Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

9.
əş-Şazz 
998
 H
əmin mənbə, səh. 118 
999
 H
əmin mənbə, səh. 117 
1000
 Küleyni, 
əl-Kafi, c. III, səh. 94 
1001
 
Şeyx Tusi, Təhzibül-əhkam, c. I, səh. 385 
1002
 C
əfər Sübhani, Ülumul-hədis və əhkamuhu, səh. 118 
[257] 
 
                                                 

Şazz hədis haqqında ötən fəsildə məlumat verildiyindən burada onun haqqında 
geniş danışmayacağıq. Bu hədis növünün bu fəsildə yerləşdirməyimiz ona görədir ki, 
şazz hədis, əgər onun ravisi siqə (etibarlı) olarsa, şiə məzhəbinə görə məqbuldur, əks 
hal
da isə zəifdir.  
 
10.
əl-Müsəhhəf 
Bu növ hədislərdən də ötən fəsldə danışdıq. Burada isə onu qeyd etmək istərdik 
ki, bu növdən olan hədislərdə mətndə olan kəlmələrin nöqtə dəyişikliyinə uğraması, 
onun mətninin kəlmə dəyişikliyinə gətirib çıxardığından bəzi alimlər bu növ hədislərə 
zəif hədis qrupunda yer vermişlər. Amma təbiidir ki, kəlmənin əsl oxunuş qaydası və 
surəti bərpa edilərsə, o səhih ola bilər.  
 
11.
əl-Mühərrəf 
Mühərrəf hədislər haqqında da ötən fəsildə məlumat vermişik. Burada isə demək 
istərdik  ki,  bu  növ  hədislərin  zəif  hədislər  cərgəsində  qeyd  edilməsi  onun 
kəlmələrində  olan  hərəkə  dəyişikliyinə  görədir.  Amma  yenə  də  onun  kəlməsinin 
hərəkələri doğru olaraq bərpa edilərsə, o hədis doğru ola bilər. 
 
12.
əl-Mühməl 
Mü
hməl  hərfən  “göz  önünə  alınmayan”,  “hesaba  qatılmayan”  mənasındadır. 
Hədis  elmindəki  mənası  isə,  “o  bir  hədis  növüdür  ki,  onun  sənədində  rical 
kitablarında işarə olunmuş bir ravi vardır, amma onun haqqında heç bir mədh və ya 
məzəmmət hökmü icra edilməyib.”
1003
 
Ad
ından da göründüyü kimi, bu növ hədislər məşhur ravi kitablarında yer almış 
bir ravinin haqqında cərh və tədil elminin prinsipləri əsasında tədqiq edilməyən bir 
ravinin nəql etdiyi hədisdir. Yəni, bu hədisin sənədində olan ravinin adı məlumdur, 
amma haqqında tərif və ya məzəmmət işlədilməyib. 
 
13.
əl-Məchul 
Məchul  sözü  məlum  sözünün  ziddidir.  Hədis  elmində  məchul  o  növ  hədislərə 
deyilir ki, onun ravisi rical kitablarında tanıdılmayıb, yaxud tanıdılıbsa da, haqqında 
cəhalət  hökmü  verilibdir.  əl-Maməqani  bu  növ  hədisi  belə  tərif  edir:  “O  rical 
kitablarında ravisi qeyd edilən, amma onun əhvalı haqqında əqidəsinə görə heç bir 
məlumat verilməyən ravinin hədisidir.”
1004
 
 
14.
əl-Müzməl 
Mü
zməl hədis hərfən “əvəzlikli” hədisdir. Yəni, bu növ hədisin sənədində şəxs 
adlar
ı  əvəzinə  onlara  işarə  edən  əvəzliklər  işlədilib.  Bu  növ  hədis  belə  tərif  edilir: 
“
Səhabənin və yaxud da imamların (ə) səhabələrindən birinin “ondan belə soruşdum” 
və yaxud da buna oxşar formalarda rivayət etdiyi və rəvayətində Məsumun (ə) adını 
1003
 H
əmin mənbə, səh. 118 
1004
 h
əmin mənbə, səh. 119; əl-Maməqani, Məqabisül-hidayə 
[258] 
 
                                                 

qeyd 
etmədiyi hədisdir.
1005
 
Səhabələrin hədisi əvəzliklərlə qeyd etməsi və Məsumun 
(ə) adını gizlətməsinin səbəbi isə təqiyyədir.
1006
 
Bu  növ  hədislərin,  zəif  hədislər  cərgəsində  yer  tutmasının  səbəbi,  onun 
sənədində  Məsumun  (ə)  adının  qeyd  edilməməsinə  görədir.  Amma  əgər  əvəzliklər 
Zurarə və ya Məhəmməd bin Müslüm kimi ravilərdən gəlibsə, o məqbuldur. Çünki 
onlar  əshabi-icmadandır  və  mütləq  siqə  olaraq  tanınırlar.  Həmçinin  onların  hədisi 
əvəzliklə  (zəmirlə)  rivayət  etməsi,  onların  təqiyyə  etməsinə  bağlıdır.  Məlumdur  ki, 
onların əvəzliklərində məqsədləri Məsum İmamdır (ə). 
 
15.
əl-Məqtu 
Bu növ h
ədislər  tabeunlardan rəvayət olunan hədislərdir  ki,  onların  da  sözü 
M
əsuma (ə) yetişməsə, höccət və dəlil ola bilməz.  
 
16.
əl-Məvquf 
Məvquf  hədis  səhabədən  gələn  hədislərdir  və  iki  qismə  ayrılır: 
Mütləq  və 
Mü
qəyyəd. 
Mütləq məvquf o hədisdir ki, onu Peyğəmbərin (s) və ya İmamın (ə) səhabəsi 
Peyğəmbər  (s)  və  ya  İmamdan  (ə)  müttəsil  və  ya  münqəti  sənədlə  rəvayət  etmiş 
olsun. 
Müqəyyəd məvquf isə o hədisdir ki, onu Məsumun (ə) səhabəsindən başqasına 
aid  olsun.  Buna  deyilər  “filankəs  filankəsin  üzərində  dayandı  (vüquf).”
1007
 Nuri 
yazırdı:  “Məvquf  səhabədən  qəvli,  feli  və  ya  təqriri  olan,  müttəsil  və  ya  münqəti 
formada  gələn  hədisdir.  Əgər  başqalarından  gələrsə,  müqəyyəd  olacaq.  Necə  ki, 
deyilir:  filankəs  Zühriyə  dayanıb  dedi.  Xorasan  fəqihləri  məvqufu  əsər 
adlandırıblar.”
1008
 
Səhabənin sözü höccət sayılmır. Höccət və ya dəlil yalnız Məsumun (ə) kəlamı 
ola  bilər.  Səhabələr  isə  Məsum  deyillər.  Onların  bəzi  Quran  ayələrinin  təfsiri 
haqqında  dedikləri  hədislərə  gəldikdə  isə,  bilmək  lazımdır  ki,  hədisşünasların 
səhabələrdən  məvquf  olaraq  dedikləri,  ayənin  nazil  olma  səbəbini  bəyan  etmək 
üçündür.  Buna  misal  Cabirin  hədisi  göstərilir:  “Yəhudilər  deyirdilər:  Hər  kəs  öz 
qadınına  arxadan  yaxınlaşsa,  onun  övladı  olacaqdır.”  Elə  bu  halda  Allah  taala 
“Qadınlarınız  sizin tarlanızdır, istədiyiniz vaxt öz tarlanıza gəlin!”
1009
 nazil etdi.
1010
 
Buradan  göründüyü kimi, 
səhabə  qeybi  və  axirətə  aid  heç  bir  xəbər  vermək 
ixtiyarında  deyil  və  belə  edərsə,  təbii  ki,  onun  dedikləri  dəlil  ola  bilməz  və  tərk 
edilməlidir. Həmçinin səhabənin  bəzi vaxt Məsumdan (ə) öyrəndiyi məsələ barədə 
hökm verməsi də Məsuma (ə) dayanarsa, məqbuldur və məvquf deyil, amma özündən 
fətva  və  ya  hökm  verməsi  məqbul  deyildir.  Bəzi  əhli-sünnə  alimləri  də  bu  görüşü 
qəbul  edərək  səhabənin  dediklərini  zəif  saymışlar.  Buna  misal  əl-Qasiminin 
1005
 C
əfər Sübhani, adı çəkilən əsəri, səh. 106; Şəhid əs-Sani, adı çəkilən əsəri, səh. 102 
1006
 bax: Abdullah 
əl-Maməqani, Məqabisül-hidayə, səh. 60 
1007
 C
əfər Sübhani, adı keçən əsəri, səh. 101 
1008
 
ət-Təqrib vət-Təysir, c. II, səh. 149 
1009
 
əl-Bəqərə-223 
1010
 C
əfər Sübhani, Ülumul-hədis və əhkamuhu 
[259] 
 
                                                 

“Qəvaidüt-təhdis”  əsərini  göstərmək  olar.  O,  bu  əsərində
1011
məvquf  və  maqtu 
hədisləri zəif hədislər cərgəsində qeyd etmişdir. Lakin, əhli-sünnənin əksər alimləri 
məvquf və məqtu hədisi lazımı əlamətləri özündə daşıyarsa, cərh və tədil süzgəcindən 
keçərsə, məqbul və səhih biliblər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1011
 s
əh. 111 
[260] 
 
                                                 

VII FƏSİL 
 
ZƏİF HƏDİSLƏRİN MEYDANA GƏLMƏSİ VƏ UYDURULMASI 
SƏBƏBLƏRİ 
 
7.1.Z
əif hədislərin meydana gəlməsi 
Ötən  fəsillərdə  qeyd  olunduğu  kimi,  zəif  hədislər  səhih  hədislərin  şərtlərini 
daşımayan hədislərə deyilir. Bu növ hədislər əlbəttə ki, mütləq mənada Məsumların 
(ə)  sözləri  olmayıb,  əslində  onların  adlarına  uydurulmuş  hədislərdir.  Buna  görə  də 
burada hədis sözü əsl mənada deyil, şərti mənada başa düşülməlidir. 
Məsumların  (ə)  adına  hədis  uydurmağın  tarixi  qədimdir.  Belə  ki,  bəzi  alimlər 
hədis  uydurmaq  fəaliyyətini  həzrət  Əlinin  (ə)  xilafəti  zamanına  aid  etsələr  də,  bu 
fikrin heç 
bir elmi əsası yoxdur. Düzdür, həzrət Əlinin (ə) xəlifəliyi zamanı hədislər 
uydurulmuşdur. Lakin, bu yalançılar dərhal ifşa edilərək cəzalandırılır və xalqa belə 
şəxslərin söylədiklərinə inanmamaları tövsiyə olunurdu. Bunun bariz nümunəsindən 
biri, h
əzrət Əlinin (ə) məşhur hədis uydurucusu Əbu Hüreyrə haqqında dediyi sözdür. 
Belə  ki,  o  Həzrət  buyurub:  “Peyğəmbərin  adından  ən  yalançı  danışan  Əbu 
Hüreyrədir.”
1012
 
Ümumiyyətlə  bir  çox  mötəbər  qaynaqların  verdikləri  məlumatlar  və  həmçinin 
bizim  tədqiqatımızın  nəticəsi  onu  göstərir  ki,  hədis  uydurma  fəaliyyəti  məhz 
Peyğəmbərin  (s)  dövründə  baş  qaldırmış  bir  işdir.  Bunun  aşkar  formasını 
Peyğəmbərin  (s)  “Mənim  adıma  heç  bir  şey  uydurmayın,  hər  kəs  mənim  adıma 
mənim demədiyim bir şeyi deyərsə, öz yerini Cəhənnəmdə bilsin”
1013
 
hədisindən də 
görməkdəyik.  Bu  hədisin  mənası  onu  göstərir  ki,  hələ  Peyğəmbər  (s)  sağ  ikən  bir 
qrup 
şəxslər onun adından yalan danışmışlar. Bunu eşidən Peyğəmbər də (s) təbii ki, 
bu 
prosesin qabağını almaq üçün belə bir hədis deməyə vadar olmuşdur. Yoxsa ki, 
onun belə mənada hədis deməsinin mənası olmazdı. 
Məsumların (ə) adlarına hədislərin uydurulması əlbəttə ki, əbəs olmayıb bunun 
bir  çox  səbəbləri  vardır.  Həmçinin,  onların  adlarına  hədis  uydurmaq  təkcə 
müsəlmanlara  aid  oln  bir  iş  deyil,  bəlkə  də  bunun  toxumu  bəzi  xristian  və  yəhudi 
dininin nümayəndələrinə məxsusdur. Bu bir tarixi həqiqətdir ki, bir qrup yəhudi və 
xristian şəxslər (bəzən alimlər) zahirdə İslamı qəbul edərək  onun ideologiyasını və 
əsaslarını  sarsıtmaq  üçün  özlərindən  sözlər  uydurmuşlar.  Onların  hədis  uydurma 
işindəki  canfəşanlıqları  özlərinin  məkrli  və  gizli  planlarını  “qanuniləşdirmək”, 
İslamın guya yəhudi və xristian dininin qalığı və ya onlardan törəmə bir təriqət kimi 
təqdim etmələri olmuşdur. Bundan başqa hədis uydurma fəaliyyətinin ən kluminasiya 
nöqtəsi bəlkə də Əməvilər (661-750) və Abbasilər xilafətinin (750-1258) dövründə 
olmuşdur. Bu fəaliyyətlərin qığılcımını gücləndirən və onu xilafətin rəsmi peşəsinə 
çevir
ən ilk şəxslərdən biri, bəlkə də ən birincisi məşhur Əməvilər xilafətinin banisi, 
əli  bir  çox  Peyğəmbər  (s)  səhabəsinin  qanına  bulaşmış,  insanları  Peyğəmbərin  (s) 
əhli-beytinə (ə) nifrətə səsləyən və onların öldürülməsində ilk addımını atan Müaviyə 
1012
 
Əllamə Məclisi, Biharül-ənvar, c. XX, səh. 547 
1013
 S
əhihi-Buxari,  c. II, səh. 81; Əllamə Məclisi, Biharül-ənvar, c. II 
[261] 
 
                                                 

bin Əbu Süfyan (661-680) olmuşdur. O, bir qrup sadəlövh müsəlmanları öz ətrafına 
toplamış  və  onların  vasitəsilə  Peyğəmbərin  (s)  adına  çoxlu  sayda  yalan  hədis 
uydurmuşdur.  Həmçinin,  sonrakı  Əməvi  hökmdarları  və  Abbasi  xəlifələri  bu  hədis 
uydurma  ənənəsini  davam  etdirmiş,  məcusi  və  zərdüşt  əqidəli  insanları  xilafətdə 
yüksək vəzifələrə təyin etmələri ilə məqsədli şəkildə onların əlləri ilə İslamın adına 
yalanlar  düzəltmişlər.  Həmçinin  Qədim  Roma,  İran  və  Yunan  əfsanələrinin  surətlə 
ərəb  dilinə  tərcümə  edilməsi  və  bunların  məqsədli  şəkildə  xilafət  məmurları 
tərəfindən edilməsi yeni-yeni firqələrin ortalığa çıxmasına səbəb olmuşdur. Təbiidir 
ki,  hər  yaranan  və  yaranmaqda  olan  firqələr  öz  əqidələrini  və  əməli  fəaliyyətlərini 
ila
hi vəhyə “bağlı olduğunu” və “haqq” hesab edildiyini bildirmək və əsaslandırmaq 
üçün hədis uydurmağa əl atmışlar. 
Abbasil
ər lehindəki uydurma xəbərlərə  gəlincə  bunlar  Əməvilərin iqtidarda 
olduqları  zamandan  başlayaraq,  Abbasi  xilafətinin müxtəlif dövrlərində  də  davam 
etdirilmişdir.  Siyasi  qayələrlə  Əməvilər üçün Osman və  Müaviyə  necə  istismar 
edilmişsə,  Peyğəmbərin (s) əmisi  Abbas  bin  Əbdülmüttəlib (öl. 652) də  Abbasilər 
t
ərəfdarları üçün də istismar mövzusu olmuşdur. Məsələn, Peyğəmbərin (s): “Abbas 
m
ənim vəsim və  varisimdir,  onun  oğullarını  Allah xəlifə  edəcək, dinini onlarla 
qoruyacaq, sünn
əmi təhrifə uğrayacaği zaman, Allah Xorasandan onlara yardimçilar 
gönd
ərəcəkdir. Əllərində  qara bayraqlar olan bu ordunun qabağında hec bir qüvvə 
dayana bilm
əyəcək”
1014
 h
ədisi bunun bariz misalıdır. 
Beləliklə,  saxta  hədislərin  uydurulmasında  ciddi-cəhdlə  çalışan  xəlifələr 
içərisində  Abbasilərin  xüsusi  yeri  vardır.  Əməvilər  Müaviyə  və  Bəni-üməyyə 
haqqında nələr uydurmşlarsa, onun qat-qat artığını Abbasilər uydurmuşlar. Bunu biz 
aşkar şəkildə aşağıdakı hədislərdə də görməkdəyik. Belə ki, Bəzzar Əbu Hüreyrənin 
belə dediyini rəvayət edir: “Peyğəmbər (s) əmisi Abbasa dedi: peyğəmbərlikdə sizə 
verilib, padşahlıq da.”  Təəssüfləndirici hal burasıdır ki, bu kimi qondarma hədislər 
Əbu Nəim, İbn Ədi, Tirmizi, Təbərani və digər bu kimi müəlliflərin əsərlərində də 
özünə  yer  etmişdir.  Təbərani  rəvayət  edir:  “Peyğəmbər  (s)  xilafət  əmim 
oğullarınındır. Onlar bunu İsaya (ə) təslim edənədək qoruyacaqlar.”
1015
  
Hələ  bunlar  azmış  kimi  xəlifə  Əbülabbas  əs-Səffah  haqqında  “Fitnənin  zühur 
etdiyi vaxt əhli-beytimdən bir kişi çıxacaq, ona əs-Səffah deyərlər.” 
Görkəmli  alim  Əllamə  Süyuti  “Tarixül-xüləfa”  adlı  məşhur  əsərində  yazırdı: 
“Xəlifə  Mütəvəkkil  sünnəyə  meyl  göstərdi  və  onun  əhlinə  kömək  etdi.  O, 
hədisşünasları  Samirədə  qarşılayıb  onlara  hörmət  etdi  və  onları  “Röyət”  haqqında 
hədislər  deməsini  istədi.  Hədisşünaslar  ona  dua  etdilər  və  hətta  onun  haqqında 
“Xəlifələr üçdür: riddə əhli ilə vuruşan Əbu Bəkr, zülmü yıxan Ömər bin Əbdüləziz 
və sünnəni dirildən Mütəvəkkil.” 
İbn Əbülhədid yazırdı: “Bunu bil ki, fəzilətlər ilə əlaqədar uydurma hədislər  ilk 
d
əfə şiələr tərəfindən ortaliğa qoyulmuşdur. Onlar öncə Əlinin (ə) haqqında müxtəlif 
h
ədislər uydurdular.”
1016
 
1014
 Süyuti, 
əl-Ləalül-məsnua, c. I, səh. 429; İbn Arraq, Tənzihüş-şəriət, c. II, səh. 10 hədisi kimi 
1015
 Süyuti, Tarixül-xül
əfa, səh. 12 
1016
 
İbn Əbülhədid, Şərhu Nəhcil-bəlağə, Beyrut çapı, 1954, c. III, səh. 26 
[262] 
 
                                                 

Xül
əfai-raşidin dövrünün sonu, xüsusən Əməvilər dövründə (661-750) qəza və 
q
ədər münaqişələri artmiş,
1017
 q
ədəriyyə və mürciyə məzhəbləri təşəkkül tapmişdi.
1018
 
Q
ədəriyyə  məzhəbi bir çox hədisər  uydurmuşlar.  Qədəriyyə  məzhəbindən tövbə 
ed
ərək ayrılan Əbu Rəca Mühriz deyir: “Qədəriyyəçilərdən qətiyyən bir şey rəvayət 
etm
əyin, vallahi biz insanları məzhəbimizə çəkə bilmək üçün hədislər uydurur və bu 
h
ərəkətimizlə savab qazanacağimizi umurduq. Mən bu surətlə qədəriyyə məzhəbinə 
dörd min kişi qatdim.”
1019
 
Mürci
ə  məzhəbi də  hədis uydurmaqda öndə  gələn firqələrdəndir. Belə  ki, bu 
m
əzhəbin liderlərindən olan Məhəmməd bin Qasim ət-Tayqanidir.
1020
 O, r
əvayət edir: 
“İmanın artib əskiləcəyini zənn edən kimsə bunu bilsin ki, imanin artiği nifaq, əskiyi 
is
ə küfrdür. Bu qənaətdən vaz keçməyənin boynunu qilincla vurun, bunlar Rəhmanın 
düşmənidir.”
1021
 
H
əmçinin,  mürciə  və  qədərilərin müxalifləri  onlara  qarşi  hədis  uydurmuşlar. 
Bel
ə  ki,  guya  Peyğəmbər (s): “Ümmətimdən qədəriyyə  və  mürciyə  məzhəbindən 
olanlar şəfaətimə nail olmayacaqlar”
1022
 
demişdir.  
Bundan  başqa  mövzu  hədislərin meydana çixmasi ilə  əlaqədar  aşağidaki 
m
əqamlara  da  toxunmaq  lazımdır.  Belə  ki, hədis  uyduranları  aşağıdakı  kimi 
quruplaşdirmaq olar: 
 
H
ədis uydurmaği caiz görənlər 
Bura daha çox sufil
ər, kiramiyyələr və digərləri daxildir. Bu qurupdan olanlar 
aşağıdakı  hədisi dəlil gətirirlər  ki,  Peyğəmbər (s) deyib: “Hər kəs  insanları  yoldan 
azdirmaq üçün m
ənim  adıma  yalan  uydursa,  Cəhənnəmdəki yerinə  hazırlansın.” 
Onlar bu h
ədis vasitəsiylə  əməllərin fəzilətləri,  insanları  yaxşılığa  dəvət etmək, 
pislikl
ərdən cəkindirmək və  bu kimi mövzularda hədis  uyduranlar  düşünmürlər ki, 
Allah R
əsuluna  (s)  qarşı  yalan  demək, onun demədiyi bir sözü onun dediyi kimi 
q
ələmə vermək günahdır. Bundan başqası üçün isə olar. 
 
M
əşhur yalançılar 
Bu qurupa aid olan h
ədis uydurucuları hədis ədəbiyyatı tarixində “müəmmərun” 
(uzunömürlül
ər) adı altında tanınırlar. Bunlar özlərini Peyğəmbərin (s) səhabəsi kimi 
tanıdır, Peyğəmbərdən (s) 3-4 əsr sonra yaşamaqlarına baxmayaraq, özlərini onunla 
birg
ə  bəzi  döyüşlərdə  olduğunu,  Peyğəmbərin (s) onlara ehtiram göstərdiyini və  s. 
iddia edirl
ər belə şəxslərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar. 
a) M
əkləbə bin Məlqan əl-Xarəzmi. O, Peyğəmbərin (s) hicrətindən 140 il sonra 
ortaya çixaraq 24 q
əzvədə o Həzrətlə (s) birgə iştirak etdiyini iddia etmişdi.
1023
 
1017
 
Əbu Zəhra, əl-Məzahibül-islamiyyə, səh. 185 
1018
 
İbn Teymiyyə, Minhacüs-sünnə, c. I, səh. 220 
1019
 
İbn Əbülhatim, əl-Cərhu vət-tədil, c. I, səh. 32 
1020
 
Yaşar Kandemir, Mövzu hədislər, səh. 43 
1021
 
İbn Arraq, Tənzihüş-şəriət, c. I, səh. 149 
1022
 h
əmin mənbə, səh. 153 
1023
 Z
əhəbi, Mizanül-etidal, c. IV, səh. 178 
[263] 
 
                                                 

b)  Qeys bin T
əmim  ət-Tai  əl-Əshəc.  O, hicri 517-ci ildə  Geylan  şəhərində 
Peyğəmbərdən (s) birbaşa hədislər rəvayət etmişdir.
1024
 
c) 
Əbülhəsən bin Nofəl  ər-Rai.  O,  da hicri 600-ci illərdə  ortaya çixaraq 
Peyğəmbərin (s) “şəqqülqəmər” möcüzəsini  gördüyünü iddia etmişdir.
1025
  
 
7.2.Z
əif hədislərin uydurulması səbəbləri 
Ümumiyyətlə  hədisşünaslar  və  tədqiqatçılar  saxta  hədislərin  uydurulmasında 
aşağıdakı mühüm məqsədləri qeyd etmişlər.  
 
a)
 
Siyasi, etiqadi və məzhəbi ixtilaflar 
Hədis saxtalaşdıranların ən ümdə məqsədlərindən biri heç şübhəsiz ki, siyasi və 
etiqadi ixtilaflardır. Belə ki, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra meydana çıxan xilafət 
məsələsi İslam aləmində ilk parçalanmanın, siyasi və etiqadi ixtilafların əmələ gəldiyi 
ən mühüm  hadisədir.  Təəssüflər  olsun  ki,  bu  mühüm  problem  o  zamankı 
müsəlmanlar  tərəfindən  lazımınca  çözülmədiyindən  İslamda  sünnilik  və  şiəlik 
məzhəblərinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Belə olan halda hər iki məzhəb 
ardıcılları bir-birinin tənqidində və hətta qarşı tərəfin “batil” olduğunu bildirmək və 
isbat  etmək  üçün  bir-birinə  zidd  olan  hədislər  rəvayət  etmişlər.  Peyğəmbərin  (s) 
dövründə qığılcım olaraq meydana gələn hədis uydurma fəaliyyəti raşidi xəlifələrin 
dövründə  (632-661)  daha  da  alışmış  və  artıq  Əməvilər  və  Abbasilər  dövründə  son 
zirvəsinə  yüksəlmişdir.  Artıq  hakimiyyətə  gələn  xəlifələr  öz  hakimiyyətlərini 
qanuniləşdirmək və siyasi mübarizələrinə dini don geyindirmək üçün ən qüvvətli və 
doğru yolu hədis düzəltməkdə görmüşlər. Bu işin ən güclü nümayəndəsi ilk Əməvi 
xəlifəsi  Müaviyə  bin  Əbi  Süfyan  olmuşdur.  Bunu  bütün  mötəbər  mənbələr  təsdiq 
etdiyi halda, nədənsə bəzi qaynaqlar bu mövzuya ötəri yanaşmışlar. Görkəmli İslam 
alimi və məşhur “Nəhcul-bəlağə” şərhçisi İbn Əbil-Hədid yazırdı: “Müaviyə bir dəstə 
səhabə və rəiyyətdən olan adamları vadar etdi ki, İmam Əli (ə) barədə bir sıra çirkin 
xəbərlər  düzəltsinlər  ki,  həmin  xəbərlər  ona  tənə  vurmağa  və  möminləri  ondan 
uzaqlaşdırmağa  səbəb  olsun.  Onlar  üçün  qiymətli  mukafatlar  da  təyin  etdi.  Bu 
adamlar da onu ra
zı salacaq şeylər düzəltdilər. Səhabələrdən Əbu Hüreyrənin, Əmr 
bin Asın, Müğeyrə bin Şöbənin, rəiyyətdən isə Ürvə bin Zübeyrin adlarını çəkmək 
olar.”
1026
 
Hətta, alim adı çəkilən məşhur əsərində uydurulmuş bəzi hədisləri də qeyd 
etmişdir.  Müəllif  yazırdı: “Zühri  rəvayət  edir  ki,  Ürvə  bin  Zübeyr dedi: 
Ummulmöminin Aişə mənə dedi ki, Peyğəmbərin (s) yanında idim. Bu vaxt Abbas və 
Əli gəldilər. Peyğəmbər (s) buyurdu: Ey Ummulmöminin Aişə, bu iki nəfər mənim 
millətimdən  başqa  bir  millət,  yaxud  da,  mənim  dinimdən  başqa  bir  dində 
olacaqlar.”
1027
 
Ümumiyyətlə  hədis  uydurmağın  müxtəlif  səbəbləri  arasında  olsa  da,  bunun 
içərisində olan ən mühümü bəlkə də siyasi məsələlərdir. Həmçinin saxta hədislərin 
1024
 
İbn Həcər əl-Əsqəlani, əl-İsabə fi təmyizis-səhabə, c. V, səh. 287  
1025
 Z
əhəbi, Mizanül-etidal, c. IV, səh. 515 
1026
 
İbn Əbilhədid əş-Şafei, Şərhu Nəhcil-bəlağə, 56-cı və digər xütbələrin şərhində 
1027
 h
əmin mənbə 
[264] 
 
                                                 

çoxunun  tədqiqi  onu  göstərir  ki,  dövrü  hakimlər  insanları  Əhli-beytdən  (ə) 
uzaqlaşdırmaq  və  onları  xalqın  gözündən  salmaq  üçün  onların  əleyhinə  daha  çox 
hədis uydurmağa vadar etmişdir. Deməli, hədis uydurma fəaliyyətinin əsasında Əhli-
beytə (ə), xüsusən də həzrət Əlinin (ə) ilahi fəzilətlərinin heçə endirilməsi dayanır. 
Bunu kiçik bir misalla təhlil edək: Belə ki, “Səhih” əsərin müəllifi Buxari öz əsərində 
yazırdı: “... İbn Müsəyyib dedi: Peyğəmbərin əmisi Əbu Talib dünyadan müsəlman 
olmadan getdi.” Buxarinin 
ən  məşhur  şərhçilərindən  olan  Əllamə  Eyni  yazırdı: 
“
Müsəyyibin hədisi zəifdir. Çünki o, İslamı Məkkənin fəthi ərəfəsində qəbul etmişdir 
və Əbu Talibin ölümü ilə onun arasında on il fərq vardır.” Belə olan halda o, Əbu 
Talibin vəfatını necə görə bilərdi?”
1028
 
Təəssüflər  olsun  ki,  hədis  uydurma  fəaliyyətinin  ilk  rüşeymləri  elə  məhz  bəzi 
səhabələrə məxsusdur. Onlar siyasi nüfuzlarını artırmaq və var-dövlət sahibi olmaq 
eşqinə  özlərindən  hədislər  uydurmuş  və  uydurduqları  hədisləri  xalq  içərində  təbliğ 
edərkən  öz  havadarlarından  bəxşişlər  almışlar.  Buna  misal  Əbu  Hüreyrə,  Ənəs  bin 
Malik 
və  digərlərini  göstərmək  olar.  Bu  barədə  İmam  Sadiq  (ə)  buyurub: 
“
Peyğəmbərin  adına  ən  çox  hədis  uyduran  üçdür:  Əbu  Hüreyrə,  Ənəs  və  bir 
qadın.”
1029
 
Bunlardan b
aşqa  bəzi  məzhəb  mənsubları  da  öz  məzhəblərinin  haq  və  doğru 
olduğunu  xalqa  tanıtmaq  və  onu  xalq  içərisində  möhkəmlətmək  üçün  hədis 
uydurmuşlar. Buna misal aşağıdakı hədisləri göstərmək mümkündür: “Ümmətimdən 
Məhəmməd bin İdris adında birisi çıxacaq. Onun ümmətimə zərəri, iblisdən daha çox 
olacaqdır.”
1030
 
Həmçinin məzhəb imamı Əbu Hənifə haqqında olan hədis də uydurma 
hesab  olunur.  Həmin  hədis  belədir:  “Ümmətimdən  Əbu  Hənifə  deyilən  biri  daha 
çıxacaq. O, ümmətimin lampasıdır, ümmətimin lampasıdır.”
1031
  
Bundan başqa  Küleyninin “Üsuli-kafi”, Əllamə  Məclisinin “Biharül-ənvar” və 
digər mənbələrində bir çox zəif və uydurma hədislər vardır ki, bunlar araşdırılmalı və 
onların  zərərli  tərəfləri  xalqa  çatdırılmalıdır.  Bu  hədislər  içərisində  məzhəbi 
təəssübkeşlik yaradan hədislər tamamilə müasir cəmiyyətimizə yararlı olmadığı üçün 
onların rəvayət və təbliğ olunması yolverilməz hal kimi qiymətləndirilməlidir.