Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

Gənc müəllimin şagirdlərlə ünsiyyətindəki əsas

çətinliklər və onları aradan qaldırmağın bəzi səmərəli

yolları. Təcrübə göstərir ki, pedaqoji fəaliyyətə təzəcə başlayan

591

gənc müəllimlər şagirdlərlə ünsiyyət yaratmaqda bir sıra

çətinliklərlə qarşılaşırlar.  Bu cür çətinliklər bəzən ilk gündən

gənc müəllimi ruhdan sala bilir və onun özünəinamını zəiflədir. 

Şübhəsiz bu cür çətinliklər hamıda tam mənasında eyni baş

vermir.  Bununla belə hamı üçün nisbətən yaxın olan elə

çətinliklər vardır ki, onlar haqqında söhbət açmaq mümkündür. 

Bu sahədə aparılmış tədqiqatlara,  mövcud ədəbiyyata və

məktəb təcrübəsinə istinad etmiş olsaq həmin çətinlikləri

təxmini olaraq aşağıdakı şəkildə qruplaşdıra bilərik.

1. Şagirdlərlə təmas yarada bilməmək.

2. Şagirdin daxili psixoloji mövqeyini başa düşə

bilməmək.

3. Dərsdə ünsiyyəti idarə etməyin mürəkkəbliyi.

4. Qarşılıqlı

münasibəti

yaratmağı

və

pedaqoji

məqsəddən asılı olaraq onu dəyişdirməyi bacarma-

maq.

5. Nitq ünsiyyətindəki və özünün emosional müna-

sibətlərini

materiala

köçürə

bilməməklə

bağlı

çətinliklər.

6. Ünsiyyət prosesində öz psixi vəziyyətini idarə

etməyin mürəkkəbliyi.

Gənc müəllimin pedaqoji ünsiyyətindəki bu cür

çətinliklər müxtəlif amillərlə bağlı ola bilər.  Bu cür amilləri

«psixoloji maneələr» adlandırırlar. Pedaqoji ünsiyyət sahəsində

geniş tədqiqat aparmış V.A.Kan-Kalik bu cür «psixoloji

maneələri» aşağıdakı şəkildə xarakterizə edir:

– Ustanovkaya malik olmamaq «maneəsi»  – müəllim

sinfə maraqlı dərs demək niyyəti ilə gəlir,  sinif isə laqeyddir, 

diqqətsizlik və pərakəndəlik göstərir,  nəticədə təcrübəsiz

müəllim hirslənir, əsəbiləşir və i.a.;

– fəaliyyətə təzəcə başlayan müəllimlər üçün sinifdən

qorxmaq «maneəsi»  də xarakterik haldır.  Adətən,  onlar

materialı yaxşı bilir,  dərsə yaxşı da hazırlaşırlar.  Lakin

şagirdlərlə bilavasitə təmasda olmaq fikri onları «qorxudur», 

592

yaradıcılığı bir növ buxovlayır və i.a.;

–təmasın olmaması «maneəsi»  – müəllim sinfə daxil

olur,  bu zaman şagirdlərlə dərhal və əməli şəkildə qarşılıqlı

əlaqə yaratmaq əvəzinə,  bir növ «avtonom»  hərəkət etməyə

başlayır (məsələn, yazı taxtasında izahat yazır); 

–ünsiyyət funksiyasının məhdudlaşdırılması «maneəsi»-

müəllim yalnız ünsiyyətin məlumatvermə funksiyasını nəzərə

alır,  onun qarşılıqlı təsir,  sosial-perseptiv funksiyalarına

əhəmiyyət vermir;

–sinif haqqında neqativ ustanovkanın yaranması «mane-

əsi»  – bu cür ustanovka həmin kollektivdə işləyən başqa

müəllimlərin fikrinə və ya özünün uğursuzluğuna müvafiq ola-

raq yarana bilir;

–həmin siniflə və ya şagirdlə keçmiş neqativ ünsiyyət

təcrübəsi ilə bağlı «maneə»;

–pedaqoji səhv etməkdən qorxmaq «maneəsi»  (dərsə

gecikməkdən,  vaxtdan düzgün istifadə etməkdən,  şagirdləri

düzgün qiymətləndirə bilməməkdən qorxmaq və i.a.);

–təlqin «maneəsi»  – gənc müəllim başqa müəllimin

fəaliyyətini,  ünsiyyət tərzini yamsılamağa başlayır,  lakin

başqasının ünsiyyət üslubunu mexaniki şəkildə öz fərdi peda-

qoji fəaliyyətinə keçirməyin mümkün olmadığını başa düşmür.

Bütün bunları nəzərə alaraq gənc müəllim birinci

növbədə özünün şagirdlərlə ünsiyyətində bu kimi halların, 

«maneələrin»  olub-olmadığına diqqət yetirməli,  onları aradan

qaldırmağa cəhd göstərməlidir.  Sonra müəllim şagirdlərlə

ünsiyyətinin hansı cəhətlərinin onlar tərəfindən bəyənilməsini, 

hansı cəhətinin isə onları təmin etməməsini müəyyənləşdir-

məli, təhlil etməlidir.    

Ünsiyyət zamanı bu cür maneələrin olmaması üçün

müəllim müvəffəqiyyətli qarşılıqlı əlaqəyə açıq-aşkar mane

olan stereotip davranışdan (mentorluq, özünü şagirdlərdən uzaq

tutmaq,  didaktizm və s.)  uzaqlaşmağa çalışmalıdır.  Müəllim

daima belə bir suala cavab verməyə çalışmalıdır:  «Şagirdlər

593

məni necə görürlər?»  Bu cür təhlilin həqiqi vəziyyətə daha

uyğun olmasına cəhd göstərmək lazımdır.

Nəhayət,  müəllim çalışmalıdır ki,  şagirdlərlə özünün

münasibətini bir növ aydınlaşdırmağa meylli olmasın,  əksinə, 

onların inkişafının necə getdiyini təhlil etsin.  Müəllim

maneənin yaranmasına səbəb olacaq arzuolunmaz cəhətləri

aradan qaldırmağa çalışmalıdır.

Bütün bunlarla yanaşı şagirdlərlə ünsiyyət prosesinin da-

ha səmərəli getməsi və bu ünsiyyətin uşaqların psixi

vəziyyətində baş verən daimi inkişafa uyğun olması üçün

aşağıdakılara ciddi əməl edilməsi lazım gəlir:

–Hər şeydən əvvəl,  müəllim ünsiyyətdə olduğu şəxsə

qarşı həddindən artıq diqqətli olmağa çalışmalıdır.  Bu zaman

nəzərdən qaçırılan hər bir cəhət,  ünsiyyətdə olan şəxsə qarşı

düzgün olmayan hərəkət ünsiyyət prosesinin normal getməsinə

mane olur;

–ünsiyyəti düzgün təşkil etmək üçün müəllim həmin pro-

sesin səmərəli təşkili ilə bağlı məlumatları yadda saxlayıb, ya-

da salmağı bacarmalı,  başqa sözlə özünün «kommunikativ

hafizəsini inkişaf etdirməlidir» (məsələn, sinfin və ya ayrı-ayrı

şagirdlərin

səmərəli

ünsiyyət

tonunu

yada

salmağı

bacarmalıdır);

–şagirdlərlə ünsiyyətdə müəllim öz müşahidəçiliyini

inkişaf etdirməlidir.  Bu sahədə müşahidəçiliyin inkişafı

müəllimə həmin prosesi izləmək,  bir növ onu idarə etmək

imkanı verir;

–ünsiyyətin səmərəli olması üçün müəllim şagirdlərin

davranışını (onların pozalarını,  jestlərini,  mimikalarını və s.) 

təhlil etməyi bacarmalıdır. Bu cür bacarıq müəllimə şagirdlərlə

ünsiyyətini tənzim etmək imkanı verir;

–nəhayət,  ünsiyyətin səmərəli olması üçün müəllim

ünsiyyət prosesində olduğu adam haqqında düşünməlidir.  Bu

zaman ünsiyyət qarşılıqlı xarakter daşıyır və əsas məqsəddən

yayınma halları aradan qalxır.

594

Bütün yuxarıda deyilənlərdən belə bir ümumi nəticəyə

gəlmək olar ki,  pedaqoji ünsiyyət pedaqoji fəaliyyətin

müvəffəqiyyətli icrası üçün zəruri yollardan biridir.  Səmərəli

pedaqoji ünsiyyət qaydalarına yiyələnməyən,  onun sosial-

psixoloji mexanizmləri ilə tanış olmayan müəllim öz

fəaliyyətini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirə bilməyəcək və ciddi

çətinliklə qarşılaşacaqdır.  

Pedaqoji fəaliyyət zamanı müəllimin qarşılaşdığı

psixoloji çətinliklər. Müəllimin pedaqoji fəaliyyəti və pedaqo-

ji ünsiyyəti həmişə rəvan,  maneəsiz getmir.  Müəllim bu

prosesdə bir sıra psixoloji çətinliklərə rast gəlir ki,  onları

nəzərə almadan və aradan qaldırmadan pedaqoji fəaliyyətin

müvəffəqiyyətindən danışmaq mümkün deyildir. Bəs bu

çətinliklər hansılardır və hansı tiplərə ayrılır? 

Müəllimin

pedaqoji

fəaliyyəti

yerinə

yetirərkən

qarşılaşdığı çətinlikləri müxtəlif göstəricilərə əsasən tiplərə

ayırmaq mümkündür. Buraya çətinliyi doğuran səbəbin obyek-

tiv və ya subyektiv olmasını, çətinliyin dərk olunma dərəcəsini, 

pedaqoji təsirin təşkili xüsusiyyətini,  özününəzarət və

özünütənzimi və s. aid etmək olar. 

Çətinliyi doğuran səbəbin obyektivlik dərəcəsindən asılı

olaraq obyektiv və subyektiv çətinlik, dərk olunma dərəcəsinə

görə dərk olunan və dərk olunmayan çətinlik özünü göstərir.

Pedaqoji təsirin təşkili xüsusiyyətindən asılı olaraq

aşağıdakı kimi psixoloji çətinliklər müşahidə olunur: yeni pro-

qramla işləyə bilməmək,  şagirdi öyrənə bilməmək,  ayrı-ayrı

psixi funksiyaların səviyyəsini qiymətləndirə bilməmək, şagirdi

yaranma və inkişaf prosesində olan tam bir şəxsiyyət kimi görə

bilməmək, şagirdləri mənimsəməyə, fənnə, xarici görkəmə, da-

ha

az

əqli

keyfiyyətə

və

şəxsi

keyfiyyətə

görə

qiymətləndirmək,  şagirdlərin

əqli

xüsusiyyətlərini

və

şəxsiyyətini

psixoloji

cəhətdən

öyrənmək

üsullarına

yiyələnməmək və s. (A.K.Markova).

Özününəzarət və özünütənzimləmə ilə bağlı olaraq öz

595

qüsurlarını görməkdə, ona nəzarət etməkdə çətinliklər meydana

çıxır.

Təcrübə göstərir ki,  müəllim,  xüsusilə təzəcə fəaliyyətə

başlayan müəllim heç də həmişə qarşıya kommunikativ peda-

qoji məqsəd qoyub onu dərk etmir,  daha doğrusu,  qarşıya

qoyduğu məqsəd sistemində ünsiyyəti təsəvvürünə gətirə bil-

mir,  şagirdlərin şəxsiyyətini öyrənməyi bacarmır,  stereotip

qiymətləndirmədən istifadə edir və buna müvafiq olaraq bütün

siniflərdə yaş fərqindən asılı olmayaraq monoton ünsiyyətə

gətirib çıxaran eyni cür qarşılıqlı təsir vasitəsindən istifadə

edir, heç də həmişə ayrı-ayrı şagirdlərlə ünsiyyətdəki çətinliyi

təsəvvür edə bilmir,  sinfi ələ almaqda çətinlik çəkir,  şagirdin

sinifdə və ailədə nə kimi qeyri-formal rolu yerinə yetirdiyini

bilmir, düzgün olmayan, mövcud şəraitlə uyğun gəlməyən pe-

daqoji rəhbərlik üslubunu tətbiq edir və s. 

Ümumiyyətlə müəllimin öz fəaliyyətində qarşılaşdığı

prinsipial psixoloji çətinlikləri ümumiləşdirmiş olsaq onların

aşağıdakılardan ibarət olduğunu söyləyə bilərik:  müəllim

şagirdi bütövlükdə öz inkişaf perspektivində qavraya bilmir, öz

əməyini pedaqoji fəaliyyət,  pedaqoji ünsiyyət və şəxsiyyətlə

vəhdətdə olan bir tam kimi görə bilmir,  onları “müəllim-

şagird”  sistemi çərçivəsinə keçirə və qiymətləndirə bilmir. 

Müəllim üçün daha geniş yayılmış və xarakterik çətinlik

şagirdlərin psixi vəziyyətini və özünün pedaqoji fəaliyyət və

ünsiyyəti səviyyəsinin diaqnostikasını verə bilməməkdən

ibarətdir. 

Ümumiyyətlə

götürdükdə

müəllimin

psixoloji

çətinlikləri,  onun müəyyən pedaqoji şəraitdə həyata keçirdiyi

fəaliyyət zamanı təzahür edən gərginlik vəziyyəti ilə müəyyən

edilir. Bu cəhəti nəzərə alaraq psixoloji ədəbiyyatda çətinliyin

yaranma səbəbinin xarakteri ilə bağlı üç ümumi tipi

müəyyənləşdirilmişdir:

1.  Xarici səbəblərdən irəli gələn psixoloji çətinlik (Ç

1

). 

Bu cür çətinlik, adətən, pedaqoji situasiyanın obyektiv çətinliyi

596

nəticəsində yaranır və pedaqoji vəzifənin həyata keçirilməsinin

uyğun (adekvat) vasitələrinin olmaması ilə şərtlənir.

2.  Daxili səbəblərdən irəli gələn psixoloji çətinlik (Ç

2

). 

Bu cür çətinliklər müəllim şəxsiyyətinin fərdi xüsusiyyəti, 

motivləşməsi,  özünüqiymətləndirməsi,  əhvalları ilə şərtlənir. 

Həmin daxili amillər konkret pedaqoji məsələnin həllinə təsir

göstərir.

3.  Daxili səbəblərdən törəmiş xarici səbəblərlə şərtlənən

psixoloji çətinliklər (Ç

3

). Daxili səbəblərlə şərtlənən çətinliklər

müəllimin pedaqoji situasiyasını qavrama və təsəvvür etməsini

təhrif edir,  nəticədə müəllimdə yalançı problem yaranır,  o,  öz

qarşısına uyğun olmayan məqsəd qoyur və şəraitə uyğun ol-

mayan məsələni həll edir.

Adətən,  müəllim daima şagirdlərlə,  bütövlükdə siniflə

münasibətdə olur,  həmin münasibətlər onun təlim,  tərbiyə, 

təşkilati proseslərindəki praktik fəaliyyətində inkişaf edir. Pro-

sesi təmin etmək üçün müəllimin pedaqoji fəaliyyət zamanı baş

verən çətinliklərin qarşısını almağa imkan verən münasibətləri

yaratmağa hazır olması zəruridir. Müəllimdə isə bu cür zəruri

qabiliyyət, bacarıq və vərdişlərin olmaması işdə qüsurlara, arzu

olunmayan çətinliklərin baş qaldırmasına gətirib çıxarır. 

Qeyd olunan psixoloji çətinliklərin hər biri (hər tip

çətinlik) o birisindən fərqləndiyi kimi, onları aradan qaldırmaq, 

bu sahədə müəllimə təsir formaları da müxtəlif olmalıdır. 

Psixoloqlar

pedaqoji

fəaliyyət

zamanı

müəllimin

qarşılaşdığı psixoloji çətinliyin tipindən asılı olaraq aşağıdakı

təsir formalarından istifadənin vacibliyini qeyd edirlər:

1)  Xarici səbəblərdən irəli gələn psixoloji çətinlik baş

verdikdə öyrədici formadan, təlim və ya özünütəlimdən istifadə

olunması

(müəllimin

biliyindəki

çatışmazlığı

aradan

qaldırmaq).

2)  Daxili səbəblərdən irəli gələn psixoloji çətinlik baş

verdikdə psixoterapevtik formadan istifadə etmək,  gərginliyin

götürülməsi üçün lazımi şəraitin yaradılması (müəllimlə psix-

597

oloji iş).

3) Daxili səbəblərdən törəmiş xarici səbəblərlə şərtlənən

psixoloji çətinlik baş verdikdə psixotexniki formadan istifadə

etmək, 

əməyin

səmərəliliyini

yüksəltmək

məqsədilə

müəllimlərin mövqelərini dəqiqləşdirmək üçün yaranmış

problemlə əlaqədar məktəb müəllimlərinin birgə işi (uyğun pe-

daqoji təsir vasitələrinin tapılması və yaradılması).

Müəllimin pedaqoji mərifəti. Pedaqoji ünsiyyət zamanı

müəllimin pedaqoji mərifəti onun şəxsiyyətinin ən dəyərli və

pedaqoji fəaliyyət üçün zəruri olan keyfiyyəti hesab olunur. 

Pedaqoji mərifət müəllimin özünə qarşı gənclərin rəhbəri, 

tərbiyəçisi kimi sosial gözləmələri adekvat qavrama əsasında

qurulan davranışdır.  Müəllimin pedaqoji mərifəti onu

şagirdlərlə,  onların valideynləri ilə,  müəllim yoldaşları ilə

düzgün münasibət saxlaya bilmək bacarığı və həddini

aşmamasında təzahür edir.  Təcrübə göstərir ki,  pedaqoji

mərifətin gözlənilməməsi pedaqoji ünsiyyətin pozulması ilə

yanaşı pedaqoji fəaliyyətin əsas məqsədini həyata keçirməyə

mane olur,  müəllimlə şagirdlər arasında

münaqişənin

yaranmasına gətirib çıxarır. 

Pedaqoji mərifət müəllimin davranışında həlledici yer tu-

tur. Pedaqoji mərifətə malik olmayan müəllim öz şagirdlərinin

gözündən asanlıqla düşür,  onların hörmətini qazana bilmirlər. 

Xüsusilə yenicə pedaqoji fəaliyyətə başlayan günü müəllim

məhz həmin keyfiyyətlərin olmaması üzündən çox vaxt özündə

öz gücünə inam hiss etmir.

Pedaqoji mərifətin mühüm cəhətlərindən müəllimin

şagirdlərə,  uşaq

kollektivinə

düşünülmüş

və

diqqətli

münasibəti, çıxarılan qərarlarda ehtiyatlılıq, şagirdin mənliyinə

toxunmamaq və s. qeyd etmək olar.

Pedaqoji mərifət öz-özünə biruzə vermir.  O,  müəllimin

gündəlik fəaliyyətində,  işində özünü göstərir.  Müəllim şagird

kollektivi ilə, onların təlim və tərbiyəsi ilə məşğul olur. Bu za-

man şagirdlərin təlim müvəffəqiyyətini,  davranış tərzini

598

qiymətləndirməli olur.  Burada isə istər-istəməz onun pedaqoji

mərifəti təzahür edir.

Şagirdin fəaliyyətini pedaqoji cəhətdən düzgün qiy-

mətləndirmək həmin fəaliyyət prosesinə əsaslı təsir göstərir. 

Ona görə də müəllim öz şagirdlərinin təlim müvəffəqiyyətini, 

onun davranış tərzini düzgün qiymətləndirməyi bacarmalıdır. 

Bunun üçün isə,  o,  şagirdlərin bilik,  bacarıq və vərdişlərinin

həqiqi səviyyəsini,  onların davranış tərzini,  işə münasibətinin

xüsusiyyətlərini dəqiq müəyyənləşdirməlidir. Məktəb təcrübəsi

göstərir ki,  şagird öz bilik,  bacarıq səviyyəsinin düzgün

qiymətləndirilməsini gördükdə öz imkanlarını anlayır, qüvvətli

və zəif cəhətlərini başa düşür,  daha çox müvəffəqiyyət əldə

etmək üçün səy göstərir. 

Müəllimin şagirdə yanaşması, ona müraciət tərzi onun bi-

lik və davranışının qiymətləndirilməsində mühüm rol oynayır. 

Adətən,  şagirdlər tələbkar,  eyni zamanda onların mənliyinə

toxunmayan,  onlara hörmət edən müəllimi sevirlər.  Bu cür

müəllimin şagirdin bilik səviyyəsini və davranış tərzini düzgün

qiymətləndirməsi onun gələcək fəaliyyətinə düzgün istiqamət

verir.

Pedaqoji mərifətə malik olan müəllim sürətlə dəyişən pe-

daqoji şəraitə uyğunlaşmağı, mövcud şəraiti qiymətləndirməyi, 

düzgün qərar qəbul etməyi bacarır.  Bunun üçün isə müəllim

təkcə faktları qavramağı və qiymətləndirməyi bacarmaqla

kifayətlənməməlidir, 

eyni

zamanda

yüksək

mərifət, 

dözümlülük və özünü ələ ala bilmək imkanına malik olmalıdır.

Pedaqoji mərifətə yiyələnən müəllim şagirdlə harada, 

necə danışmağın tərzini də bilir, bunu düzgün seçməyi bacarır. 

Ona görə də müəllimin apardığı iş səmərəsiz qalmır.

Müəllimin pedaqoji mərifəti onun ümumi əxlaqi

keyfiyyətlərindən,  şagirdlə ünsiyyət zamanı pedaqoji etika

qanunlarını nəzərə almasından çox asılıdır. 

Pedaqoji ünsiyyətin pozulması və pedaqoji mərifətin

599

gözlənilməməsi nəticəsində müəllimlə şagirdlər arasında

qarşılıqlı təsir prosesində məna maneələri yarana bilir.  Bu cür

maneələr şəxsiyyətlərarası münaqişələrin mənbələrindən birini

təşkil edir.  Təcrübə göstərir ki,  müəllimə qarşı məna maneəsi

yaranan şagirdlər həmin müəllimin heç bir tələbinə əməl etmək

istəmir.  Adətən,  uşaqların daha çox küsəyən və tez özündən

çıxan dövrü olan yeniyetməlik dövründə məna maneəsi daha

tez yaranır,  daha parlaq təzahür edir və çətinliklə aradan

qaldırılır.  Ona görə də müəllim öz ünsiyyətini elə təşkil

etməlidir ki, məna maneəsinin yaranması ilə nəticələnməsin. 

VI.25.4.Şagird şəxsiyyəti və sinif kollektivinin      

  öyrənilməsi və onlara psixoloji xarakteristika

tərtibinin prinsipləri. Dərsin psixoloji təhlili

    

Şagird şəxsiyyətini hərtərəfli inkişaf etdirmək və sinif kol-

lektivini təşkil etmək üçün birinci növbədə onları hərtərəfli

öyrənmək lazımdır.  Bu tələbi həyata keçirmədən müəllim öz

qarşısında duran vəzifəni müvəffəqiyətlə həyata keçirməyə nail

ola bilməz.  Ona görə də müəllim bir növ tədqiqatçılıq

qabiliyyətinə malik olmalı,  bu qabiliyyətin köməyi ilə

şagirdlərini, onların daxil olduqları sinif kollektivini öyrənməli, 

onlar haqqında zəruri biliyə malik olmalıdır.  Təcrübə göstərir

ki, müəllimin, sinif rəhbərinin öz şagirdlərini, sinif kollektivini

öyrənmək əsasında tərtib etdiyi psixoloji-pedaqoji xarakteristi-

ka şəxsiyyətin formalaşmasını idarə etməkdə   ona lazımi im-

kanlar yaradır. Bu cür xarakteristikanın tələb edilən səviyyədə

olması üçün onun tərtibi zamanı müəyyən prinsiplərə, tələblərə

əməl olunmalıdır. 

Gələcək müəllimin bu sahədə müəyyən təcrübəyə malik

olması, pedaqoji təcrübə zamanı ayrı-ayrı şagirdlər və sinif kol-

lektivi üzərində müşahidəni necə təşkil etmək və bunun

əsasında psixoloji-pedaqoji xarakteristika tərtibi bacarığına

600

yiyələnməsi zəruridir.

Şagird şəxsiyyətinin,  eləcə də sinif kollektivinin yararlı

psixoloji-pedaqoji xarakteristikasını tərtib etmək üçün müəllim

– təcrübəçi birinci növbədə  şagird və sinif kollektivi haqqında

kifayət qədər məlumata malik olmalıdır.  Bu məlumatı əldə

etmək üçün müasir psixologiyanın tədqiqat metodlarından, 

xüsusilə müşahidə və müsahibə metodundan geniş istifadə

edilməlidir.  Həmin metodların köməyi ilə əldə edilən faktlar

mütləq gündəlik şəklində qeyd olunmalıdır.  Əks təqdirdə

yalnız hafizəyə istinad edilərək tərtib olunan xarakteristikada

bəzən zəruri cəhətlər,  detallar nəzərdən qaçır.  Şagirdin və ya

sinif kollektivinin öyrənilməsi nəticəsində əldə edilən material

ciddi təhlil edildikdən sonra sistemləşdirilir.  Xarakteristikanın

əsas məqsədi şagird şəxsiyyətinin əsas cəhətlərini açmaq, onun, 

əlamətlərinin,  keyfiyyətlərinin

və

təzahürünün

ümumi

istiqamətini göstərməkdən ibarətdir.  Xarakteristikada şagirdin

bir fərd kimi özünəməxsus xüsusiyyətləri öz əksini tapmalıdır.

Belə olduqda həmin şagirdlə gələcəkdə aparılacaq təlim-tərbiyə

işinin proqramını müəyyənləşdirmək mümkün olur.  Xarak-

teristikada irəli sürülən hər bir fikir yaxşı əsaslandırılmalı, 

şagird şəxsiyyətində və sinif kollektivində baş verən

dəyişikliklər burada öz əksini tapmalıdır.  Bunun üçün şagirdi

və ya sinif kollektivini müxtəlif vəziyyətlərdə öyrənmək, 

kifayət qədər tutarlı və bir-birini tamamlayan faktlar əldə

etmək lazımdır. Təsadüfən təzahür edən bir hərəkətə,  bir

davranış tərzinə əsasən şagird şəxsiyyətini və sinif kollektivini  

xarakterizə etmək səmərəli nəticə vermir.  İmkan daxilində

müşahidə zamanı əldə edilmiş faktın əsaslı olub-olmamasını

müsahibə,  sadə eksperimentlərdən istifadə etməklə yoxlamaq

lazımdır.  Çalışmaq lazımdır ki,  əldə olunmuş faktlar şagird

şəxsiyyətinin və sinif kollektivinin tipik xüsusiyyətlərini, 

dəyişmə və inkişafını əks etdirsin.  Şagird şəxsiyyətinə aid

tərtib olunmuş xarakteristikada şagird şəxsiyyətində hansı

keyfiyyəti, əlaməti və təzahür xüsusiyyətini inkişaf etdirməyin, 

601

hansıları aradan qaldırmağın zəruri olduğu öz əksini tapmalıdır. 

Xarakteristika qısa nəticələrlə başa çatmalıdır. Burada şagirdin

fərdi psixi xüsusiyyətlərinin təhlili əsasında onunla gələcəkdə

aparılması zəruri olan tərbiyəvi işin istiqaməti,  konkret

tərbiyəvi təsir metodları və priyomları qeyd olunmalıdır.

Bu cəhətlər sinif kollektivinə tərtib olunan psixoloji-

pedaqoji xarakteristikada da nəzərə alınmalıdır. Burada da sinif

kollektivinin inkişaf xüsusiyyətləri və gələcəkdə kollektivlə

aparılacaq işin məzmunu və təşkilinə dair təkliflər verilməlidir. 

Burada bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki,  istər şagird

şəxsiyyətinin,  istərsə də sinif kollektivinin gələcək inkişafı

üçün irəli sürülən təkliflər ünvansız olmamalıdır. Konkret ola-

raq bu və ya digər cəhətin inkişafında kimin məsul olduğu, ki-

min müvafiq tədbiri həyata keçirəcəyi göstərilməlidir. 

Şagird şəxsiyyətinin psixoloji xarakteristikası özündə

aşağıdakı göstəriciləri əks etdirməlidir:

I. Şəxsiyyət haqqında ümumi məlumat.

II. Şagirdin daxil olduğu kollektivin qısa xarakteristikası. 

III. Xarakterizə olunan şagirdin sinifdə, ailədə və yoldaş-

ları arasında mövqeyi.

IV. Şəxsiyyətin istiqaməti və iddia səviyyələri.

V. Fəaliyyətinin ümumi xarakteristikası.

VI. Psixi proseslərinin fərdi xüsusiyyətləri.

VII.  Şəxsiyyətin struktur komponentləri (qabiliyyətləri, 

temperamenti və xarakteri).

VIII.  Şagird şəxsiyyətinin müsbət və mənfi kompo-

nentləri barədə nəticələr, onunla gələcəkdə aparılacaq iş barədə

təklif və məsləhətlər.

Şagird

şəxsiyyətinin

öyrənilməsi

və

ona

psixoloji-pedaqoji

xarakteristika

tərtibini

aşağıdakı

təxmini

sxem

üzrə

aparmaq olar

.

602