Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

II FƏSİL 
 
HƏDİS NÖVLƏRİ 
 
2.1.H
ədisin qaynağına (isnadına) görə növləri 
H
ədis elmində  hədisin  qaynağına  və  ya  isnadına  görə  növləri dedikdə,  nəql 
olunan h
ədisin  varıb  dayandığı  şəxs nəzərdə  tutulur.  Şübhə  yoxdur ki, hədisin ilk 
isnadı  Peyğəmbər (s) hesab edilir. Lakin ötən fəsillərdə  öyrəndiyimiz kimi, 
Peyğəmbərdən (s) başqa yerdə qalan digər səhabə və tabeun deyə tanınan təbəqələr 
vardır ki, əhli-sünnə alimləri onların da rəvayətlərinə hədis demişlər. Belə olan halda 
Peyğəmbərin  (s) və  digər  adı  çəkilən təbəqələrin hədislərini bir-birindən 
f
ərqləndirmək üçün hansısa bir metodun olması gerçəkləşir ki, bunu da hədis alimləri 
n
əzərə alaraq isnadına görə hədisləri aşağıdakı qruplara bölmüşlər.  
 
-M
ərfu hədis 
M
ərfu 
sözü 
lüğətdə 
ucaldılmış 
mənasındadır. 
Hədisşünasların 
terminologiyasında isə Peyğəmbər (s) və ya onun Əhli-beytindən (ə) olan hansısa bir 
imamın rəvayəti nəzərdə tutulur. Deməli, hədislər Peyğəmbər (s) və ya Məsumə (ə) 
aid olduqda m
ərfu, səhabəyə aid olduqda isə məvquf adlanmışdı.
814
 
M
ərfu hədisə aid aşağıdakı hədisi misal göstərək: 
 ةﻼﺼﻟا ﮫﯿﻠﻋ ﻲﻠﻋ ﻰﻠﻋ اﻮﻤﻠﺴﯾ نأ ﮫﺑﺎﺤﺻأ ﺮﻣأ � ﷲ لﻮﺳر نأ ﻲﻤﻠﺳﻻا ةﺪﯾﺮﺑ ﻰﻟإ عﻮﻓﺮﻣ دﺎﻨﺳﺈﺑو
 بﺎﻄﺨﻟا ﻦﺑ ﺮﻤﻋ لﺎﻘﻓ ، ﻦﯿﻨﻣﺆﻤﻟا ةﺮﻣﺈﺑ مﻼﺴﻟاو
 :
ﷲ ﻦﻣأ ﷲ لﻮﺳرﺎﯾ
 ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰﻠﺻ لﺎﻘﻓ ؟ ﷲ لﻮﺳر ﻦﻣ مأ 
 ﮫﻟآو
 :
ﮫﻟﻮﺳر ﻦﻣو ﷲ ﻦﻣ ﻞﺑ
.
815
 
 ﻦﯿﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﯿﻣﻻ ءاﻮﻜﻟا ﻦﺑإ لﺎﻗ ، لﺎﻗ عﻮﻓﺮﻣ دﺎﻨﺳﺈﺑو
 :
 لﺎﻘﻓ ﺮﻜﺑ ﺎﺑأو ﮫﯿﺒﻧ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲ ﺮﻛذ ﺚﯿﺣ ﺖﻨﻛ ﻦﯾأ
 :
 )
 ﺎﻨﻌﻣ ﷲ نإ نﺰﺤﺗ ﻻ ﮫﺒﺣﺎﺼﻟ لﻮﻘﯾ ذإ رﺎﻐﻟا ﻲﻓ ﺎﻤھ ذإ ﻦﯿﻨﺛا ﻲﻧﺎﺛ
 (
 ﺮﯿﻣأ لﺎﻘﻓ ؟
 مﻼﺴﻟا ﮫﯿﻠﻋ ﻦﯿﻨﻣﺆﻤﻟا
 :
 ﻚﻠﯾو
ﷺ ﷲ لﻮﺳر شاﺮﻓ ﻰﻠﻋ ﺖﻨﻛ ءاﻮﻜﻟا ﻦﺑا ﺎﯾ
.
816
 
-M
əvquf hədis 
M
əvquf  sözü  lüğətdə  “dayandırılmış”,  “saxlanılmış”  mənalarındadır.  Hədis 
elmind
əki mənası  isə  sənədi  Peyğəmbər  (s)  və  ya  İmamın  (ə)  səhabəsinə  yetişən 
h
ədisə  deyilir.
817
H
əmçinin hədis  üsulu  qaynaqlarında  məvquf hədislər zəif hədislər 
qrup
unda yer almışdır.
818
 
Buna aşağıdakı hədisi misal göstərə bilərik: 
 ﻦﻋ ﻦﯿﺴﺤﻟا ﻦﺑ ﷴ ﻦﻋ ﺮﻔﻌﺟ ﻦﺑ ﻰﺳﻮﻣ ﻦﻋ ﻰﺳﻮﻣ ﻦﺑ ناﺮﻤﻋ ﻦﻋ رﺎﻔﺼﻟا ﻦﺴﺤﻟا ﻦﺑ ﷴ هاور ﺎﻣ ﺎﻣﺎﻓ
ﻀﻓ ﻦﺑ ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﻦﺴﺤﻟا
 نﺎﻀﻣر ﺮﮭﺷ ﻲﻓ ﺮﻔﺴﻟا ﺪﯾﺮﯾ ﻞﺟﺮﻟا ﻲﻓ مﺎﺳ لآ ﻰﻟﻮﻣ ﻰﻠﻋﻻاﺪﺒﻋ ﻦﻋ ﺮﯿﻜﺑ ﻦﺑا ﻦﻋ لﺎ
لﺎﻗ
 :
ﻞﯿﻠﻘﺑ ﺲﻤﺸﻟا ﺐﯿﻐﺗ نا ﻞﺒﻗ جﺮﺧ نإو ﺮﻄﻔﯾ
.
819
 
 
814
 bax: C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 66-67 
815
 
Əllamə Məclisi, Biharül-ənvar, c. XXXVII, səh. 304 
816
 X
əsaisül-əimmə, səh. 59 
817
 C
əfər Sübhani, Üsuli-hədis və əhkamuhu, səh. 101-102 
818
 bax: h
əmin mənbəyə 
819
 
Şeyx Tusi, Təhzibül-əhkam, “hökmül-müsafir vəl-məriz fis-siyam” fəsli 
[222] 
 
                                                 

-M
əqtu hədis 
M
əqtu lüğətdə “kəsilmiş”, “qoparılmış” mənalarındadır. Terminoloji mənada isə 
M
əsumun (ə) səhabəsinin səhabəsindən gələn rəvayətlərə məqtu hədis deyilir və bu 
qrup h
ədis zəif hədislər cərgəsində olur.
820
 
M
əqtuya aid aşağıdakı hədisi misal göstərmək olar: 
 ﻦﻋ ﺎﻌﯿﻤﺟ ناذﺎﺷ ﻦﺑ ﻞﻀﻔﻟا ﻦﻋ ،ﻞﯿﻋﺎﻤﺳإ ﻦﺑ ﷴو ،ﮫﯿﺑأ ﻦﻋ ،ﻢﯿھاﺮﺑإ ﻦﺑ ﻲﻠﻋ
 ﻦﻋ ،ﻰﺴﯿﻋ ﻦﺑ دﺎﻤﺣ
ةرارز ﻦﻋ ،ﺰﯾﺮﺣ
 
لﺎﻗ
 :
 اذإ
 ﮫﻟ ﺊﺠﯾ نأ ﻻإ ﮫﯿﻓ ﺦﺴﻔﺘﯾ ﻢﻟ وأ ﮫﯿﻓ ﺦﺴﻔﺗ ﺊﺷ ﮫﺴﺠﻨﯾ ﻢﻟ ﺔﯾاور ﻦﻣ ﺮﺜﻛأ ءﺎﻤﻟا نﺎﻛ
ءﺎﻤﻟا ﺢﯾر ﻰﻠﻋ ﺐﻠﻐﯾ ﺢﯾر
.
821
 
  
-Qüdsi h
ədis 
Qaynağına görə incələnən hədis çeşidlərindən biri də qüdsi hədisdir. Əvvəldə də 
qeyd etdiyimiz kimi,  qüdsi h
ədis  ecazkar  şəkildə  olmayan Allah kəlamına  deyilir. 
Hansı  ki,  Allah  bu  kəlamı  öz  peyğəmbərlərindən və  ya  onların  vəsilərindən birinə 
söyl
əyib anlatmışdı.
822
 
Qüdsi h
ədisə aid aşağıdakı hədisi göstərmək olar: 
 ﻲﻓ ﺪﮭﻓ ﻦﺑ ﺪﻤﺣأ
 )
 ﻲﻋاﺪﻟا ةّﺪﻋ
 (
 لﺎﻗ
 :
ﻟا ﻲﻓ
 ﻲﺳﺪﻘﻟا ﺚﯾﺪﺤ
 :
 ﻰﺘﺣ ، ﮫﯿﻟإ جﺎﺘﺤﺗ ﺎﻣ ّﻞﻛ ﻲﻨﻠﺳ ، ﻰﺳﻮﻣ ﺎﯾ
ﻚﻨﯿﺠﻋ ﺢﻠﻣو ﻚﺗﺎﺷ ﻒﻠﻋ
.
823
 
 
3.2.R
avi sayına görə hədisin növləri 
 
a)
 
Müt
əvatir hədis 
Müt
əvatir lüğətdə “bir-birinin ardınca gəlmək”, “ara vermədən, fasiləsiz olaraq 
bir-birini  t
əqib etmək” mənalarındadır.
824
 Müt
əvatir sözü bu mənada Quranda da 
işlənmişdir.  Belə  ki, Allah buyurur: 
“Sonra  peyğəmbərlərimizi  ardıcıl  şəkildə 
(t
ətrən) gönd
ərdik.”
825
 
“Müt
əvatir hədis bir toplumun tam və kəskin doğruluğla şəxsən rəvayət etdiyi 
h
ədisdir.”
826
 H
əmçinin mütəvatir hədisi belə  də  tərif  etmişlər:  “Əgər bir hədisin 
s
ənədində İmama (ə) qədər hər təbəqədə o qədər çox nəql olunduğu qeyd olunursa və 
artıq yalan olmağı qeyri-mümkün nəzərə gəlirsə, bu mütəvatir xəbər adlanır.”
827
 
Müt
əvatir hədislər hədis elmində heç vaxt bəhs mövzusu olmur və onun hədis 
üsulunun prinsipl
əri əsasında tədqiq etməyə icazə vermirlər. Çünki bu növ hədislər 
isnadında heç bir problem olmayan hədislərdir. Məlumdur ki, hədis bir isnad elmidir. 
Bu elmin 
əsas mövzusu da bir hədisin rəvayət zəncirini səhhət yönündən incələmək 
v
ə  bu zənciri təşkil  edən  ravi  halqalarını  ədalət və  zəbt  baxımından  etibarlı  olub 
olmadıqlarını yoxlamaqdır. 
Müt
əvatir hədisə Peyğəmbərin (s) aşağıdakı hədisləri misal göstərilə bilər: 
820
 bax: C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 102-103 
821
 Küleyni, Üsuli-kafi, h
ədis № 3825 
822
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 20 
823
 Hürr Amili, V
əsailüş-şiə, c. VII, hədis № 8634 
824
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 22; T. Koçyigit, Hədis istilahları, səh. 344 
825
 
əl-Muminun-44 
826
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 24; əl-Qumi, Qəvaninül-üsul, c. I, səh. 420 
827
 S. S. R
əşadi, Hədis Elmi, səh. 33 
[223] 
 
                                                 

ﻦﻟ ﮫﺑ ﻢﺘﻜﺴﻤﺗ نأ ﺎﻣ كرﺎﺗ ﻲﻧإ
 
ﺮﺧﻵا ﻦﻣ ﻢﻈﻋا ﺎﻤھﺪﺣا يﺪﻌﺑ اﻮﻠﻀﺗ
 :
 ءﺎﻤﺴﻟا ﻦﻣ دوﺪﻤﻣ ﻞﺒﺣ ﷲ بﺎﺘﻛ
ﻲﺘﯿﺑ ﻞھا ﻲﺗﺮﺘﻋو ،ضرﻻا ﻰﻟإ
828
.
 
 ﻦﻋ ، يرﺎﺼﻧﻻا ﻢﻟﺎﺳ ﻦﺑ ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﻦﺴﺤﻟا ﻦﻋ ، ﻲﺷﺮﻘﻟا ﻞﻀﻔﻟا ﻦﺑ ﺪﻤﺣأ ﻦﻋ ، يﺮھﺰﻟا ﷴ ﻦﺑ ﻲﻠﻋ ﻦﻋ
 ﷲﺪﺒﻋ ﻲﺑأ ﻦﻋ ، ﻼﻌﻟا ﻲﺑأ ﻦﺑ ﻦﯿﺴﺤﻟاو ، ﻢﺻﺎﻋو ، ﮫﯿﺑأ
 )
مﻼﺴﻟا ﮫﯿﻠﻋ
 
 (
 ـ ﺚﯾﺪﺣ ﻲﻓ ـ
 :
 ﷲ لﻮﺳر نإ
)
 ﻰﻠﺻ
 ﮫﻟآو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ
 (
 ﻲﻠﻌﻟ لﺎﻗ
 )
 مﻼﺴﻟا ﮫﯿﻠﻋ
 : (
 ﻲﻠﻋ ﺎﯾ
 !
 ، ﻞﺻو بﺎﺒﻟا ﻦﻣ ﻰﺗأ ﻦﻤﻓ ، ﺎﮭﺑﺎﺑ ﺖﻧأو ، ﻢﻠﻌﻟا ﮫﻨﯾﺪﻣ ﺎﻧأ
 ﻲﻠﻋ ﺎﯾ
 !
 ياﻮﺳ ﻦﻣ ﷲ ﻰﺗأ ﻦﻣو ، ّﻲﻟإ ﻞﺼﯾ ﻢﻟ كاﻮﺳ ﻦﻣ ﻲﻧﺎﺗأ ﻦﻤﻓ ، ﷲ بﺎﺑ ﺎﻧأو ، ﮫﻨﻣ ﻲﺗوا يﺬﻟا ﻲﺑﺎﺑ ﺖﻧأ
 ﻰﻟإ ﻞﺼﯾ ﻢﻟ
ﷲ
.
829
 
 
Müt
əvatir hədisin növləri 
Müt
əvatir hədislər iki qismə ayrılır:  
-L
əfzən mütəvatir 
“Bütün  r
əvayətlərində  ləfzən eyni olan hədislər mütəvatir hədislər  adlanır.”
830
 
H
əmçinin ləfzən mütəvatir hədis aşağıdakı kimi tərif edilir: “Adı keçən topluluğun 
s
ənədin  başından  sonuna  qədər mətnini eyni kəlmə  ilə  eyni  şəkildə  rəvayət etdiyi 
h
ədisdir.”
831
 
Bu t
əriflərdən belə  məlum olur ki, ləfzən mütəvatir dedikdə  həmin hədisi 
M
əsum (ə) hansı kəlmələr əsasında demişsə, ravilər də həmin hədisin mətnində heç 
bir d
əyişikliyə yol vermədən, sözbəsöz o hədisi rəvayət edirlər. Hədis alimlərinə görə 
l
əfzən mütəvatir hədis olduqca az olan hədislərdir. Hətta  İbn  Salah  demişkən:  “bu 
qrup h
ədislər nadirdir.”  
M
ənbələrdə  ləfzən mütəvatir xəbərlərə  aşağıda  keçən  bir neçə  hədisi misal 
göst
ərirlər:  
1. H
ər kəs mənim  adıma  yalan  hədis uydursa, öz yerini Cəhənnəmdə  hazır 
bilsin. 
2. M
ən  sizin  aranızda  iki  ağır  əmanət  qoyuram.  Onlardan  biri  Allahın  kitabı, 
dig
əri isə əhli-beytimdir.  
Bu h
ədislərdən birincisini qırx və ya altmış, ikincisini isə 89 əhli-sünnə, 110 şiə 
ravisi vardır.
832
 
 
-M
ənən mütəvatir (mənaya görə mütəvatir) 
“Aralarında  ortaq  bir  nöqtə  olan dəyişik  hökmlərin, təvatür  şərtlərini  daşıyan 
ravil
ər tərəfindən nəql edilməsiylə  ortaya  çıxan  ortaq  mənaya mənən mütəvatir” 
deyilir.
833
 Bu t
ərifdən də  bəlli  olduğu  kimi  mütəvatir hədis  Məsumun (ə) dilindən 
çıxdığı  kəlmələrlə  deyil, bəlkə  həmin kəlmələrin mənalarını  qoruyub  saxlamağla 
r
əvayət olunan mənən mütəvatir hədisdir. Yəni hədisi rəvayət edən ravilər Məsumdan 
(
ə) eşitdikləri hədisləri sözbəsöz deyil, ümumi məna nöqteyi-nəzərdən nəql etmişlər. 
828
 
Hakim Nişapuri, əl-Müstədrək, c. III, səh. 148; Əhməd bin Hənbəl, əl-Müsnəd, c. III, səh. 17 
829
 Hürr Amili, V
əsailüş-şiə, hədis № 33242 
830
 
İ. L. Çakan, Hədis üsulu, səh. 106 
831
 Sübhi 
əs-Saleh, Hədis elmləri və Hədis istilahları, səh. 117 
832
 
bax: İbn Salah, Ülumul-hədis, səh. 227; əs-Süyuti, Tədribür-ravi, səh. 374; T. Koçyigit, Hədis üsulu, səh. 20 
833
 
İ. L. Çakan, Hədis üsulu, səh. 107 
[224] 
 
                                                 

H
ədis alimlərinin verdikləri məlumatlara görə nəql olunmuş mütəvatir hədislərin 
böyük 
əksəriyyəti mənən mütəvatir hədislərdir.  Buna  aşağıdakı  hədisi misal 
göst
ərmək olar:  
“
Peyğəmbər (s) dua edərkən əllərini göyə qaldırardı.” 
Bu h
ədisin yüzdən  artıq  rəvayəti  vardır.
834
 
Buradan  aydın  olduğu  kimi 
Peyğəmbərin  (s) dua edərkən  əllərini  qaldırması  hədisdə  qeyd olunur. Burada 
müt
əvatir məna dua edərkən əllərin qaldırılmasıdır. 
 
Müt
əvatir hədisin hökmü 
H
ədis alimlərinə görə hər hansı bir hədisin mütəvatir dərəcəsinə yetişməsindən 
sonra aşağıdakı hökmləri olacaqdır: 
 1. Müt
əvatir hədis zəruri olaraq bilgi ifadə edər. Bu baxımdan Peyğəmbərin (s) 
müt
əvatir hədisini inkar edən kafir olur.  
2. Müt
əvatir hədislər mütləq səhih    olduqları  üçün  yəqin ifadə  edərlər və  bu 
s
əbəblə  ravilərindən bəhs etməyə,  onları  incələməyə  gərək duyulmaz və  ona  əməl 
etm
ək vacibdir.  
3. Müt
əvatir hədislər hədis üsulu prinsiplərinə görə tədqiq və tənqid olunmazlar. 
Çünki h
ədis üsulunun tədqiq etdiyi hədislər “Ahad” hədislərdir.
835
 
 
b)  
Ahad hədis (Xəbəri-vahid) 
Ahad 
lüğətdə  “əhəd” və  ya “vahid”in cəmidir. Hədis elmindəki mənası  isə 
“müt
əvatir xəbərin həddinə çatmayan xəbər, vahid xəbər adlanır.”
836
  
Dem
əli,  xəbəri-vahidin qəbul  və  ya rədd edilməsi  onun ravilərinin səhhəti ilə 
əlaqəlidir.  Əgər  nəql  olunmuş  xəbərdə  höccət  şərtləri  toplanmışsa,  o  məqbul,  əks 
halda m
ərduddur.  “Məalim”  əsərinin müəllifi  yazırdı: “Xəbəri-vahidə  əməl etmək 
üçün  onun elm
ə  faydalı  olmasının  şərtləri vardır  ki,  bunların  da  hamısı  ravi  ilə 
əlaqədardır,  eşidən ilə  deyil. Belə  ki,  birinci  şərt  ravinin  yetkinlik  yaşına  çatması, 
onun  ağıllı  olması,  ikinci  şərt  müsəlman  olması,  üçüncü  şərt isə,  imanlı  olmasıdır. 
Bunda m
əqsəd  on  iki  imamçı  olmasıdır,  yoxsa  təkcə  müsəlman  olmaq kifayət 
deyildir. Lakin, Şeyx Tusi fəthiyyə və digər firqələrin xəbərlərinə əməl etməyi caiz 
bilib. Dördüncü şərt adil olmasıdır.
837
 
Ahad h
ədisə aşağıdakı hədis misal göstərilə bilər: 
ﺪﻤﺣأ ﻦﻋ
 لﺎﻗ ﮫﻌﻓر ﮫﺑﺎﺤﺻأ ﺾﻌﺑ ﻦﻋ ،
 :
 ﷲﺪﺒﻋ ﻮﺑأ لﺎﻗ
)
 ﮫﯿﻠﻋ
مﻼﺴﻟا
(
 :
 ﻖﯾﺪﺻو ﻲﻘﯾﺪﺻ ﺾﯿﺑﻷا ﻚﯾﺪﻟا
ﻦﻣﺆﻣ ﻞﻛ
.
838
 
Ahad h
ədisin növləri 
Ahad h
ədislər  hər təbəqədə  onları  nəql edən ravilərin  sayına  görə, üç qismə 
bölünürl
ər: 
a) M
əşhur xəbər, 
 b) 
Əziz xəbər, 
834
 Süyuti, T
ədribür-ravi, səh. 375 
835
 
İ. L. Çakan, Hədis üsulu, səh. 107 
836
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 38 
837
 
Şərhu məalimid-din, səh. 315-317 
838
 Hürr Amili, V
əsailüş-şiə, hədis № 15448 
[225] 
 
                                                 

 c) Q
ərib xəbər. 
 
1.M
əşhur xəbər 
M
əşhur lüğətdə “şöhrət” sözündən olub, “tanınmış”,  “məşhur olmuş” və s. bu 
kimi m
ənalarda işlədilir.
839
 Terminoloji m
ənada isə  “məşhur hədis, üç və  ya üçdən 
çox, amma, müt
əvatirin şərtlərini daşımayan hədislərdir.”
840
 Buna b
əzən “müstəfiz” 
h
ədis də deyilir. Cəfər Sübhani yazırdı: “Əgər xəbəri-vahidi nəql edən ravilərin sayı 
üç
ə  yetişərsə, bu  hədis müstəfizdir.”
841
 M
əşhur  və  ya müstəfiz hədis  iki  şey 
baxımından məşhur ola bilər: 
-S
ənəd tədqiqinə görə məşhur hədis; 
-
Şöhrət tapdığı yerə görə məşhur hədis. 
S
ənəd tədqiqinə  görə  məşhur olan hədislər Səhih, Həsən və  ya Zəif ola bilər. 
Şöhrət  tapdığı  yerə  görə  məşhur  hədis isə  həm hədisşünaslar, həm fəqihlər, həm 
üsulçular, h
əm nəhvçilər və ya digər təbəqə yanında məşhur olan hədislərdir. Bəlkə 
d
ə bu səbəbdəndir ki, bəzi şiə qaynaqlarında məşhur hədisə, “bütün kitablarda olan və 
ravil
ərin hamısı tərəfindən nəql olunan hədis” demişlər.
842
 
S
ənəd tədqiqinə  görə  məşhur  hədisə 
ﺔﻟﻼﺿ  ﻰﻠﻋ  ﻲﺘﻣا  ﻊﻤﺘﺠﺗ  ﻻ  hədisini misal 
göst
ərmək olar.
842F
843
 
Şöhrət tapdığı yerə görə məşhur hədisə isə Peyğəmbərin (s) aşağıdakı hədislərini 
misal göst
ərə bilərik: 
F
əqihlərin yanında məşhur hədis: 
ضﻮﺘﯿﻠﻓ مﺎﻧ ﻦﻣ
844
.
 
 ﺎﺿﺮﻟا
)
مﻼﺴﻟا ﮫﯿﻠﻋ
 : (
ﻢﻟ ﺎﻣ رﺎﯿﺨﻟﺎﺑ ﻦﯿﻌﺋﺎﺒﻟا نأ ﻢﻠﻋاو
 
ﺎﻤﮭﻨﻣ ﺪﺣاﻮﻟ رﺎﯿﺧﻼﻓ ﺎﻗﺮﺘﻓا اذﺈﻓ ، ﺎﻗﺮﺘﻔﯾ
845
.
 
H
ədisşünasların yanında məşhur hədisə isə aşağıdakını göstərmək olar: 
لﺎﻗ ﮫﻧأ ﮫﻟآو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰﻠﺻ ﻲﺒﻨﻟا
 :
ﺎﮭﻨﯾد ﺎﮭﻟ دﺪﺠﯾ ﻦﻣ ﺔﻨﺳ ﺔﺋﺎﻣ ﻞﻛ سأر ﻲﻓ ﺔﻣﻻا هﺬﮭﻟ ﺚﻌﺒﯾ ﷲ نإ
.
846
 
 
2.
Əziz xəbər 
Əziz lüğətdə “qüdrətli”, “şərəfli”, “güclü” və s. bu kimi mənalardadır.
847
 
Cəfər 
Sübhani əziz hədisə aşağıdakı tərifi vermişdir:  “İki nəfər tərəfindən rəvayət olunan 
hədis əzizdir.”
848
  
 
3.Q
ərib hədis 
Qərib sözü lüğətdə “yabançı olmaq”, “yad olmaq”, “başa düşülməsi çətin olan” 
və  s.  mənalarda  işlədilir.
849
 
Hədis  elmindəki  mənası  isə  “Rəvayətində  tək  bir  nəfər 
839
 
əl-Müncid, şəhr maddəsi 
840
 Talat Köçyigit, H
ədis İstilahları, səh. 23 
841
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 38 
842
 bax: S. S.  R
əşadi, Hədis Elmi, səh. 35 
843
 Mövla M
əhəmməd Sadiq, Şərhi üsulil-hədis, c. IV, səh. 341 
844
 
Əllamə Nuri, Müstədrəkül-vəsail, c. I, səh. 158 
845
 Hürr Amili, V
əsailüş-şiə, c. XIII, hədis № 50451 
846
 
Əllamə Nuri, Müstədrəkül-vəsail (xatimətül-vəsail), c. III, səh. 274 
847
 
əl-Müncid, əziz maddəsi 
848
 h
əmin mənbə, səh. 38 
849
 
əl-Müncid, qərib maddəsi 
[226] 
 
                                                 

ravi olan hədis, qəribdir.”
850
 
Deməli,  bu təriflərdən belə başa düşülür ki, yalnız bir 
nəfər tərəfindən rəvayət edilən hədis qəribdir. Həmçinin, mətn və isnad baxımından 
tək qalmaqdan əlavə, oxşar başqa ravilərdən rəvayət edilməyən hədis də qəribdir. 
Q
ərib hədis həm səhih, həm də qeyri-səhih olmaqla yanaşı, isnad baxımından və 
ya m
ətn  baxımından  da  zəif ola bilərlər. Hətta  bəzi alimlər  qərib hədisləri zəif 
bildikl
ərindən onları qeyd etməyi belə rəva görməmişlər. Belə ki, Əhməd bin Hənbəl 
deyir: “Q
ərib hədisləri yazmayın, çünki  onlar  münkərdirlər və  çoxu zəif ravilərdən 
g
əlmədir.”
851
 H
əmçinin, məşhur hədis alimlərindən olan əs-Süyuti “Tədribqr-ravi”
852
 
əsərində bu kimi çoxlu misallar gətirərək qərib hədisin bir çox alimlər tərəfindən, o 
cüml
ədən  Malik  bin  Ənəs,  Əhməd bin Hənbəl,  Əbdürrəzzaq,  Əbu  Yusif  kimi 
aliml
ərin nəzərində zəif olduğunu önə çəkmişdir.  
Q
ərib hədisə  ən məşhur  görünən misal  “innəmal-ə`malu bin-niyyət” hədisi 
göst
ərilir. Çünki bu hədisi Peyğəmbərdən (s) yalnız Ömər bin Xəttab, ondan yalnız 
Əlqəmə  bin Vəqqas,  ondan  yalnız  Məhəmməd  bin  İbrahim  ət-Teymi, ondan da, 
yalnız Yəhya bin Səd almışdır.
853
 
Əgər ravinin tək qalması sənədin əslindədirsə, yəni səhabə tərəfindəndirsə, belə 
q
əribə “fərdu mütləq”, əgər belə deyilsə, yəni ikincisindəndirsə, buna “fərdu nisbi” 
deyilir.
854
 Buna misal olaraq  bunu göst
ərmək olar:  Belə  ki,  əgər,  Küleyni  bəzən 
Əhməd bin Məhəmməd bin İsa-Həsən bin Məhbub yolu ilə, başqa dəfə isə Əli bin 
M
əhziyar, Həsən bin Məhbub, üçüncü dəfə isə, İbrahim bin Haşim yolu ilə rəvayət 
ed
ərsə, bu xəbər qəribdir. Hədisin qərib olması  Həsən bin Məhbuba görədir, çünki 
s
ənəd onda bir ravi vasitəsilə sona çatmışdı.
855
 
Buraya q
ədər incələdiyimiz mövzulardan bəlli olur ki, xəbəri-vahidin (ahad 
h
ədisin) müxtəlif yönləri vardır. Bu müxtəlif çeşidlərə toxunan “əl-Məalim” əsərinin 
mü
əllifi yazırdı: “Xəbəri-vahid ravilərinin hallarının müxtəlifliyi, ravilərinin iman və 
ədalət sifəti ilə  əlamətləndirilməsinin müxtəlifliyi, həmçinin  iman,  ədalət və  zəbt 
sif
ətinin aradan getməsi müxtəlifliyi baxımından dörd qismə bölünür: Səhih, Həsən, 
Müv
əssəq və Zəif.”
856
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
850
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 38 
851
 
bax: Talat Koçyigit, adı çəkilən əsəri, səh. 114 və 27 
852
 s
əh. 376 
853
 
bax: Talat Koçyigit, adı çəkilən əsəri, səh. 27 
854
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 39 
855
 H
əmin mənbə 
856
 
Şərhu məalimid-din, səh. 338-340 
[227] 
 
                                                 

IV F
ƏSİL 
 
S
ƏHHƏTİNƏ GÖRƏ HƏDİSİN NÖVLƏRİ 
 
4.1.Səhhətinə görə hədisin növləri 
Əvvəlki  fəsillərdə  verdiyimiz  məlumatdan  aydın  olduğu kimi,  hədislər  başlıca 
olaraq  iki  qismə  bölünmüşdür:  Mütəvatir  hədislər  və  Ahad  hədislər.  Hədislərin  bu 
qismə  bölünməsi  onların  bizə  yetişməsi  yönündən  olub,  sənədində  olan  ravilərin 
sayına görə idi. Bu fəsildəki mövzu isə ahad hədislər qrupunda yer almış hədislərin 
səhhət baxımından incələnməsi olacaqdır. Məlumdur ki, ahad hədislər (xəbəri-vahid) 
həm səhih, həm də zəif ola bilər. Buna görə də ahad hədislər məqbul və mərdud deyə 
iki  qismə  ayrılmışdır.  Mütəvatir  hədis  isə  mütləq  olaraq  doğru  olduğundan onlar 
araşdırılmır. Ahad hədislər isə bunun əksinədir. Deməli, ahad hədislər əgər ravilərinin 
doğru  olduğu  qəbul  edilərsə  və  həmçinin  hədisin  mətni  Quranla  müxalif  olmazsa, 
məqbul, əks halda isə mərdud hesab ediləcəkdir. 
Ahad hədislərin (xəbəri-vahidin) qismlərindən bəhs edən Cəfər Sübhani yazırdı: 
“Əshabımızdan olan son dövr alimləri xəbəri-vahidi ravilərinin əhvalının müxtəlifliyi 
baxımından dörd qismə bölmüşlər: Səhih, Həsən, Müvəssəq və Zəif.”
857
 
Müəllif hədislərin bu qismlərə bölünməsini izah edərkən yazırdı: “Məlumdur ki, 
bu terminlər  qədim  alimlərimiz  içərisində  olmamışdı,  bunlar yalnız  VII  hicri  əsrdə 
ortalığa  çıxmışdır.  Bəhaəddin  Amili  bunları  deyir: bu  termin  qədim  alimlərimiz 
içərisində  tanınmamışdı...  Bəlkə  də  onların  arasında  bütün  hədislərin  səhih  olması 
geniş yayılmış və və bu adi hesab edilmişdi. Onlar bu hədisləri dəstəkləmiş və onların 
etimadını gərəkli saymışlar... Buna səbəb isə aşağıdakı xüsusiyyətlər ola bilər: 
-D
örd  yüz  əsil  adlanan  kitablarda  xəbərlərin  çoxlu  olaraq  tapılması,  hansı  ki, 
həmin kitabları onların şeyxləri müttəsil (bitişik) olaraq öz yolları vasitəsiylə Məsum 
imamlardan (ə) nəql etmişlər və bunlar o dövrdə onların nəzdində daha çox tədavüldə 
idi. 
-
Xəbərlər  əsil  kitablarda  toplumdan  olan  bir  nəfər  tanınmış  raviyə  nisbət 
verilirdi 
və  o  ravi  onların  nəzərində  tam  təsdiqini  tapmışdı.  Məsələn,  Zürarə, 
Məhəmməd bin Müslüm, əl-Fəzil bin Yasər kimi... 
-
Məsum imamlardan (ə) birinə göstərilmiş kitablardan alırdılar...
858
 
Alimlərin bu və ya digər mülahizələrindən belə məlum oldu ki, hədislərin səhih, 
həsən, müvəssəq və ya zəif terminlərə əvvəlki dövrlərdə ayrılmamasının səbəbi nəql 
olunan hədisin ya “Əsil” adlanan və sənədi imama (ə) qədər gedib çıxan kitablarda 
mövcud olmasına, ya haqqında mütləq olaraq tədil olmuş raviyə nisbət verilməsində, 
yaxud da, digər səbəblərdəndir. Lakin sonralar şiə məzhəbində də xəbəri-vahid (ahad 
hədis)  qismlərə  bölünmüşdür.  Bu  yolu  ilk  olaraq  açan  İbn  Tavus (öl. 673 h/q)  və 
digər görüşə görə Əllamə Həsən bin Mütəhhər Hilli olmuşdur.