
əsərlərin müəllifidir. Hesab edilir ki, o, ilk olaraq üsul elminə aid əsər yazmışdır. O, 
hicri 199-cu ild
ə Bağdadda vəfat etmişdir. 
12.Kitabu il
əlül-hədis. 
Bu 
əsərin müəllifi Yunus bin Əbdürrəhman Movla Ali Yəqtindir. O, Hişam bin 
Əbdülməlikin dövründə doğulmuş və İmam Sadiqi (ə) görmüşdü. O, İmamı Səfa və 
M
ərva dağları arasında görmüş, amma, ondan nəql etməmişdir. O, Musa Kazim (ə) 
v
ə  Rzadan  (ə)  rəvayət  etmişdir.  Onun  çoxlu  əsərləri var. O, hədis, fiqh, təfsir və 
k
əlam elmləri sahəsində əsərlər yazmışdır. 
805
 
Prof. Dr. İsmayıl Lütfi Çakan, Hədis ədəbiyyatı, səh. 192-204 
[218] 
 
                                                 

13.
əl-Xüsus vəl-ümum. 
Bu 
əsərin müəllifi Həsən bin Musa bin Nubəxtidir.O, dövrünün böyük filasofu 
v
ə mütəkəllimidir. O, müxtəlif elmlər sahəsində əsərlər yazmışdır. Həmçinin, onun 
üsul elml
ərinə dair əsərləri daha çoxdur. 
14.Kitab fil-x
əbəril-vahid vəl-aməl bih 
Bu 
əsərin də müəllifi Həsən bin Musa bin Nubəxtidir. 
15.H
əllül-işkal. 
Bu 
əsərin müəllifi  İbn  Tavusdur  (öl. 673 h.). Belə  ki,  o,  ilk  olaraq  şiə 
m
əzhəbində  hədisləri növlərə  ayırmış,  onların  terminlərini müəyyənləşdirmiş  və 
diray
ə elmi haqqında dövrümüzə gəlib çıxan ilk olaraq əsər meydana gətirmişdi. 
16
.Şərhu üsuli diraəytil-hədis. 
Seyid  Əllamə  Əli  bin  Əbdülhəmid  əl-Həsənidir.  O,  Əllamə  Hillinin tələbəsi 
olmuş və hicri 726-cı ildə vəfat etmişdir.
806
 
17
.Şəhru üsuli dirayətil-hədis. 
Bu 
əsəri  Əli  bin  Əbdülhəmid  əl-Hüseyni qələmə  almışdı.  O,  hicri  səkkizinci 
əsrin alimlərindəndir. Onun qələmə  aldığı  bu  əsəri  haqqında    Seyid  Həsən  Sədr 
“T
əsisüş-şiə” əsərində
807
 m
əlumat verir. 
18.
əl-Bidayə fi ilmid-dirayə. 
19
.Şərhul-bidayə. 
20.Q
əniyyətül-qasidinə fi mərifəti istilahatil-mühəddisin. 
Yuxarıda adı çəkilən hər üç əsərin müəllifi Şeyx Şəhid Zeynüddin əl-Amilidir 
(911-966 h/q). O, var gücünü s
ərf elərək dirayə  elminə  aid bu üç mühüm əsərləri 
yazmışdı. Onun yazdığı bu əsərlərdən ikincisi “ər-Riayə fi ilmid-dirayə” adı altında 
n
əşr edilmişdir. 
Mü
əllif üçüncü əsəri olan “Qəniyyətül-qasidin”  əsərində  “Şərhül-bidayə” 
əsərinin  sonunda  işarə  etmiş  və  onun  haqqında  demişdir:  “Hər kəs bu elmə  aid 
probbeml
əri  yaxşı  araşdırmaq  və  incələmək istəyirsə, ona qəniyyətül-qasidinə  fi 
m
ərifəti istilahatil-mühəddisin kitabımızı tövsiyə edirik. Çünki o səni əsas məqsədinə 
çatdırar.”
808
 
21.Vüsulul-
əxyar ilə üsulil-əxbar. 
Bu 
əsəri  Şeyx  Hüseyn  bin  Əbdüssəməd  əl-Amili (918-984 h/q)  yazmışdı.  Bu 
əsər iki dəfə çap edilmişdir. 
22.
ət-Təhrirüt-Tavusi. 
Bu 
əsərin müəllifi  Şeyx  Həsən bin Zeynüddin (öl. 1010 h/q) hesab edilir. O, 
rical v
ə  dirayə  elminin böyük alimlərindən olub “Məalim”  əsərinin sahibi kimi 
m
əşhurdur. 
23.Münt
əqal-cəman. 
Bu 
əsəri  də  yuxarıda  adı  çəkilən müəllif  yazmışdı.  O,  hər iki əsərində  dirayə 
elminin 
əsaslarına aid çoxlu məsələlərə toxunmuşdur. 
806
 
əl-Xonsari, Rövzatül-cənnat, c. IV, səh. 347, rəqəm-410; Şeyx Abbas əl-Qumi, əl-Küna vəl-əlqab, c. II, səh. 106 
807
 s
əh. 295 
808
 
Şəhid əs-Sani, ər-Riayə fi ilmid-dirayə, səh. 404 
[219] 
 
                                                 

24.Kitabül-v
əcizə fi ilmid-dirayə. 
Bu m
əşhur  əsər Bəhaəddin  əl-Amili (953-1030 h/q) tərəfindən  yazılmışdı. 
Dövrünün n
əhəng elmi şəxsiyyətlərindən olan Bəhaəddin dirayə elminə aid yazdığı 
bu 
əsərində bu elmin ehtiva etdiyi əksər problemlərə toxunmuşdur. Əbəs deyildir ki, 
onun  yazdığı  bu  əsər  sonrakı  hədis və  üsul alimlərinin diqqətini çəkmiş  ona  çoxlu 
sayda şərhlər yazmışlar. Belə ki, bu əsəri Seyid Həsən əs-Sədr şərh etmişdir. Onun bu 
şərhi çapdan çıxmışdı. “əl-Vəcizə” əsərinin beşdən artıq şərhi vardır. 
25.
ər-Rəvaşihüs-səmaviyə. 
Bu 
əsər dövrünün böyük alimi və dahi filosofu Seyid Mühəqqiq Mirdaməd (öl. 
1041 h/q) t
ərəfindən qələmə alınmışdı. O, bu əsərin müqəddiməsində dirayə elminin 
terminl
ərini  ortaya  çıxarmış  və  əsər  boyu  bu  elm  haqqında  olan məsələləri 
işıqlandırmışdı. 
Buraya q
ədər qeyd etdiyimiz bu və  ya digər  əsərlər demək olar ki, 
müt
əqəddimuna aid olub, hicri onuncu və ya ondan bir az sonrakı dövrü əhatə edir. 
Müt
əəxxiruna aid üsul əsərlərindən isə aşağıdakıları qeyd etmək olar. 
26.Nihay
ətüd-dirayə fi şərhil-vəcizə. 
Bu 
əsəri Seyid Həsən Sədruddin (1272-1354 h/q) yazmışdı. Adından göründüyü 
kimi,  o, bu 
əsərini Bəhaəddin əl-Amilinin “əl-Vəcizə” əsərini şərh edərək yazmışdı. 
Seyid  S
ədr bu əsəri 1314-cu hicri ilində  yazmışdır. Bu  əsər ilk olaraq Hindistanda 
1324-cü ild
ə, sonra ikinci dəfə Saydada 1331-ci ildə çap edilmişdir. 
27.M
əqabisül-hidayə fi ilmid-dirayə. 
Bu 
əsəri  Əllamə  Abdullah  əl-Mamaqani (1290-1351  h/q)  yazmışdı.  O, 
“T
ənqihül-məqal fi ilmir-rical”  əsərinin də  müəllifidir.  Əsər  Nəcəfdə  hicri  1345-ci 
ild
ə çap edilmişdi. 
28.Üsulul-h
ədis və əhkamuhu fi ilmid-dirayə. 
Bu 
əsərin müəllifi dövrümüzün ən böyük azərbaycanlı alimi, məşhur hədisçi və 
t
əfsirçisi  olan  Ustad Şeyx  Cəfər  Sübhanidir  (doğ.  1928  miladi). Bu əsərini müəllif 
göz
əl  şəkildə  tərtib  etmiş,  əsərdə  bu elm sahəsinə  aid ilk əsərin kim tərəfindən 
yazıldığını, ən məşhur əsərlərin bəzilərinin adlarını və ümumiyyətlə dirayə elminə aid 
mühüm probleml
ərin böyük bir hissəsini  işıqlandırmışdı.  Ustadın  yazdığı  bu  əsər 
hazırda məşhur üsul kitablarından biri kimi tədris olunur. Bu əsər beş dəfədən artıq 
n
əşr  olunmuşdur.  Onun  beşinci  nəşri  Qumda  1420-ci hicri qəməri ilində  çapdan 
çıxmışdır.
809
 
 
1.4.Diray
ə elminin tərifi 
Diray
ə sözü lüğətdə “dəra” felindən əmələ gəlmiş və bilmək, xəbərdar olmaq, 
anlamaq, qavramaq, idrak etm
ək, diqqətlə  oxumaq, incələmək, kontrol etmək, 
mütali
ə etmək və s. bu kimi mənalardadır.”
810
 
H
ədis termiologiyasnda isə dirayə elminə müxtəlif yöndən təriflərin verilməsinə 
baxmayaraq, dem
ək olar ki, bütün təriflər vahid mənada birləşirlər. Belə ki, bu elmi 
C
əfər Sübhani belə tərif edir: “Dirayə istilahda bir elmdir ki, onunla hədisin mətni, 
809
 C
əfər Sübhani, Üsulil-hədis və əhkamuhu, səh. 9-14 
810
 
İbn Mənzur, Lisanül-ərəb c. IV, səh. 241-242; əl-Müncid “dəra” maddəsi 
[220] 
 
                                                 

onun s
ənədi, nəql olma yolları öyrənilir, səhihindən zəifi araşdırılır. Həmçinin bu elm 
vasit
əsilə  məqbul hədislər mərdud  hədislərdən seçilib öyrənilir.”
811
 H
əmçinin bu 
t
ərifi  Şəhidüs-Sani də  öz məşhur  əsəri olan “Şərhül-bidayə”də  (səh.  45) qeyd 
etmişdir.  Digər nəhəng  hədis  alimlərindən olan Bəhaəddin  əl-Amili  “əl-Vəcizə” 
əsərində  yazırdı:  “Həqiqətən dirayə  elmi vasitəsilə  hədisin sənədi, mətni, onun 
keyfiyy
əti öyrənilib rəvayət edilməsi və nəql edilməsinin metodu öyrənilir.”
812
 
Bu t
əriflər bir yerə toplandıqda buradan belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, 
diray
ə  elmi vasitəsilə  Peyğəmbərdən  (s) və  Məsum  imamlardan  (ə) nəql olunan 
h
ədislər incələnir,  onların  səhih  olanı  zəif  olanından  seçilir.  Deməli, dirayə  elmi 
olmadan h
ədislərin  doğru  olanını  yalan  olanından  ayırmaq  qeyri-mümkündür. Bu 
s
əbəbədəndir ki, dirayə  elmi hədis  elminin  əsasını  təşkil  edir  və  bu elmi 
m
ənimsəmədən Quran və İslam şəriətini bilmək, hədislərdən hökm çıxarmaq qeyri-
mümkündür. Diray
ə yönündən hədis elmi bəzən “Müstalahatil-hədis”, “Üsulil-hədis”, 
“Elmül-h
ədis”, “Dirayətül-hədis”  və  ya  dilimizdə  “Hədis metodologiyası”, “Hədis 
elminin 
əsasları” adları altında da tanınmaqdadır. Dilimizdə bu elmə “Hədis elminin 
əsasları” demək daha doğru olardı. 
 
1.5.Diray
ə elminin predmeti 
Əvvəldə qeyd olunduğu kimi, dirayə elmi hədis elminin əsası sayılır və bu elmin 
vasit
əsilə Peyğəmbər (s) və digər Məsum İmamlardan (ə) gələn hədislər həm sənəd 
v
ə  həm də  mətn  baxımından  araşdırılır.  Məsumlardan  (ə) nəql olunan hədislər iki 
mühüm xüsusiyy
əti özündə  ehtiva edir. Bunlardan biri nəql olunan hədisin sənədi, 
dig
əri isə həmin hədisin mətnidir. Deməli, hədisin səhih və zəif olması bu iki amilə 
bağlı olub onlardan kənara aid deyil. Madam ki, hədis sənəd və mətn deyə iki şeydən 
t
ərkib  tapıbsa,  dirayə  elminin də  əsas qayəsi  bu  iki  şeyi  ciddi  araşdırmaq  və 
inc
ələmək  olmalıdır.  Dirayə  elminin qayəsinə  toxunan Abdullah əl-Mamaqani 
yazırdı:  “Həqiqətən  bu elmin qayəsi hədis  istilahları  ilə  əlaqədar  olanları  bilmək, 
s
əhabələrin sözlərini tanımaq, hökmləri istinbat etmək, məqbul xəbərləri seçib onlara 
əməl etmək və mərdud xəbərlər bilib onlardan uzaq olmaqdır.”
813
 Bu t
ərifdən də başa 
düşüldüyü kimi, dirayə elminin əsas qayəsi mötəbər rəvayətləri digərlərindən seçmək 
v
ə  bununla da səhih hədis vasitəsilə  həqiqi dinə  yiyələnməkdir.  Deməli,  dirayə 
elminin  ehtiva  etdiyi  mövzları,  onun  zəruriliyi və  qayəsi onu göstərir ki, bu elm 
ilahiyyat elml
ərinin  əsasında  dayanır  və  onun öyrənilməsi nə  qədər də  əhəmiyyət 
k
əsb edir. Necə  ki, insan məlum bir hədəfə  çatmaq üçün irəliləməlidir və  hədəfə 
yetişmək üçün isə ona lazım olan ilk şey onu hədəfə aparan yolun tapılmasıdır. Əgər 
h
əmin hədəfə yetişmək istəyən yolu doğru tapmasa, deməli, nəzərdə tutduğu hədəfə 
yetişməyəcək. Dirayə  elmi də  Allaha tərəf istiqamət  almış  şəxsin yoludur. Yol 
olmadan h
ədəfə çatmaq  mümkün olmadığı kimi dirayə elmini də bilmədən Allahın 
nazil etdiyi hökml
ərə dürüst yiyələnmək mümkün deyildir. 
 
811
 C
əfər Sübhani, Üsulil-hədis və əhkamuhu, səh. 14 
812
 B
əhaəddin əl-Amili, əl-Vəcizə, səh. 1 
813
 Abdullah 
əl-Mamaqani, Məqabisül-hidayə fi ilmid-dirayə, səh. 4; Cəfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 19 
[221]