Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

7.3.M
övzu (uydurulmuş) hədislər haqqında yazılmış bəzi məşhur əsərləri 
Hədis  ədəbiyyatı  tarixində  məşhur  adlar  altında  yazılmış  əsərlərdən  bir  qrupu 
uydurma  hədislərlə  əlaqədar  yazılmış  kitablardır.  Bu  əsərlərin  adları  “mövzuat” 
adlanır. Bu haqda əsər qələmə alan müəlliflər çoxdur. Onlardan bəzilərini qeyd etmək 
olar. 
1.
Təzkirətül-mövzuat. 
Bu  əsərin  müəllifi  Məhəmməd  bin  Tahir  bin  Əli  bin  Əhməd  əş-Şeybani  əl-
Məqdisidir (öl. 507 h. / 1113 m.) 
2.
əd-Dürrul-mültəqat fi təbyini ğalat və nəfyil-lağat.  
Bu əsəri Həsən bin Məhəmməd əs-Səğani yazmışdır. 
3.Kitabül-mö
vzuat minəl-əhadisil-mərfuat. 
Bu kitabın müəllifi Əbdürrəhman bin Əbülhəsən Əli bin Məhəmməd bin Ömər 
Əbülfərəc İbn əl-Cövzidir (öl. 597 h. /1200 m.). 
4.
əl-Müğni ənil-hifz vəl-kitab bi qəvlihim ləm yəsihha şeyun fi həzəl-bab. 
Bu 
əsərin müəllifi Ömər bin Bədr bin Səid bin Məhəmməd əl-Hənəf Zi Yəuddin 
Əbülhəfs Məvsuli (öl. 622 h. /1225 m.) hesab olunur. Ümumiyyətlə əl-Mavsulu bu 
sah
ədə daha çox əsər yazan müəlliflərdəndir. Onun aşağıdakı iki əsəri də bu elmin 
qaynaqlarındandır: 
5.
əl-Əqidətüs-səhihə fil-mövzuatis-sarihə. 
6. Marif
ətül-vüquf ələl-məvquf. 
7. Risal
ə fi əhadisil-mövzua. 
Bu 
əsərin müəllifi isə Həsən bin Məhəmməd bin Həsən bin Heydər bin Əli bin 
İsmayıl əl-Hindi əs-Səğani (öl. 650 h. / 1252 m.) hesab olunur. 
8.
Risalə fi əhadisil-mövzua. 
Bu 
əsəri, Əhməd bin Əbdülhəlim bin Əbdüssəlam bin Abdullah bin Məhəmməd 
T
əqyüddin İbn Teymiyyə (öl. 728 h. / 1328 m.) yazmışdı. 
9.
Risalə fi əhadisil-ləti yərvihəl-qəssasin. 
Bu 
əsəri də, İbn Teymiyyə yazmışdı. 
10.
Xatimətu sifris-səadət. 
Bu 
əsəri Məhəmməd bin Yəqub bin Məhəmməd bin Ömər əş-Şirazi Məcudiddin 
əl-Firuzabadi (öl. 817 h. / 1415 m.) yazmışdı.  
11.
əl-Ləalil-məsnua fil-əhadisil-mövzua. 
Bu 
əsəri isə Əbdürrəhman bin Əbi Bəkr bin Məhəmməd Cəlaləddin əs-Süyuti 
(öl. 911 h. / 1505 m.) yazmışdı. 
12.
əl-Əhadisüd-dəxilə. 
Bu 
əsərin müəllifi məşhur şiə alimi Şeyx Məhəmməd Tağı ət-Tusturi olmuşdur. 
13.
Ətil-mərfua ənil-əxbariş-şəni ətil-mövzua. 
1050
 Üsulul-h
ədis və əhkamuhu, səh. 122 
[272] 
 
                                                 

Bu 
əsər Əli bin Məhəmməd bin Əli əl-Hicazi İbn Arraqə (öl. 963 h. / 1556 m.) 
m
əxsusdur. 
14.
Təzkirətül-mövzuat fil-əhadisil-mərfuat. 
Bu 
əsəri isə Məhəmməd bin Tahir bin Əli əs-Siddiqi Fəttani (öl. 986 h. / 1578 
m.) yazmışdı. 
15.Mövzuat. 
Bu 
əsər Əli bin Sültam Məhəmməd əl-Hərəvi Əli əl-Qariyə (öl. 1014 h. / 1605 
m.) m
əxsusdur.
1051
 
Burada qeyd edil
ən və  həmçinin qeyd edilməyən  əsərlər  hədis  ədabiyyatı 
tarixind
ə  adı  çəkilən  mövzu  haqqında  ən  yaxşı  əsərlərdən  olmasına  baxmayaraq, 
b
əzən həmin əsərlərdə müəlliflər öz şəxsi ictihadlarına əsaslanıb bəzi səhih hədisləri 
d
ə uydurma adlandırmışlar. Əlbəttə bu yolverilməz olsa da, həmin əsərlərdə biz buna 
rast g
əlirik. Bəzi səhih və  ya həsən hədisləri də  öz  şəxsi rəyi  əsasında  zəif hədis 
adlandıranlar  içərisində  İbn  Teymiyyəni və  onun tələbəsi  İbn  Qəyyim  əl-Cövzini 
qeyd etm
ək olar. Bəzən bu və ya digər müəlliflər hədisi müdafiyə edirmiş kimi  öz 
h
əvavu-həvəsinə və tutduğu ifrat görüş və təəssübkeşliyinə görə mötəbər rəvayətləri 
d
ə  uydurma  adlandırmışlar.  Müasir  hədis tədqiqatçılarından  olan  Talat  Koçyigit 
yazırdı: “Movzu hədislərin İslam dini yönündən səbəb ola biləcəyi zərərlər çox böyük 
olduğu  üçün  hədis alimləri digər hədislər qədər bunlar üzərində  də  duraraq 
isnadlarıyla  birlikdə  hamısını  müstəqil  kitablar  halında  bir  araya  gətirməyə 
çalışmışlar. Bu  kitabların  ən məşhuru Əbülfərəc Əbdürrəhman İbn  əl-Cövzinin (öl. 
597) “Kitabül-m
övzuat”ıdır. Bu kitabın ehtiva etdiyi hədislərin çoxu əl-Cüzikaninin 
“Kitabül-
əbatil”indən alınmışdır. Ancaq əl-Cüzikani sünnətə müxalif bütün hədislər 
haqqında mövzu (uydurma) hökmünü verdiyi üçün İbn Cövzi də onun təsiri altında 
qalaraq bir çox h
əsən, hətta səhih mərtəbəsində olan hədisləri mövzuaat arasında zikr 
etm
ək xətasına  düşmüşdü.  İbn  Həcərin ifadəsinə  görə  Müslümün  “Səhih”ində  yer 
alan bir h
ədisin  İbn  Cövzi tərəfindən mövzu olaraq vəsf edilməsi, onun böyük bir 
q
əflətidir.”
1052
 
Z
əif hədislərin hamısının uydurma olduğuna alimlər icazə verməmişlər. Çünki 
z
əif hədis  mövzu hədisdən fərqlənməkdədir. Belə  ki, mövzu hədis  zəif hədis deyə 
başa düşülən hədislərin ən aşağı dərəcəsidir. Halbuki zəif hədisə əməl etməyin bəzi 
m
əqamlarda caiz olması bütün məzhəblərdə qeyd olunmuşdur. Diqqəti bu istiqamətə 
yön
əldən Cəfər  Sübhani  yazırdı:  “Əgər  isnadı  zəif olan bir hədis görsən, gərək 
dey
əsən: bu hədis sənəd və ya mətn baxımından zəifdir. Sənin belə hədisə “mövzu” 
dem
əyinə, heç bir surətdə icazə  verilmir. Mütləq zəif ilə uydurma hədisin arasında 
açıq-aşkar fərq vardır. Uydurma hədisi zəif hədisin əksinə nəql etmək caiz deyildir. 
H
əqiqətən də zəif hədislər bəzən səhih hədisləri başa düşmək üçün əlamət olurlar... 
H
əmçinin onlar yerinə görə digər faydalar da daşımaqdadırlar.”
1053
 
 
1051
 H
əmin mənbə, səh. 122-123, Geniş məlumat üçün bax: Y. Kandemir, Mövzu hədislər, səh. 138-168; T. Koçyigit, 
H
ədis istilahları, səh. 234-236 
1052
 H
ədis istilahları, səh. 234; İbn Həcər, əl-Qəvlül-müsəddəd fiz-zəbbi anil-müsnəd, səh. 31 
1053
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 124 
[273] 
 
                                                 

7.4.Z
əif hədisin bilinməsi 
İslam  dinində  hədis  çox mühüm əhəmiyyət  daşıdığından  və  Qurandan sonra 
dinin ikinci 
əsas  qaynağı  olduğundan  hər bir hədis  müsəlman  alimləri tərəfindən 
inc
ələnmişdir.  Hədisşünaslar  müxtəlif metodlar vasitəsiylə  zəif hədisləri  seçmiş  və 
onların  digər səhih və  ya bu kimi mötəbər olan hədislər  arasına  girməsinə  imkan 
verm
əmişlər. Onlar uydurma hədislərdə  olan  əlamətləri kəşf  edərək  onların 
vasit
əsiylə  mövzu hədisləri digərlərindən fərqləndirmişlər. Mövzuat ədəbiyyatının 
m
əşhur  nümayəndələrindən olan İbn  Qəyyim  əl-Cövzi  demişdir:  “Əgər bir hədisi 
ağıla və ya sağlam olaraq bilinən hədislərə və yaxud İslamın əsaslarına zidd tapsan, 
onun uydurma olduğunu bilməlisən deyən kimsənin sözü nə qədər isbatlıdır.”
1054
 
H
ədis tədqiqatçıları, hədislərin mövzu olduğunu aşağıdakı əlamətlər vasitəsiylə 
tanıyırlar: 
1.
Hədis uyduranların etrafı.  
Mövzu hədisi tanımaq üçün, ən isbatlı və doğru yol budur. Çünki hədis uyduran 
şəxs,  bilavasitə  hədis  uydurduğunu  söyləyərsə,  hədisin  üzərində  heç  bir  araşdırma 
aparılmır və uydurucunun sözü əsas götürülür. 
2.
Quran və səhih hədislərə müxalif olması.  
Şübhəsiz  ki,  əgər  bir  hədis  Qurana  və  səhih  hədisə  qarşı  müxalif  olarsa, o 
uydurma hədis adlanır. 
3.
Ağıla müxalif olması.  
Quran və səhih hədislər insan ağlının onun həyatında çox mühüm rol oynadığını 
vurğulamış  və  hətta  ağılı  olmayanlara  heç  bir  dini  məsuliyyət  tapşırmamaışdı.  Bu 
baxımdan ağıla uyğun gəlməyən hədis və ya hər bir şey uydurma hesab edilmişdir. 
Bunu
n bariz misalı aşağıdakı hədisdə özünü göstərməkdədir: “Nuhun gəmisi Kəbəni 
yeddi dəfə təvaf etdi və Məqamın arxasında iki rükət namaz qıldı.” Bu hədis ağıla 
uyğun olmadığından “mövzu” adlanmışdı. Həmçinin buna misal, “Allah atı yaratmış, 
sonra onu qaçırtmış, at tərləyəndən sonra, ondan da özünü yaratmışdı.” 
4.
Məzhəbə ifrat bağlılığı.  
Hədis  alimləri  şəxsin  öz  məzhəbinə ifrat dərəcədə  bağlanıb  digər  məzhəblərin 
əleyhinə  hədis  uydurmanı  hədis  uydurmağın  səbəblərindən  bilmişlər. Buna misal 
aşağıdakı hədis göstərilir: “Ümmətimdən Məhəmməd bin İdris (əş-Şafei) adında biri 
çıxacaq ki, bu adam ümmətimə iblisdən daha zərərli olacaq.” 
5.
Tarixi vaxtların uyğun gəlməməsi.  
Mövzu  hədislərin  tanınmasında  ən  aşkar  yollardan  biri  də  tarixi  zamanlara 
uyğun gəlməyən hədislərin mövzu adlanmasıdır. Belə ki, buna bariz şəkildə dəlil olan 
aşağıdakı  hədisi  göstərmək olar: “Üfeyr bin Madan (öl. VIII miladi  əsrin  ortaları) 
deyir: Ömər bin Musa (öl. 774 m.) Humsa gəldiyi zaman məscidə gedərək ətrafına 
toplaşdıq.  O,  tez-tez “Saleh  şeyxiniz  mənə  rəvayət  etdi”  sözünü  təkrarlayırdı.  Mən 
buna dözə bilməyərək “bu saleh şeyximiz kimdir?” dedim. O, şeyximizin Xalid bin 
Madan olduğunu öyrəndikdə “onunla nə zaman görüşdünüz?” dedim. O, dedi: “726-
cı  ildə  Erməniyyə  qəzasında”.  Mən  dedim:  “Ey  şeyx,  Allahdan qorx, Xalid bin 
1054
 Süyuti,  T
ədribür-ravi, c. I  
[274] 
 
                                                 

Madan  722-
ci  ildə  vəfat  etdi.  Sən  isə  ondan  onun  ölümündən  dörd  il  sonra 
görüşdüyünü iddia edirsən. Üstəlik o, heç bir zaman Ərməniyyədə savaşmamışdı.” 
6.
Mövcud olan mötəbər kitablarda olmaması.  
Hədislərin  mövzu  olduğunu  tanıdan  əlamətlərdən  biri  də  əldə  mövcud olan 
mötəbər və səhih hədis əsərlərində həmin hədisin mövcud olmamasıdır.
1055
 
7.
Məsum İmamın (ə) tənqid etməsi.  
Əgər Əhli-beyt  imamları (ə) hər hansı bir hədisi tənqid edib haqqında pis söz 
söyləyərsə, sözsüz ki, bu hədis uydurma hesab ediləcəkdir. Çünki Peyğəmbərdən (s) 
gələn hədislərin doğru olub-olmaması ən yüksək şəkildə onlara bəllidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1055
 
geniş məlumat üçün bax: Y. Kandemir, Mövzu Hədislər, səh. 176-186; T Koçyigit, Hədis istilahları, səh. 226-228; 
İbn Salah, Ülumul-hədis; Zəhəbi, Mizanül-etidal, c. II; Süyuti, Tədribür-ravi; c. I, Əllamə Əmini, əl-Qədir, c. V və s. 
m
ənbələrə. 
[275] 
 
                                                 

VIII F
ƏSİL 
 
ZƏİF HƏDİSİN MƏNFİ TƏSİRLƏRİ VƏ ONA ƏMƏL EDİLİB-
EDİLMƏMƏSİ PROBLEMİ 
 
8.1.Z
əif hədislərin İslama vurduğu ziyanlar 
Peyğəmbərin (s) vəfatından (632 miladi) sonra ortaya çıxan hadislər içərisində 
ən dəhşətlilərindən biri hədislərin yazılması və nəql edilməsinin qadağan olmasıdır. 
Bu elə bir dəhşətli fitnə oldu ki, vahid İslam dini müxtəlif məzhəblərə və təriqətlərə 
parçalandı,  yad  mədəniyyətlər,  adət-ənənələr  İslam  mədəniyyətinə,  onun  təfəkkür 
tərzinə qarışdı və bunların da nəticəsində bir qrup müsəlmanlar dindən çıxdı və yaxud 
da  tam 
İslama yad olan ideologiya girdabında sərgərdan qaldı. Hədislərin yazılması 
və  nəql  edilməsi  qadağan  olduqda  təbiidir  ki,  yad  təfəkkürlər  İslama  qarışacaq  və 
onun təməl prisnislərini sarsıdacaqdır. Bu belə də oldu. Müsəlmanların Əhli-beytdən 
(ə)  uzaqlaşmağı,  onların  hədislərinin  qadağan  olması,  münafiqlər  üçün  bir  bəhanə 
oldu və onlar bundan sui-istifadə edərək çoxlu sayda hədis uydurdular. Bu fəsilə aid 
olan məqamları diqqətlə incələyən Əllamə Təbatəbai yazırdı: “...Peyğəmbər (s) vəfat 
etməsinin  ardınca  bilinən  xilafət  hadisəsi  ortaya  çıxdı.  Xilafətlə  əlaqədar  olaraq 
ortaya çıxan ixtilaf, mövcud ixtilaf qapılarına bir daha da əlavə etdi... Dalbadal gələn 
fəthlər  bir  xarakter  də  çıxardı.  Nəbəvi  tərbiyə  nəticəsində  məhv  edilmiş  ərəb 
cahiliyyə  xarakterini,  yəni  qürur  və  böyüklüyü  üzə  çıxardı.  Artıq  ərəblərdə  də 
təkəbbür  və  böyüklük  ruhu  baş  qaldırdı.  Yavaş-yavaş  onların  xüsusi  xarakterlərinə 
çe
vrildi.  Bunun  ən  bariz  misalını  İslam  ümmətinin  ərəblər  və  məvalilər  (kölələr) 
şəkilində ikiyə bölünməsidir. 
Dövrünün  Şam  valisi  Müaviyə  müsəlmanlar  arasında  Bizans  kralı  və  bir 
imperator kimi davran
ırdı.  Bunun  kimi  tarixin  İslam  ordularıyla  əlaqədar  olaraq 
anlatdığı daha bir çox işlər göstərilə bilər... 
...Hədis isə bəlli bir yayğınlıq qazanmışdı. Hədis nəql etmə və əzbərləmə işi bir 
çox kişinin məşğuliyyət halına gəlmişdi. Belə ki, Ömər bin Xəttab çox hədis rəvayət 
edən  bəzi  səhabələrə  bu  işi  qadağan  etmişdi.  Əhli-kitaba  mənsub  bəzi  kimsələr  də 
İslama girmişdilər. Hədisçilər kitablarında keçən bir çox xəbəri peyğəmbərləri (ə) və 
ümumiyyətlə  bununla  bağlı  qissələri  onlardan  öyrənmişdilər.  Bunları  əzbərləyir  və 
sonra da onu 
Peyğəmbərin (s) hədisləriylə qatışdırırdılar. Bu sırada hədis uydurmaq, 
rəvayətləri təhrif etmə işi də öz fəaliyyətini göstərirdi. Bu gün əlimizdə olan İslamın 
ilk dönəmində səhabədən və onların rəvayətlərindən nəql edilən bir çox qəti hədislər 
içində açıqca Quranla müxalif hədislərə çox rast gəlinir. Bunun səbəbləri isə baçlıca 
üç halda dəyərləndirilə bilər: 
1.  Xa
lqın  Peyğəmbərin  (s)  səhabələrinə  və  onlardan  hədis  rəvayət  etməyə 
verdikləri  yüksək  dəyər,  səhabəyə  və  səhabədən  nəql  edənlərə  göstərilən  sayğı  və 
üstünlük 
səhabələrdən hədis almağa  yönəldi. Bu mövzuda o qədər irəli getdilər ki, 
əhli-kitabdan müsəlman olanların əski dinlərinin qaynaqlarından tapdıqları hekayələri 
də  alıb  nəql  etdilər.  Bu  orada  hədis  nəql  edənlər  arasında  şiddətli  bir  rəqabət  baş 
q
aldırdı, önə keçmə və öyünmə xüsusunda bir-birləriylə yarış halındaydılar. 
[276] 
 

2. 
Hədis  əzbərləmə  və  nəql  etmə  xüsusunda  ifrat  bir  görüş  içində  olmaq, 
hədisləri  tanımalarını,  onların  üzərində  düşünmələrini,  özəlliklə  onları  Quranla 
tutuşdurmalarını əngəlləyirdi. Halbuki Quran dinin dayandığı bir təməldir. Necə ki, 
Peyğəmbər (s) də səhih bir rəvayətdə bildirdiyi kimi onlara bunu tövsiyə etdi: “Yaxın 
bir zamanda 
mənim adıma danışanlar çoxalacaq” və s. 
Beləcə,  müsəlmanlar  arasında  Allahın  sfətləri,  isimləri  və  felləri  ilə  əlaqədar 
uydurma  hədislərin  yayılması  fürsəti  yarandı.  Peyğəmbərləri  alçaldacaq  fikirlər 
onlara nisbət verildi. Yaradılış və mövcudluqla əlaqəli əsilsiz xurafatlar uyduruldu. 
Keçmiş  millətlərə  aid  hekayələr  hər  yerdə  axtarıldı.  Quranın  təhrif  olunmasına  aid 
hədislər uyduruldu. Bu baxımdan Tövrat və İncilin ehtiva etdiklərinə hardasa Quran 
məruz qaldı. 
Bel
ə olduğu halda ilk olaraq uyğunluq baxımından Quranla sünnə arasında bir 
ayrılma  baş  verdi.  Forma  Qurana aid edilərkən,  əməldə  hədis  əsas götürüldü. Çox 
keçm
ədən Quran əməl  bazasında  tərk edildi. Hədisin Quranla zidd  gəlməsi dövrü 
sözd
ə rədd edilsə də, bu gün hələ də davam etməkdədir... 
3. 
Peyğəmbərdən  (s) sonra  xilafətlə  əlaqəli  olaraq  yaşanan  problemlər 
müs
əlmanların  əksəriyyətinin  Peyğəmbərin  (s)  əhli-beyti (ə)  haqqında  fərqli 
görüşlərinə sahib olmalarına yol açdı. Bir qism müsəlmanlar onlara möhkəm sarıldı, 
onlara yön
əldilər. Digər bir qism Əhli-beyti (ə) görməməzliyə  vurdu,  onları  və 
Qurani bilgil
ər bazasındakı  seçkin  sözlərini mənimsəmədilər. Bəziləri  onlara nifrət 
edib,  onları  söyməyi  şüar  etdi.  Halbuki  Peyğəmbər (s) heç bir müsəlmanın 
s
əhhətindən və  sənədindən  şübhə  etməyəcəyi bir hədisdə  əhli-beytini (ə) tövsiyə 
etmiş,  onlardan  öyrənmələrini, onlara bir  şey  öyrətməyə  qalxmamalarını,  onların 
Allahın kitabını başqalarından daha yaxşı bildiklərini vurğulamışdı. 
H
əzrət  Peyğəmbər (s) Əhli-beytin (ə)  Quranı  təfsir edərkən  yanlışlığa  yol 
verm
ədiklərini, onu  anlamada  yanılmadıqlarını  da  dilə  gətirmişdi.  Buna  misal 
“S
əqəleyn” hədisidir... 
X
əlifələr  zamanında  hədis  elminin  gördüyü  etibari,  sayğınlığı,  məşhurluğu 
bunun yanında xalqın hədis öyrənmə xüsusundakı həvəsini, istəklərini, bir də Əlidən 
(
ə), Həsəndən (ə) və  Hüseyndən (ə), özəlliklə  təfsir mövzusunda edilən  rəvayətləri 
göz önün
ə gətirdikdə çaşmamağımız mümkün deyildir. 
Örn
ək səhabələr həzrət Əlidən (ə) qeyd etməyə layiq hədis rəvayət etməmişlər. 
Tabeunlar
ın  isə  Quranın  mövzuları  ilə  əlaqədar olaraq onlardan nəql etdikləri 
r
əvayətlərin sayı yüzü keçməz. Həzrət Həsəndən (ə) nəql edilən rəvayətlərin sayı on 
bel
ə deyildir. Həzrət Hüseyndən (ə) nəql olunan rəvayətlər o qədər azdır ki, burada 
danışmağa belə dəyməz. Halbuki bəziləri sırf sünni kanalı ilə gələn hədislərin təfsirlə 
əlaqəli olanlarının yetmiş min olduğu bildirilir.
1056
 Eyni hal fiqh il
ə də əlaqəlidir. Bəzi 
t
ədqiqatçılar  Hüseyndən (ə) rəvayət edilən fiqhlə  əlaqəli iki hədisin  olduğunu 
deyirl
ər... 
H
əzrət  Əlinin  (ə) sözlərini görməməzliyə  vurmaq, hədislərini inkar etmək 
xüsusu o yer
ə  çatmışdı  ki,  şərhlər istəyən  gözqamaşdırıcı  xütbələrindən və  dərin 
1056
 Süyuti, 
əl-İtqan 
[277] 
 
                                                 

m
ənaya sahib olan sözlərindən ibarət “Nəhcül-bəlağə”nin  onun  sözü  olmasını  da 
inkar etdil
ər. Buna baxmayaraq Ziyad bin Əbihin “əl-Xütbətül-bətra”sını və Yezidin 
şərabı  tərifləyən  şerlərini tərəddüdsüz  alıb  rəvayət etdilər.  İki  kişinin  bu  mövzuda 
ixtilaf etdiyini görm
əzsiniz. 
T
əəssüflər  olsun  ki,  atalarının,  oğullarının  və  sair  əhli-beyt (ə)  imamlarının 
h
ədisləri də  kənar müdaxilələrdən qurtara bilmədi,  Peyğəmbər (s)  hədisləri kimi 
onların sözlərinin arasına uydurma sözlər, pis niyyətli qatqılar daxil edildi. Adı keçən 
h
ər iki İmam (ə) bu məqamlara açıqca diqqət çəkmişlər və Müğirə bin Səd, İbn Əbu 
Hatib v
ə digər uydurmaçıların adlarını vermişlər. 
Əhli-beyt (ə) imamları həm özlərindən, həm də Peyğəmbərdən (s) rəvayət edilən 
bir çox h
ədisləri rədd  etmişlər və  əshabına,  tərəfdarlarına  onlardan nəql olunan 
r
əvayətləri Quranla tutuşdurmalarını,  Quranla  düz  gəlməyəni tərk etmələrini  əmr 
etmişlər. 
N
ə  var ki,  -  çox az müstəsna  -  şiələr  bu  oyandırıcı  sözləri diqqətə  almamış, 
xüsus
ən fiqhin xaricindəki  xüsuslarda  bu  doğru  şeyləri praktiki olaraq həyata 
keçirm
əmişlər. Sünnilər  Peyğəmbərin  (s) hədisləri mövzusunda necə  duyğusuz  və 
la
qeyd  davranmışlarsa,  onlar  da  əhli-beyt (ə) hədisləri xüsusunda bənzəri bir 
duyğusuzluq, laqeydlik içərisində olmuşlar... 
...Bu ölçüsüzlüyün dig
ər örnəyi bəzi  şiələrin  “Quranın  açıq  anlamına  müxalif 
olsa bel
ə, hədis  Quranı  təfsir edər” demələridir. Bu, bəzi sünni qrupların  “Hədis 
kitabı  nəsx edər” demələrinin  şiə  dünyasındakı  yamsılamasından  başqa  bir  şey 
deyildir...”
1057
 
Mövzumuza aid probleml
əri çox böyük məna və məntiqi dəlillər əsasında şərh 
ed
ən  Əllamə  Təbətəbai hədis  uydurmanın,  hədislərin yazılmasının  qadağan 
olunmasının İslama nə qədər də ağır ziyan və zərər verməsini təəssüf hissi ilə qeyd 
etmişdir.  Müəllifin bu mülahizələrindən belə  məlum olur ki, hədis  uydurmanın 
başlıca səbəbi hədislərin yazılmasının qadağan olması olmuşdur və bunun da İslama 
aşağıdakı zərər və ziyanları olmuşdur. Bunu biz belə sıralaya bilərik: 
1. Ərəb-cahiliyyə mədəniyyətinin yenidən baş qaldırması. 
2. N
əbəvi tərbiyənin arxa plana keçməsi. Təkəbbürçülük və  qəbiləbazlığın 
yenid
ən baş qaldırması. 
3. İslam ümmətinin ikiyə - ərəblər və məvalilər - parçalanması. 
4. 
Peyğəmbərin  (s) minbərində  oturan xəlifələrin  krallar və  imperatorlara 
m
əxsus dəbdəbələri. 
5. Y
əhudi və xristian ideologiyasının İslam təlimlərinə qarışması. 
6. H
ədislərin və Quranın mənasınadək varan incəliklərin təhrif olması. 
7. Əhli-beyti (ə) tərk edib səhabələrin əsas tutlması. 
8. Quranla h
ədisin bəzən qarşı-qarşıyan qoyulması. 
9. Xilaf
ət  kürsüsünün  şərabxorlara,  pozğunlara  verilməsinə  dini donun 
geyindirilm
əsi. 
10. Etiqadi m
ənbələrin ortalığa çıxması və s. 
1057
 T
əfsirül-mizan, c. V, səh. 416-422 
[278] 
 
                                                 

 Bu v
ə ya digər mülahizələrdən aydın olur ki, zəif və ya mövzu hədislər İslama 
ziyandan  başqa  bir  şey  gətirməmişdi.  Bu  qrupa aid olan hədislər  vahid  İslam 
ümm
ətini  parçalamaqla  yanaşı,  müsəlmanların  İslamı  yalnış  anlamasına, 
müs
əlmanların  digər  din  ardıcılları  müqabilində  aciz,  düşüncəsiz və  mədəniyyətsiz 
görünm
əsinə  səbəb  olmuşdur.  Təsəlliverici  hal  yalnız  budur  ki,  ta  qədimdən bu 
gün
ədək  İslam  alimləri çox böyük zəhmət sərf edərək hədisləri bir-birindən 
f
ərqləndirmiş,  onları  saf-çürük edərək  insanları  doğru  Quran  maarifinə  tərəf 
yön
əltmişlər. Hər iki məzhəbin böyük alimləri, fəqihləri və hədisşünasları hədisləri 
n
ə qədər saf-çürük etsələr də, nə qədər bu yolda vaxt və zəhmət sərf etsələr də, yenə 
h
ər iki məzhəbdə  uydurma və  zəif hədislər  vardır.  Təəssüfləndirici hal budur ki, 
müs
əlman  mənbələrində  yer alan bəzi zəif hədislər  İslam  düşmənlərinin  əlində  bir 
fürs
ət  olmuş  və  onlar ta qədimdən indiyənədək bu hədislərdən sui-istifadə  edərək 
İslamın və müsəlmanların əleyhinə təbliğat aparmışlar. 
 
8.2.Z
əif hədisə əməl edilərmi? 
Z
əif hədislər  bildiyimiz  kimi  ya  isnadına,  yaxud  da  mətninə  görə  zəif olur. 
H
ədisin isnadına görə zəif olması da əsasən ya isnaddan bir və ya bir neçə ravinin 
düşməsinə, yaxud da  isnadda yer alan ravilərin birinin ya bir neçəsinin “mətainu-
aşara”ya (on pis söz) məruz qalmasına görədir. Mətninə görə isə hədisin zəif olması 
da  h
ədisin mətninin  Qurana  uyğun  gəlməməsi və  yaxud  da  ağıl  tərəfindən qəbul 
edilm
əməsinə görədir. Həmçinin hədisin mətninə ravinin müdaxilə etməsi də hədisin 
z
əif olmasına səbəb ola bilər. Belə olan halda zəif hədisə əməl etməyin doğru olub-
olmaması  məsələsi  ortaya  çıxır.  Əlbəttə  ki, bu məsələ  hədis alimləri  və  İslam 
f
əqihləri  arasında  ciddi  problemlərdəndir. Bütün  İslam  məzhəbləri bu mövzu 
ətrafında  ciddiyyətlə  məşğul  olmuş  və  bəzən  ixtilaflı,  bir-birinə  zidd olan fikirlər 
s
əsləndirmişlər.  
Əvvəlki fəsillərimizdə  qeyd etdiyimiz kimi, zəif hədislər  mövzu (uydurma) 
h
ədislərdən fərqlidir.  Onları  bir-birinə  qarışdırmaq, birinin hökmünü  digərinin 
hökmün
ə  qarışdırmaq  qətiyyən yolverilməzdir. Mövzu hədislər  mütləq mənada 
uydurulmuş  Məsuma (ə)  aidiyyatı  olmayan  hədislər hesab olunur. Amma, zəif 
h
ədislər heç də  belə  deyildir. Biz ötən bəhslərimizdə  hədisin zəif olma səbəblərini 
aydınlaşdırdıq.  Deməli,  zəif hədislər  mövzu hədislərdən tamamilə  fərqlənməkdədir. 
Bu bar
ədə  Cəfər  Sübhani  yazırdı:  “Əgər isnadına görə bir zəif hədis görsən, gərək 
dey
əsən: bu hədis zəifdir ya sənəd, yaxud da, mətn baxımından. Sənə icazə verilmir 
ki, z
əif hədisə mövzu hədis deyəsən və onu belə adla sifətləndirəsən. Çünki mütləq 
z
əiflə  mövzu hədis  arasında  fərq  vardır  və  mövzu hədisi zəif hədisin  əksinə  nəql 
etm
ək caiz deyildir. Həqiqətən də  zəif xəbərlər bəzən səhihləri anlamaq və  başa 
düşmək üçün  əlamət ola bilər, necə  ki, bəzən  onların  bir  yerə  toplanması  etimadlı 
olmalarına  zəmanət  verir...  bundan  başqa  öz  yerinə  görə  faydaları  da  vardır.”
1058
 
Dem
əli,  zəif hədis mütləq mənada  uydurma  olmadığından  ona  əməl etməyin 
mümkünlüyü  ortaya  çıxır və  bu,  alimlərə  görə  mümkündür. Əhli-sünnə  alimlərinin 
1058
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 124 
[279] 
 
                                                 

əksəriyyətinin rəyinə  görə  zəif hədisə  əməl etmək  caizdir.  Əhli-sünnənin məzhəb 
imamlarının hamısı zəif hədislərə əməl etməyin caiz olduğu görüşündədirlər.
1059
 Bu 
mövzunu açıqlayan Səxavi yazırdı: “Zəif hədislərə əməl ediləcəyini müctəhidlərdən 
üç imam 
Əbu Hənifə, İmam Malik və Əhməd bin Hənbəl də müdafiə etmişlər. Hətta 
İmam  Şafei bir məsələdə  başqa  hədis  olmadığı  zamanda  -  mürsəl hədisin zəif 
olduğunu qəbul etdiyi zamanlarda - mürsəl hədisə əməl edərdi.” Həmçinin, Əhməd 
bin H
ənbəl demişdi: “Zəif hədis, qiyasdan üstündür.”
1060
 
Şiə məzhəbli alimlər də zəif hədisə əməl edilər deyə fikir söyləmişlər. Belə ki, 
ist
ər qədim, istərsə  də  yeni dövrün üsul alimləri və  fəqihləri  əməllərin fəzilətləri 
haqqında varid olan, lakin Quranla və səhih hədislə müxalif olmayan zəif hədislərə 
əməl etməyin heç bir qəbahəti olmadığını demişlər. 
Z
əif hədislərə  əməl edilib-edilməməsi məsələsini diqqətlə  incələyən müasir 
h
ədis tədqiqatçılarından  olan  Prof.  Dr.  İsmayıl  Lütfü  Çakan  yazırdı: “Zəif hədisə 
əməl etmək məsələsində üç ayrı görüş vardır:  
1. Z
əif hədisə əsla əməl olunmaz.  
2. Z
əif hədisə hər hansı bir mövzuda olursa olsun, əməl olunar.  
3. Əməllərin fəzilətləri mövzusunda xüsusi şərtlər daxilində əməl olunar. 
İbn Həcər (öl. 852 h. / 1448 m.) üçüncü görüşün şərtləri haqqında belə məlumat 
verir: 
-
Yalançı  birinin  təkbaşına  rəvayət  etmiş  olması  kimi  şiddətli bir zəiflik 
daşımamalı.  
-Özü il
ə əməl olunan ümumi və əsli bir hökmün əhatəsi altına girməli. 
-
Əməl edilərkən o hədisin sabit olduğuna inanılmamalı, əksinə ehtiyatən əməl 
edildiyi bilinm
əlidir.
1061
 
H
əmçinin məşhur hədis tədqiqatçılarından olan Prof. Dr. Nuriddin İtər yazırdı: 
“Müst
əhəbb əməllərin fəzilətlərinə aid olan zəif hədislərə əməl etmək müstəhəbdir, 
bu  h
ədisşünasların, fəqihlərin və digər qrup alimlərin görüşüdür. Bu barədə alimlər 
iç
ərisində  Nuri,  Şeyx  Əli  əl-Qari və  İbn  Həcər  əl-Heytəmi müttəfiqdirlər. Bunun 
şərtlərini İbn Həcər izah etmişdir.”
1062
 
İbn Həcər zəif hədislərə əməl etməyi caiz bilmiş və bunun əməllərin fəzilətləri 
haqqında mümkün olduğunu irəli sürmüşdür. O, deyir: “Əməllərin fəzilətləri barədə 
olan z
əif hədislərə  əməl etmək  alimlərin müttəfiq fikrinə  görə  caizdir. Çünki əgər, 
z
əif hədis  əməl  haqqında  səhih  olarsa,  doğrudan  da  ona  əməl etmək onun 
doğruluğudur.  Əgər ona əməl etmək  fəsadlı  olsa  da  belə,  halaldır,  haram  deyildir. 
H
əmçinin belə olduqda başqasının haqqını tapdamaq (puç etmək) deyil.”
1063
 
Bundan 
əlavə  zəif hədisə  əməl  olunmasının  mümkünlüyündən  bəhs  edən  İbn 
Hümam (öl. 861 h. / 1457 m.) 
yazırdı: “Zəif hədislə müstəhəblik sabit olur.” Səxavi 
is
ə  demişdir:  “Şərtlər daxilində  fəzilətlər  haqqında  zəif hədislə  əməl etmək, 
1059
 S
əxavi, Fəthül-müğis, c. I, səh. 80 
1060
 
İbn Hazm, əl-Mühəlla, c. I, səh. 68 
1061
 
Prof. Dr. İ.  L. Çakan, Hədis üsulu, səh. 146; Prof. Dr. Nuriddin İtər, Mənhəcün-nəqd fi ülumil-hədis, ikinci nəşri, 
D
əməşq, 1981, səh. 293 
1062
 M
ənhəcün-nəqd fi ülumil-hədis, səh. 292-293 
1063
 
Nuriddin İtər, Mənhəcün-nəqd, səh. 293; əl-Əcvibətül-fazilə, səh. 42 
[280] 
 
                                                 

cü
mhurun ittifaqınca caizdir.”
1064
 
Əhməd bin Hənbəl və Əbu Davud əs-Sicistani də 
demişlər: “Başqa hədis olmadığı təqdirdə əhkama aid məsələlərdə zəif hədisə əməl 
etm
ək caizdir.”
1065
 
H
ədis  alimlərinin  bu və  ya digər  görüşləri onu göstərir ki, bəzi  ixtilaflı 
m
əqamlar nəzərə  alınmazsa,  zəif hədisə  əməl etmək caizdir və  hətta bəzən 
müst
əhəbdir. Bu barədə İsmayıl Lütfü Çakan yazır: “Zəif hədislə əməl etməyi mütləq 
olaraq qadağan edənlərin görüşləri zəifdir.”
1066
  
“Z
əif hədislərə əməl olunmaz” sözü məşhur alimlərdən olan Qazi Əbu Bəkr bin 
əl-Ərəbi,  Şihab  əl-Xəfaci və  Cəlal  əd-Dəvvaniyə  məxsusdur. Bu alimlərin  görüşü 
budur ki, z
əif  hədislər istər  əməllərin fəzilətləri haqqında olsun, istərsə  də halal və 
haram haqqında onlara əməl etmək caiz deyildir.
1067
 
Burada qeyd olunan mülahiz
ələr onu göstərir ki, zəif hədislərə  əməl etmək 
m
əsələsi çox problemli və münaqişəlidir. Lakin, məzhəb alimlərinin əksəriyyəti zəif 
h
ədislər barəsində orta yol tutmuşlar ki, bu da ən ədalətli və ən güclü yoldur. Bizim 
d
ə  mülahizələrimizə  görə,  zəif hədisə  uydurma və  yalançı  hökmü  vermək  doğru 
deyildir. Ona  aliml
ərimizin verdikləri şərtlər daxilində əməl etməyin heç bir ziyanı 
yoxdur. Lakin, onların isbatlı və dürüst olmasını da demirik. Həqiqət budur ki, zəif 
h
ədislərə  ehtiyat üzündən  əməl olunar. Bu ehtiyat da  ondan üz çevirməyin və  zəif 
h
ədisin tərk edilməsinin  qarşısını  alır  və  ona  əməl edilməsinin  əslində  qanuni 
olmasına  zəmanət verir. Bunun bariz nümunəsini  saqqal  haqqında  nəql olunan 
h
ədislərdə görməkdəyik. Belə ki, saqqal saxlamaq haqqında varid olan hədislər zəif 
h
ədislər cərgəsində  yer tutur. Bu barədə  əsrimizin  tanınmış  müctəhidlərindən 
m
ərhum Seyid Məhəmməd Fəzlullah saqqal saxlamaq haqqında varid olan hədisləri 
z
əif  bilmişdir.
1068
 H
əmçinin  dövrünün nəhəng  azərbaycanlı  fəqihi və  “ustadül-
müct
əhidin”  ləqəbli  Seyid  Əbülqasim  Xoyi  də  bu barədə  əldə  tutarlı  dəlil 
olmadığından  bu  barədə  nəql olunan hədisləri zəif  bilmiş,  lakin  ehtiyat  edərək 
saqqalın  tamamilə  qırxılmasına  icazə  verməmişdir.
1069
 B
əlkə  də  bu və  ya digər 
s
əbəblərdəndir ki, alimlər  zəif hədisə  əməl etməyi müstəhəbb və  məqbul bilmişlər. 
Z
əif hədisə  əməl etməyin  əleyhinə  olan alimlər deyirlər ki, əməllərin fəzilətləri 
haqqında  zəif hədislərə  əməl etmək  dində  Allahın  izn  vermədiyi ibadət və  qanunu 
ixtira etm
əkdir. Amma əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, zəif hədislərə əməl etməyin 
lehin
ə olan alimlər demişlər ki, bu müstəhəblik şəriətin qaydalarına məlumdur və dini 
işlərdə ehtiyat etməyə bir dəlildir. Zəif hədislərə də əməl etmək bu qəbildəndir, yoxsa 
ki, z
əif hədisə əməl etmək şəriətin isbatı üçün dəlil deyildir. 
H
əmçinin zəif hədisə əməl etmək fikrimizcə müəyyən şərtlər daxilində olmalı, 
şəriət üçün bidətə səbəb olmamalı, güclü dəlilə qarşı olmamalıdır. Bundan başqa zəif 
h
ədislərə əməl etmək etiqadi məsələlərdə dəlil göstərilməməli, üsuliddinin və üsuli-
şəriətin  isbatında  ondan  yararlanmamalıdır.  Amma  bunlardan  başqa  əməli 
1064
 
İ. L. Çakan, Hədis üsulu, səh. 147 
1065
 A. N
əim, Təcrid tərcüməsi, səh. 343 
1066
 
adı keçən əsər, səh. 147 
1067
 
Prof. Dr. Nuriddin İtər, Mənhəcün-nəqd, səh. 294 
1068
 
Əhli-beyt (ə) məzhəbində namaz və oruc, səh. 338-340, Bakı, 2007, mütərcim: X. Qurbanzadə 
1069
 h
əmin mənbə, səh. 338-340 
[281] 
 
                                                 

m
əsələlərdə bəzi alimlərin dedikləri kimi ona əməl etmək caizdir. Buna misal olaraq 
aşağıdakı bir hədisi göstərək. Belə ki, İbn Macə “Sünən” əsərində rəvayət edir: “Əbu 
Əhməd  əl-Mərrar  -  bin Həmmuyə  -  Məhəmməd bin əl-Musəffa  -  Bəqiyyə  bin  əl-
V
ələd - Sovr bin Yəzid - Xalid bin Mədan - Əbi Umamə - Peyğəmbərdən (s) nəql 
edir: “H
ər kəs iki bayram gecəsi oyaq qalıb ibadətlə məşğul olarsa, savabını Allah 
ver
əcək və qəlblərin öldüyü gün, onun qəlbi ölməyəcəkdir.”
1070
 Bu h
ədisi təhlil edən 
Prof. Nuriddin İtər yazırdı: “Bu hədisin isnadındakı şəxslər etibarlıdirlər, yalnız Sovr 
bin Y
əziddən  başqa.  O,  bəzən Qədəri olmasında  günahlandırılır,  ancaq  burada o, 
bid
ətçiliyi üzündən rəvayət etməyib və onun dəlili də tərk edilməyibdir. Məhəmməd 
bin Mus
əffa da doğruculdur, çox hədis rəvayət edəndir, hətta İbn Həcər onu “hafiz” 
dey
ə adlandırıb. Zəhəbi isə onun haqqında demişdir: Etibarlıdir və məşhurdur. Ancaq 
onun r
əvayətləri içərisində münkərlər də vardır. Həmçinin hədisin sənədində Bəqiyyə 
bin 
əl-Vələd  vardır  və  o, hafizlərin rəhbərlərindəndir,  doğruculdur.  Lakin,  o,  çox 
t
ədlis edəndir. O, burada  öz hədisini  eşitdiyini  sübut  etməmişdir və  bu  baxımdan 
h
ədis zəifdir.”
1071
 Aliml
ər bu hədisi Allahın zikr edilməsi üçün iki bayram gecəsi və 
dig
ər gecələrdə oyaq qalmağın müstəhəbb olduğunu qeyd etmişlər. Bu hədis zəif olsa 
da bel
ə, əməllərin fəzilətləri haqqında olduğundan ona əməl edilər demişlər və bu ən-
Nurinin q
ərarıdır.”
1072
 Biz bilirik ki, gec
ə  qalxmaq və  ibadət etmək  Quranda və 
mütavatir sünn
ədə təşviq edilmişdir. Allaha yaxınlaşmaq, zikr və dua etmək, sevimli 
əməldir. Bu bütün vaxtlarda və hallarda belədir.  
Bu v
ə ya digər hədislər onu göstərir ki, zəif hədis dində yeni bir qayda qoymur, 
əksinə  insanları  yaxşı  əməllərə  təşviq  etməkdir.  Deməli,  bura qədər mənbələr 
əsasında araşdırdığımız mülahizələr onu göstərir ki, bütün məzhəblərdə zəif hədislərə 
əməl etmək mümkündür. Bu mövzunu Polad Səlahəddinin  aşağıdakı  fikri  ilə 
qüvv
ətləndiririk: “Alimlərin  əksəriyyəti zəif hədisə  əməl etməyin mümkünlüyü 
haqqında  fikir  birliyindədirlər.  Bunların  hədisin səhih  olması  şərtini  əsas qəbul 
etm
əzlər.”
1073
 
Buraya q
ədər  tədqiq etdiyimiz zəif hədislər mövzusu onu göstərir ki, bu qrup 
h
ədislərin ən aşağı dərəcəsi mövzu hədislərdir ki, bunlar da hədislər içərisində ən şər 
h
ədislərdir. Bu uydurulmuş hədislər elmi həqiqətləri inkar edir, insanların əqidələrini 
korlayır  və  parçalayır.  Bunun bariz nümunəsini,  biz  ğulat  firqəsinin  İmam  Əli  (ə) 
haqqında  uydurduqları  hədislərdə  görməkdəyik.  Deməli,  mövzu hədislər  zəif 
h
ədislərdən ayrı bir şeydir və onlar tamamilə uydurmadır. Lakin, zəif hədislər isə belə 
deyildir. Ona bütün 
İslam məzhəblərinin, o cümlədən Hənəfi, Şafei, Maliki, Hənbəli 
v
ə Cəfəri məzhəblərinə görə əməllərin fəzilətləri mövzusunda əməl edilir. Əlbəttə ki, 
bunlar da mü
əyyən şərtlər daxilində olmalıdır.  
Z
əif hədislər əldə mövcud olan bütün hədis məcmuələrində vardır. Şübhəsiz ki, 
bu qrup h
ədislər səhih və bu kimi mötəbər hədis növlərindən alimlər və tədqiqatçılar 
t
ərəfindən fərqləndirilmiş və lazım bilinən yerində ələ alınmışdı. Belə olan təqdirdə 
1070
 bab 
əs-siyam, səh. 1782 
1071
 M
ənhəcün-nəqd, səh. 295, əs-Səlavatil-xassə, səh. 102-103 
1072
 
adı çəkilən əsəri 
1073
 H
ədis araşdırmaları, İstanbul, səh. 120 
[282] 
 
                                                 

b
əzi məzhəb alimlərinin bir qrup hədis əsərləri haqqında mütləq səhihdir fikrinin heç 
bir elmi v
ə  dini  əsası  yoxdur.  Deməli,  Quran istisna tutularsa, yerdə  qalan hər bir 
əsərdə kifayət qədər zəif görüşlər, zəif müddəa və fikirlər vardır. 
Bel
əliklə, hədis elmində  meydana gələn zəif və  uydurma hədislərin  əsl 
s
əbəblərindən bir, bəlkə də birincisi hədislərin Peyğəmbərdən (s) sonra yazılmasının 
v
ə rəvayət edilməsinin qadağan olamsı idi. Bu incə nöqtəyə işarə edən imam Əli bin 
Əbi Talib (ə) necə də gözəl buyurmuşdur: 
“Əlində (hədislə əlaqədar) bir kitab olan hər kəs ondan döndü və onu yox etdi. 
İnsanlar alimlərin sözlərinə etina edib Rəbblərinin kitabını tərk etdikləri üçün həlak 
oldular.”
1074
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1074
 
İbn Əbdülbirr, Cameu bəyanil-elm, c. I, səh. 63 
[283] 
 
                                                 

 
 
NƏTİCƏ 
 
Biz bu kitabda h
ədis tarixinin və hədis üsulunun ümumi mənzərəsini yaratmağa, 
İslamın ilkin dövrlərindən başlayaraq bu günə qədər hədisşünaslıq sahəsində yazılmış 
əsərlərin,  əsər müəlliflərinin  elmi  şəxsiyyətlərinin və  yaradıcılıqlarının  təhlilini 
verm
əyə  çalışdıq.  Bunlar  bizim  ilahiyyatçıları,  ali  məktəb tələbələrini, magistrləri, 
dissertantları,  doktorantları,  bir  sözlə  hədisşünaslıqla  maraqlananların  hamısını  bu 
elml
ə  tanış  etmək,  onların  dini  təfəkkürünü daha da zənginləşdirmək istəyimizdən 
ir
əli gəlmişdir.  Əlbəttə  burada ilkin məqsədimiz  Allahın  razılığını  qazanmaq 
olmuşdur. 
Şübhəsiz ki, məqsədimiz tək bundan ibarət deyildir. Ölkəmiz müstəqillik əldə 
etdikd
ən sonra Azərbaycanda ilahiyyat elmlərinin, o cümlədən hədisşünaslığın 
inkişafı  ilə  əlaqədar olaraq yeni-yeni  əsərlərə  böyük ehtiyac duyulur. Təbiidir ki, 
buna uyğun olaraq biz dini təhsilmizə yenidən baxmalı, əldə mövcud olan hədisləri 
var gücümüzl
ə saf-çürük etməli, dinə və bəşəri dəyərlərə zidd olan hədislərdən imtina 
etm
əli və daha doğru olanları ələ gətirməliyik. 
Ümid edirik ki, oxuculara t
əqdim etdiyimiz bu əsər ilahiyyatşünaslarla yanaşı, 
bu sah
ə ilə maraqlananları dini baxışlarının formalaşması və inkişafına mühüm təsir 
göst
ərəcəkdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
[284] 
 

MƏNBƏLƏR VƏ İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 
 
1.
 
Bəhaəddin əl-Amili, əl-Vəcizə fid-dirayə, Tehran, 1321 h/q. 
2.
 
Celal Yıldırım, Kaynaklarıyla Ahkam Hadisleri, uysal kitab, Konya, 1993. 
3.
 
Cəlaləddin əs-Süyuti, Tədribür-ravi, Beyrut, 1409 h/q. 
4.
 
Cəfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu fi ilmid-dirayə, Beşinci nəşri, Qum, 
1420 h/q. 
5.
 
C
əfər  Sübhani,  Əməli tövhid, tərc: Səməndər  Xankişi,  Parlayan  günəş 
n
əşriyyatı, Bakı, 2010. 
6.
 
Cəfər  Sübhani,  Vəhhabi  məzhəbi,  Bakı, 1999  və  tərc:  Yusif  Bağırov,  Zərdabi 
LTD MMC nəşriyyatı, 2014. 
7.
 
Cəfər  Sübhani,  İslamda  əqidə  əsasları,  tərc:  Elşən  Mustafaoğlu,  Bakı,  Qələm, 
2003. 
8.
 
Cəfər Sübhani, Tale yaxud qəza və qədər, tərc: Rza Şükürlü, Bakı, 2013. 
9.
 
Cəfər Sübhani, əl-Bidət, Qum, Müəssisə İmam Sadiq (ə), 1406 h/q. 
10.
 
Cəfər  Sübhani,  əz-Ziyarə  fil-kitab  vəs-sünnə,  Qum,  Müavinətut-təlim  və 
buhusul-
İslamiyyə, tarixsiz. 
11.
 
Cəfər  Sübhani,  Mövsuətu  təbəqatil-füqəha,  Qum,  Mərkəzi  təhqiqati  ülumil-
İslamiyyə, tarixsiz. (14 cilddə.). 
12.
 
Cəfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu fi ilmid-dirayə, Qum, V nəşri, 1420 
h/q. 
13.
 
Cəfər Sübhani, əl-Hədis ən-Nəbəvi beynər-rivayə vəd-dirayə, Qum, tarixsiz. 
14.
 
Cəfər Sübhani, Əhkamüs-salatil-qəza, Qum, Müəssisətu İmam Sadiq (ə), I çap, 
1435/2013. 
15.
 
Cəfər  Sübhani,  əl-Məbsut  fi  üsulil-fiqh,  Qum,  Müəssisətu  İmam  Sadiq  (ə),  II 
nəşri, 1434/2012. (4 cilddə). 
16.
 
Cəfər Sübhani, Buhus fil-miləl vən-nihəl, Qum, 1408-1418 h/q. (8 cilddə).  
17.
 
Cəfər  Sübhani,  İbn  Teymiyyə  fikrən  və  minhəcən,  Beyrut,  Müəssisətu  İmam 
Sadiq (ə), I çap, 1432 h/q. 
18.
 
Cəfər Sübhani, Kifayətül-mühəssilin fi təbsirəti əhkamid-din, I çap, 1380. 
19.
 
Cəfər Sübhani, əs-Sirətül-Muhəmmədiyyə, Beyrut, Darül-əzva, 1423 h/q. 
20.
 
Cəfər  Sübhani,  Qurani-kərimdə  ibrətamiz  məsəllər,  tərc:  Rza  Şükürlü,  Bakı, 
Təhsil texnologiyaları mərkəzi mətbəəsi, 2013. 
21.
 
Cəfər Sübhani, Nümunəvi tərbiyəçi: Loğman surəsinin təfsiri, tərc: Niyam Aqil, 
Bakı, Zərdabi LTD MMC nəşriyyatı, 2012. 
22.
 
DİA İslam Ansiklopedisi, XXVIII cild, “Meclisi” maddəsi. 
23.
 
Diyanet İslam Ansiklopedisi, I cild, İstanbul, 1988. 
24.
 
Diyanet İslam Ansiklopedisi, II cild, İstanbul, 1989. 
25.
 
Diyanet İslam Ansiklopedisi, XII cild, İstanbul, 1995. 
26.
 
Diyanet İslam Ansiklopedisi, VI cild, İstanbul, 1992. 
27.
 
Diyanet Vakfı Yayınları, II baskı, Ankara, 2000. 
28.
 
Dr.  Mücteba  Uğur,  Ansiklopedik  Hadis  Terimleri  Sözlügü,  Türkiye  Diyanet 
Vakfı Yayınları, Ankara, 1992.  
[285] 
 

29.
 
Dr. Emin Aşukkutlu, Hadiste Rical Tenkidi, Emre matbaaçılık, İstanbul, 1997.  
30.
 
Dr.  Ali  Osman  Koçquzu,  Hadis  İlimleri  ve  Hadis  Tarihi,  (Nəşr  ili  yoxdur).  
Dr.  Ahmet  Yucel,  Hadis  İstilahlarının  Doğuşu  ve  Gelişimi  (hicri  ilk  üç  əsr), 
İstanbul, 1996.  
31.
 
Dr. Ahmet Yucel, Hadis İlminde Tehkit Terimleri ve İlgili Çalışmalar, İstanbul, 
1998.  
32.
 
Dr. Əbdülhadi əl-Fəzli,  Üsulul-hədis, (3-cü nəşri), Beyrut, 1421 h/q. 
33.
 
Doç.  Dr.  Mehmet  Erdoğan,  Vahy-Akıl  Dengesi  Acısından  Sünnet,  özener 
matbaaçılık, İstanbul, 1996.  
34.
 
Elmalili Hamdi Yazar, Hak Dini Kuran Dili, Akçak yayınları, tarixsiz.  
35.
 
Ekrem Ziya Umeri, Hadis Tarihi, Esra yayınları, tarixsiz.  
36.
 
Əbu  Zəkəriyya  Mühyiddin  ən-Nəvəvi,  ət-Təqrib  vət-təysir,  Darül-kitab, 
1405/1985. 
37.
 
Əbul Ala Mevdudi, Tefhimul-Kuran, insan yayınları, İstanbul, 1996.  
38.
 
Əllamə  Məhəmməd  Təqi  Cəfəri  Təbrizi, Şərhe  Nəhcil-bəlağe,  İran  çapı,  1390 
h/q. (27 cilddə), müəssise təhqiqat nəşre məarife Əhli-beyt (ə) çapı, (farsca) və 
dəftəre nəşre fərhənge İslami, Tehtan, 1376 h/q. 
39.
 
Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, əl-Mizan təfsiri, Bakı, qələm nəşriyyatı, 
2011 v
ə sonrakı nəşrləri. (20 cilddə). 
40.
 
Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, Vəhy və Quran, tərc: Nurəddin Əliyev, I 
çap, Bakı, 2009.  
41.
 
Əllamə  Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai,  İrfan  yolu,  tərc:  Elşən Mahmudov, 
nurlar, 
Bakı, 2014. 
42.
 
Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, İnsan dünyadan sonra, şərh və əlavələr 
Rövşən Abdullaoğlu, II nəşri, Qədim Qala nəşriyyatı, Bakı, 2015.  
43.
 
Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, İnsan dünyadan sonradan sonra, şərh və 
əlavələr Rövşən Abdullaoğlu, IV nəşri Qədim Qala nəşriyyatı, Bakı, 2015.  
44.
 
Əllamə  Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai,  İnsan  dünyadan  əvvəl, tərc:  Rövşən 
Abdullaoğlu, II nəşri, Bakı, 2013.  
45.
 
Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, Qadın, tərc: M. Şəkərova, Bakı, 2013. 
46.
 
Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, İslamda şiəlik, Bakı, 2003. 
47.
 
Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, Dinlə Tanışlıq, (tərc: Nəsib Göyüşov), 
Qələm, Bakı, 2004. 
48.
 
Əllamə  Məhəmməd  Hüseyn  Təbatəbai,  Həzrət  Məhəmməddən  (s)  ədəb 
qaydaları və dualar (Sünənün-Nəbi), tərc: Baqir Orucov, Kövsər mətbəəsi, Bakı, 
2013.  
49.
 
Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, Üsulul-fəlsəfə, ərəbcəyə çevirən: Cəfər 
Sübhani, müəssisətu İmam Sadiq (ə), Qum, III çap, 1426 h/q.  
50.
 
Əllamə Məhəmməd bin Yaqub əl-Küleyni, Üsuli-kafi, Tehran, 1388 h/q. 
51.
 
Əllamə İbn Mənzur, Lisanül-ərəb, (ikinci nəşri ), Beyrut, 1417 h/q. 
52.
 
Əllamə  Məhəmməd  Bağır  əl-Məclisi,  Biharül-ənvaril-camiati  li  dürəri-əxbaril 
əimmətil-əthar, (yeni nəşri ), Beyrut, 1412 h/q. 
[286] 
 

53.
 
Əllamə  Əmini,  əl-Qədir  fil-Kitab  vəs-Sünnə  vəl-Adab, Darül-kitabil-ərəbi, 
Beyrut, 1387 h/q. 
54.
 
Əli Əkbər əl-Qiffari, Dirasat fi ülumil-hədis, (birinci nəşri), 1329 h/ş. 
55.
 
Fikri Yavuz, Kırk Kudsi Hadis, İstanbul, 1997 (IV baskı). 
56.
 
Hacı  Sabir  Həsənli,  Peyğəmbərlər  tarixi,  Bakı,  Adiloğlu  nəşriyyatı,  2001  və 
2012. 
57.
 
Hasan Cirit, Halkın İslam anlayışının kaynakları, çamlıca yayınları.  
58.
 
Hasan  Cirit,  Hadise  giriş,  Rağbet  yayınları,  (Tarihçe, Literatür ve Seçme 
Hadisler), birinci basım, İstanbul, 2011. 
59.
 
Heyət, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfi, İstanbul, 1997. 
60.
 
Heyət, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfi, İstanbul, 1997. 
61.
 
Höccətul-İslam Seyid Səid Rəşadi, Hədis Elmi, Baki, 2003. 
62.
 
Haris  Süleyman  əd-Dari, Muhadarat fi ülumil-hədis, İordaniya çapı.       
63.
 
Haşim  Məruf  əl-Hüseyni, Dirasat fil-hədis  vəl-mühəddisin,  (ikinci  nəşri), 
1398/1978. 
64.
 
Hüseyn Əbdüssəməd əl-Amili, Vüsulul-əxyar ilə üsulil-əxbar, Qum, 1401 h/q. 
65.
 
İbn Əsir əl-Cəzəri, Cameül-üsul, Beyrut, 1403 h/q. 
66.
 
İbn Kesir, Hadislerle Kurani-Kerim Tefsiri, Çağrı yayınları, İstanbul, 1993. 
67.
 
İbn Kesir, Böyük İslam Tarihi (el-Bidaye ven-Nihaye), çağrı yayınları, İstanbul, 
1995.  
68.
 
Mehmet  Görmez,  Sünnet  ve  Hadisin  Anlaşılması  ve  Yorumlanmasında 
Metodoloji Sorunu, Türkiye.  
69.
 
Məhəmməd  bin  Həsən  Hürr  əl-Amili,  Əməlül-amal,  Mətbəətül-adab,  Nəcəfül-
əşrəf, tarixsiz.  
70.
 
Muhammed Ali es-Sabuni, Sefvetüt-
Tefasir, Yeni şafak, İstanbul, 1995. 
71.
 
Muhammed bin Hamid el-
Ğazzali,  İhyai-  Ulumid-Din,  Arslan  yayınçılık, 
tercüme: Ali Arslan, İstanbul, tarixsiz. 
72.
 
Muhammed bin Muhammaed er-
Rudani,  Böyük  Hadis  Külliyyatı,  kaynak 
yayınçılık, Ankara, tarixsiz.  
73.
 
Misfir B. Gurmullah Ed-Dümeyni, Hadiste M
etin Tankidi Metodları, Kitabevi 
Yayınları, Çeviren: Prof. Dr. İlyas Çelebi - Yard.Doç.Dr. Adil Bebek - A.Yücel. 
74.
 
Mürtəza  Mütəhhəri,  Mədxəl  fi  ülumil-İslamiyyə,  əl-Üsul, Darül-vəfa,  Beyrut, 
2011. 
75.
 
Nuserttin  Bolelli,  Kadınların  Hadis  İlimindeki  Yeri,  Emrel  matbaası,  İstanbul, 
1998. 
76.
 
Prof. Dr. Nuriddin İtər, Mənhəcün-nəqdi fi ülumil-hədis, Dəməşq, 1981, (ikinci 
nəşri).  
77.
 
Prof. Dr. İbrahim Canan, Kütubu-Sitte Tercüme ve Şerhi, Ankara, 1995.   
78.
 
Prof. Dr. İsmayıl Lütfi Çakan, Anahatlarıyla Hadis, (Nəşr ili yoxdur).  
79.
 
Prof. Dr. Yaşar Kandemir, Mevzu Hadisler (menşeyi tanıma yolları, tenkidi), III 
baskı. İstanbul, 2002.  
[287] 
 

80.
 
Prof.  Dr.  Yaşar  Kandemir,  Hadis  İstilahları  (ikinci  baskı),  Ankara,  1995.  
Prof.  Dr.  Sübhi  əs-Salih,  tərcümə  edən:  Prof.  Dr.  M.  Yaşar  Kandemir,  Hadis 
İlimleri ve Hadis İstilahları, İstanbul, 1997, (6-cı basım). 
81.
 
Prof.  Dr.  İsmayıl  Lütfi  Çakan,  Hadis  Usulü,  İstanbul,  1993,  (III  baskı).  
Prof. Dr. Talat Koçyigit, Hadis Usulü, Ankara, 2003.  
82.
 
Prof.  Dr.  Muhammed  Hamidullah,  İslam  Peyğamberi,  irfan  yayımçılık  ve 
ticaret, İstanbul-1993/1413. Çevireni: Prof. Dr. Salih Tuğ.   
83.
 
Prof. Dr. Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Yıldızlar matbaaçılık, III baskı, İstanbul, 
1996. 
84.
 
Peyğamberler Tarihi, Türkiye qazetesi, tarixsiz. 
85.
 
Seyyit Kutub, fi zilalil-
Kuran, İstanbul, tarixsiz.  
86.
 
Süleyman Ateş, Yüce Kuranın Çağdaş Tefsiri, yeni ufuklar neşriyyatı, tarixsiz. 
87.
 
Seyid Həsən əs-Sədr, Təsisüş-şiətil-kiram li ülumil-İslam, Bağdad, tarixsiz. 
88.
 
Seyid Həsən əs-Sədr, Nihayətüd-dirayə, təhqiq: Macid əl-Qərbi, nəşri ili yoxdur.  
89.
 
Seyid Möhsin əl-Əmin, Əyanuş-şiə, Beyrut, 1403 h/q. 
90.
 
Seyid Əbülqasim Xoyi, Möcəmu ricalil-hədis, Qum, 1410 h/q. (dördüncü nəşri). 
91.
 
Seyid  Əbdülhüseyn  Şərafəddin,  Əbu  Hüreyrə,  Mətbəətül-Bəhmən,  Qum, 
tarixsiz. 
92.
 
Seyid Mühyiddin əl-Musəvi əl-Qərifi, Qəvaidül-hədis, Qum çapı, tarixsiz. 
93.
 
Şamil İslam Ansiklopedisi, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1990. 
94.
 
Şeyx Səduq, Mən la yəhduruhül-fəqih, Tehran, 1405 h/q. 
95.
 
Şeyx Tusi, Təhzibül-əhkam, Nəcəf, 1378 h/q. 
96.
 
Şeyx Səduq, əl-Xisal, Qum, 1403 h/q. 
97.
 
Şeyx Mustafa əl-Etimadi Təbrizi, Şərhu məalim əd-din, Qum, 1311 h. (dördüncü 
nəşri).  
98.
 
Şeyx Tusi, əl-Üddə fil-üsul, Qum, 1417 h/q, (birinci nəşri).  
99.
 
Şeyx Ağa Müctəba əl-İraqi, Əhsəmiyyətül-hədis indəş-şiə, (birinci nəşri), 1421 
h/q. 
100.
 
Şeyx Əli İsa əz-Zavad, Risalə fi xəbəriz-zəif, Darüs-Sədiqətiş-Şəhidə (ə), çap ili 
və yeri yoxdur. 
101.
 
Temel Britanika, Hürriyyet, İstanbul, 1992. 
102.
 
Vehbe Zuhaylı, İslam Tarihi Ansiklopedisi, zaman neşriyyatı, İstanbul, 1994.   
103.
 
Zeynüddin Ahmed ez-Zebidi, Sahihi-Buhari muhtasari Tecridi Sarih tercemesi, 
VII baskı, Ankara, 1984. 
104.
 
Zeynüddin əl-Amili (Şəhid Sani), ər-Riayə fi ilmid-dirayə, Qum, 1408 h/q. 
105.
 
http://www.al-shia.org  
106.
 
http://haqqyolu.com  
107.
 
http://www.mumsema.org 
108.
 
www.vakfeyya.com  
109.
 
www.mektebetu-nercis.com  
 
[288] 
 

---