ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

1
), əlavə olaraq əhəngdaşını qurğuşun(II) oksidlə 
əvəz etdikdə isə güclü şüasındırma xassəsinə malik büllur şüşə (t. 
2
) alınır: 
(1)
 K
2
CO
3
 + CaCO
3
 + 6SiO
2 


 
t
 K
2
O·CaO·6SiO
2
   +  2CO
2
 
   
 
 
                                                kimyəvi şüşə 
(2) 
K
2
CO
3
 + PbO   +  6SiO
2
 


 
t
 K
2
O·PbO·6SiO
2
   +  CO
2
 
                        
 
 
                              büllur şüşə 
Rəngli  şüşələr  almaq  üçün  (
a
  və 
b
)  ilkin  qarışığa  rəngli  metal  oksidləri  əlavə 
edilir. Məsələn, Cr
2
O
3
 – şüşəyə yaşıl, CoO – göy, CuO – göy-yaşıl rəng verir.   
Əridilmiş  şüşəyə  narın  xırdalanmış  qızıl  əlavə  etdikdə  al-qırmızı  şüşə  –  yaqut 
şüşə alınır. Yalnız kvars qumu (SiO
2
) əsasında alınan şüşə isə kvars şüşəsi adlanır. 
 
 
        
Adi  şüşədən  fərqli  olaraq  kvars  şüşəsi  temperaturun  dəyişməsi  ilə  həcmini  az 
dəyişir. Bu səbəbdən ondan laboratoriya qabları düzəldilir. Kvars şüşəsi ultrabənöv-
şəyi  şüaları  yaxşı  keçirir.  Onun  bu  xassəsi  təbabətdə  tətbiq  olunan  kvars  lam-
palarında geniş istifadə edilir. 
Şüşə – amorf bərk maddədir. Qızdırıldıqda o yumşalır və belə halda ona istənilən 
formanı  vermək  olur.  Şüşədən  pəncərə  şüşələri,  şüşə  liflər,  kimyəvi  qablar  və 
müxtəlif məmulatlar hazırlanır. 
 
 
Bilik qutusu 
• Adi şüşə istehsalı zamanı sodanı natrium-sulfat və kömür qarışığı ilə 
əvəz edirlər. Bu halda prosesdə natrium-silikat aşağıdakı tənlik üzrə alınır:        
 
2SiO
2
 + 2Na
2
SO
4
 + C
 2Na
2
SiO
3
 + CO
2
+ 2SO
2
 
(a) 
(b)

 
 
140 
 
 
 
Sement. Mühüm inşaat materialı olan silikat sementi və ya portlandsement yaşıl-
qonur  rəngli  tozdur.  Onu  fırlanan  xüsusi  sobalarda  əhəngdaşı  və  gildən 
Al
2
O
3
·2SiO
2
·2H
2
O  ibarət  qarışığı  1400–1600°C-də  yandırmaqla  alırlar.  Alınmış 
kütlə klinker adlanır. Onu üyüdüb toz halına salaraq sement hazırlayırlar. Sementin 
tərkibi, əsasən, kalsiumun silikat və alüminatlarından ibarətdir. Onlar əhəngdaşı və 
ağ gilin parçalanma məhsullarının bir-biri ilə qarşılıqlı təsirindən əmələ gəlir: 
 
CaCO
3
 


 t
 CaO + CO
2
            Al
2
O
3
·2SiO
2
·2H
2
O


 t
Al
2
O
3 
+ 2SiO
2 
+ 2H
2
O                    
 
      əhəngdaşı                                                             ağ gil
 
      CaO + SiO
2


 t
CaSiO
3
                                      CaO + Al
2
O
3


 t
Ca(AlO
2
)
2 
                                 kalsium-metasilikat
                                                                                                                
kalsium-metaalüminat
 
      Sementdən beton, dəmir-beton  alınmasında istifadə olunur.
  
 
Keramika.  Keramika  məmulatları  gilin  az  miqdarda  su  ilə  qarışdırılmasından 
alınan plastik kütlədən hazırlanır. Bu məqsədlə plastik kütləyə istənilən forma verilib 
qurudulur və yüksək temperaturda yandırılmaqla ona möhkəmlik verilir. 
Ağ gildən saxsı və çini məmulatlar hazırlanır (
c
 və 
d
).  
 
 
Pəncərə şüşəsinin tərkibi ilə əlaqədar hesablamalar 
Adi şüşənin bişirilməsinə 3,6 ton SiO
2
 sərf olunduğunu bilərək alınan şüşənin kütləsini 
(ton-la) hesablayın. M
r
(Na
2
O·CaO·6SiO
2
) = 478, M
r
(SiO
2
) = 60.  
Həlli:  
Adi şüşənin Na
2
O·CaO·6SiO
2 
formuluna əsasən yaza bilərik: 
                 (6·60) kq SiO
2
-dən  ––    478 kq adi şüşə alınırsa                  
                   3600 kq SiO
2
-dən     ––   x kq adi şüşə alınar   
 
Məsələ. 956 kq pəncərə şüşəsini almaq üçün soda, əhəngdaşı və kvars qumunun hər 
birindən neçə kiloqram götürmək lazımdır?  
                M
r
(СаСO
3
) = 100,  M
r
(Na
2
СO
3
) = 106,  M
r
(SiO
2
) = 60. 
nü
mu
nə
 
 
 
Bilik qutusu 
• Sementin bərkiməsi onun tərkibindəki silikatların və alüminatların su ilə 
qarşılıqlı təsirdə olub daşabənzər kütlə əmələ gətirməsi ilə əlaqədardır. 
(c) 
(d)

 
 
 
2 
141 
 
•  VII  fəsil  •  
Karbon yarımqrupu elementləri  
•
 
 
1. Hansı maddədən silikat sənayesində xammal kimi istifadə edilmir?     
A) Al
2
O
3
·2SiO
2
·2H
2
O                   
 
 
 
B) Na
2
CO
3
 
C) SiO
2
                   
 
 
 
 
 
 
 
D) CaCO
3
 
E) CaSO
4
·2H
2
O                                  
 
2. Adi şüşənin istehsalında istifadə olunan xammalı göstərin.               
A) kvars qumu, soda, əhəngdaşı                
 
B) kvars qumu, potaş, əhəngdaşı 
C) kvars qumu, soda, potaş    
 
 
 
 
D) gil, potaş, əhəngdaşı  
E) kvars qumu, gil, potaş                            
  
3. Portlandsement hansı qarışığın yandırılmasından alınır?              
A) CaCO
3
 + Al
2
O
3
·2SiO
2
·2H
2
O                         
B) K
2
CO
3
 + CaCO
3
 + SiO
2
 
C) CaCO
3
 + SiO
2
   
 
 
 
 
 
 
 
D) Na
2
CO
3
 + CaCO
3
 + Al
2
O
3
·2SiO
2
·2H
2
O 
E) Na
2
CO
3
 + CaCO
3 
+ SiO
2
    
 
4. Hansı maddələrin əridilməsindən çətinəriyən şüşə alınır?                 
1. K
2
CO
3
 
2. CaCO
3 
3. SiO
2
 
4. Na
2
SiO
3
 
 
5. Şüşə, sement və keramika hansı  sənayenin məhsullarıdır? 
6. Şüşə istehsalında soda olmadıqda onu hansı qarışıqla əvəz edirlər? Baş verən reaksiyanın 
tənliyini yazın. 
7. Büllur şüşə ilə kvars şüşənin səciyyəvi xüsusiyyətlərini sadalayın. 
8. Aşağıdakı çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin. 
Si


 
1
 SiO
2
 


 
2
K
2
SiO
3
 


 
3
H
2
SiO
3
 


 
4
SiO
2
 


 
5
Si
 
 
 
• çölşpatı • kaolinit • silikat sənayesi • şüşə • sement • keramika • 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
142 
 
 
 
1. Karbon-monooksid haqqında səhv ifadəni müəyyən edin.  
A) havadan  yüngül qazdır 
C) iysiz, rəngsiz qazdır 
E) çox zəhərlidir 
B) qanın hemoqlobini ilə birləşir 
D) turşu oksiddir 
2. Sxemləri dəftərinizə köçürün və tamamlayın. 
    1. CO + NaOH 
       2. CO
2
 + NH
3
 
                   3. C(
köz) 
+  H
2
O(
bux)
 


 t
 
    4. SiO
2 
+ Mg


 t
  
   5. SiO
2
 + 3C


 t
                  6. SiO
2
 + NaOH 


 t
 
 
3. Karbon-dioksid haqqında hansı ifadə səhvdir? 
A) əhəng suyu ilə təyin olunur 
B) maqneziumla reaksiyaya daxil olur 
C) metal oksidlərinin reduksiyasında istifadə edilmir 
D) təbiətdə fotosintez yolu ilə əmələ gəlir 
E) su ilə reaksiyası dönərdir 
4. Mümkün olan reaksiyaların sxemlərini dəftərinizə köçürün və tamamlayın.   
1.  Na
2
SiO
3
 + 2HCl 
             2. CaSiO
3
  + KCl 
            
      3.  Na
2
SiO
3
 + H
2
O + CO
2
 
      4. SiO
2
 + H
2
O 


 t
           5.  Na
2
SiO
3 
+ CaCl
2
 
 
 
5. Karbon elementinə aid ifadələri müəyyən edin.              
1. ən bərk təbii maddə əmələ gətirir             2. ən çox sayda birləşmə əmələ gətirir  
3. atomu 2 tək elektrona malikdir                 4. bir neçə allotrop forması mövcuddur 
5. metal oksidləri reduksiya edir                   6. metallarla karbidlər əmələ gətirir 
 
6. Hidrokarbonatların karbonatlara çevrilməsi mümkün olan reaksiyaların sxemlərini 
dəftərinizə köçürün və tamamlayın.         
1. Mg(HCO
3
)
2
 


 t
                              
              
2. Ca(HCO
3
)
2
 + Ca(OH)
2
 
 
     
 
3. Ca(HCO
3
)
2
 + HCl 
                                  4. NaHCO
3
 + CO
2
 + H
2
O 
 
7. Metasilikat turşusu haqqında doğru ifadələri müəyyən edin. 
1. qızdırıldıqda iki oksidə parçalanır 
2. karbonat turşusundan zəifdir  
3. suda kolloid məhlul əmələ gətirir 
4. natrium və kalium duzları həllolan şüşə adlanır 
5. silisium-dioksidin su ilə birləşməsindən alınır 
 
8. Mümkün olan reaksiyaların sxemlərini dəftərinizə köçürün və tamamlayın. 
1. Na
2
CO
3
  + H
2
SiO
3
  
         2. Na
2
SiO
3
  + H
2
CO
3
           3. SiO
2
 + HF 
          
4. SiO
2
 + CaO


 t
                5. SiO
2 
+ Na
2
CO
3


 t
 
9. Adi şüşənin tərkibini və onun alınması zamanı baş verə bilən reaksiyaları göstərin. 
1. CaCO
3
 + SiO
2
 


 t
       2. CaSiO
3
 + CO
2
 


 t
             3. Na
2
O·CaO·6SiO
2
   
      4. Na
2
CO
3
 + SiO
2


 t
      5. Na
2
SiO
3
 + CO
2


 t
          6. Na
2
SiO
3
·CaSiO
3
·4SiO
2 
 
10. 400 q mis(II) oksidin tam reduksiyasına neçə litr CO (n.ş.) sərf olunar? M
r
(CuO) = 80.
 
 
 
Ü m u m i l ə ş d i r i c i     t a p ş ı r ı q l a r
 
 

 
 
 
3 
143 
 
•  VIII  fəsil  •  
Karbohidrogenlər  
•
 
 
 
 
 
 
 
 Ü
ZVİ KİMYA NƏYİ ÖYRƏNİR  
 
 
 
 
İndiyədək öyrənilən maddələr qeyri-üzvi maddələr adlanır. Bu gündən başlayaraq 
siz üzvi birləşmələrlə tanış olacaqsınız.  
Hazırda 25 milyondan çox üzvi maddə məlumdur ki, bu da sayı 1 milyona yaxın 
olan qeyri-üzvi maddələrdən olduqca çoxdur. Üzvi maddələrin oxşar cəhətlərindən 
birini araşdıraq.
 
 
 
 
Biologiya  fənnindən  bilirsiniz  ki,  bitki  və  canlı  orqanizmləri  təşkil  edən  mad-
dələrin əksəriyyəti üzvi birləşmələrdir. Üzvi birləşmələr külli miqdarda süni yolla da 
sintez edilmişdir. Sənayedə üzvi birləşmələrin alınmasında əksər hallarda neft, təbii 
qaz, daş kömür, oduncaq kimi təbii xammaldan, həmçinin kənd təsərrüfatı məhsul-
ları və kənd təsərrüfatı istehsalının tullantılarından istifadə olunur. 
Oduncaq,  qida  məhsulları  (ət,  un  məmulatları,  yumurta  və  s.),  lif  və  parçalar, 
yuyucu və kosmetik vasitələr, bir çox dərman preparatları, plastik kütlələr, kauçuklar, 
38 
 
–  Ərzaqlar,  yanacaqlar,  təbii  liflər,  yuyucu  vasitələr,  yağlar,  zülallar  və  s.  üçün 
ümumi olan nədir?
 
 
– Sizcə, qeyri-üzvi birləşmələrlə üzvi birləşmələr arasında əlaqə varmı?
 
ÜZVİ KİMYAYA GİRİŞ  
SADƏ ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRLƏ  
TANIŞLIQ 
 
3
bölmə
Üzvi və qeyri-üzvi birləşmələrin tərkiblərini müqayisə edin və aşağıdakı suallara cavab verin. 
 
                                    
                                
Qeyri-üzvi birləşmələr 
H
2
O  CaC
2
  NH
3
CO
2
NaCl H
2
SO
4
HF
AlCl
3
  NaOH SiO
2
KI  H
2
CO
3
 
 
Üzvi birləşmələr 
C
12
H
22
O
11
 
(şəkər)
 
CH
3
COOH  
(sirkə turşusu)
 
CH
4 
(metan qazı) 
C
6
H
12
O
6
 
(qlükoza)
 
C
2
H
5
OH 
(etil spirti) 
(CH
3
)
2
CO 
(aseton)
 
 
– Qeyri-üzvi maddələrin tərkibinə həmişə hansısa eyni bir elementin atomu daxil olurmu? 
– Üzvi birləşmələrin tərkibinə həmişə hansı elementin atomu daxil olur? 
– Üzvi birləşmələri necə adlandırmaq olar? 
– Sizcə, üzvi birləşmələrin digər ümumi xüsusiyyətləri də varmı? 
 
 
Fəaliyyət 
Üzvi birləşmələrin tərkibi  
 

 
 
144 
 
yanacaqlar, yağlar, zülallar, karbohidratlar, efir yağları və s. üzvi maddələrdir və ya 
üzvi maddələrdən təşkil olunmuş məhsullar, materiallar və məmulatlardır (
a
). 
 
• Üzvi birləşmələrin tərkibini, quruluşunu, xassələrini və alınması üsullarını kim-
yanın üzvi kimya bölməsi öyrənir.
 
 
Üzvi birləşmələr karbon elementinin birləşmələri olduğu üçün üzvi kimyaya belə 
də tərif vermək olar: üzvi kimya – karbon elementinin birləşmələrini  öyrənir. 
 
Mənşəyinə görə üzvi maddələri şərti olaraq təbii, süni və sintetik üzvi maddələrə 
ayırmaq olar.  
 
 
 
Üzvi maddələrin tərkibinə karbon atomları ilə yanaşı, əksər hallarda hidrogen və 
oksigen atomları daxil olur. Bu maddələrin tərkibinə həmçinin azot, fosfor, kükürd, 
halogen, metal və digər elementlər də daxil ola bilir. 
Ən sadə tərkibli üzvi birləşmələr karbohidrogenlərdir – karbon və hidrogendən 
ibarət birləşmələr; məsələn: metan CH
4
, propan C
3
H
8
, butan C
4
H
10
 və s. 
Karbon,  hidrogen  və  oksigendən  ibarət  üzvi  birləşmələrə  etil  spirti  C
2
H
5
OH, 
aseton (CH
3
)
2
CO, sirkə turşusu CH
3
COOH, qlükoza C
6
H
12
O
6 
 və s. aiddir. 
Aminturşular və zulallar isə, əsasən, C, H, O və N elementlərindən ibarət üzvi bir-
ləşmələrdir. 
(a)
 Üzvi maddələr 
və onlardan 
təşkil olunmuş 
məhsullar, 
materiallar və 
məmulatlar. 
 
 
Bilik qutusu
 • Karbonun bəzi birləşmələrinin – oksidlərinin, karbonat turşusu və onun 
duzlarının, metal karbidlərinin və s.-nin xassələri qeyri-üzvi birləşmələrin xassələrinə 
oxşar olduğu üçün onlar qeyri-üzvi kimyada öyrənilir. 
 
 
Bilik qutusu  
• Təbii üzvi maddə-
lərə  bitki və kərə 
yağı, neft, təbii qaz, 
təbii kauçuk və s. 
aiddir.  
Onlar həmçinin yun, 
ət, yumurta, pendir, 
oduncaq, meyvə-tə-
rəvəzlərin və s.-nin 
tərkibinə daxildir.
 
 
• Süni üzvi maddələr təbii 
üzvi maddələrin kimyəvi 
emalı ilə alınır; məsələn, 
asetat və viskoz ipəkləri, 
yanmayan kino və foto-
plyonkalar, tüstüsüz barıt 
və s. sellülozanın 
çevrilmələri nəticəsində 
alınan süni üzvi mad-
dələrdir. 
 
• Sintetik üzvi maddələr isə 
sintetik yolla – sadə mole-
kulların bir-biri ilə birləşərək 
daha mürəkkəb quruluşlu 
molekulları əmələ gətirməsi 
ilə alınır; məsələn, rezin, 
yuyucu vasitələr, dərman 
preparatları, sintetik kauçuk 
və liflər, plastik kütlələr 
sintetik üzvi maddələrdir.  

 
 
 
3 
145 
 
•  VIII  fəsil  •  
Karbohidrogenlər  
•
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 Üzvi  birləşmələr  qeyri-üzvi  birləşmələrdən  fərqli  olaraq  bir  sıra  xüsusiyyətlərə 
malikdir. Onlardan bəziləri aşağıda verilmişdir:                    
1. Üzvi maddələrin  əksəriyyəti yanır; məsələn, metanın, neftin, benzinin, şamın, 
oduncağın və s.-nin yanması sizə yaxşı məlumdur.
 
2. Üzvi maddələrin  əksəriyyəti qeyri-polyar və  zəif polyar kovalent rabitəli 
molekulyar quruluşlu maddələrdir. 
3. Üzvi maddələrdə karbon atomları bir-biri ilə birləşərək xətti (
a, b
), şaxələnmiş 
(
c
) və qapalı (
d
) zəncir
 
əmələ gətirir:      
                                           
                                       H 
 
H H
 
 
            H    H                    H    H    H    H               
            
H    C    H                            CH
2
 
                                     
     
H – C – C – H       H – C – C – C – C – H          H – C – C – C – H            H
2
C         CH
2
 
 
            H    H                    H    H    H   H                        H    H
      
H                   H
2
C –—
  
CH
2 
 
          etan
 C
2
H
6
                
butan 
C
4
H
10
                            izobutan 
C
4
H
10
              tsiklopentan 
C
5
H
10
 
          (a)                       (b)                                      (c)                               (d)  
 
 
 
Bilik qutusu 
• IX əsrə qədər maddələri mənşəyinə görə qeyri-üzvi və üzvi maddələrə 
bölürdülər. Hesab edirdilər ki, üzvi maddələri laboratoriyada sintez etmək mümkün deyil; 
onlar yalnız canlı orqanizmlərdə “həyati qüvvə”nin təsiri ilə yarana bilirlər (vitalizm nəzə-
riyyəsi). Lakin alman kimyaçıları – F.Völer və A.Kolbe, fransız kimyaçısı M.Bertlo və 
rus alimi A.Butlerov qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələri sintez etməklə qeyri-üzvi və 
üzvi  maddələrin  qarşılıqlı  çevrilmələrinin  mümkünlüyünü  və  onlar  arasında  kəskin 
sərhədin olmadığını əsaslı şəkildə sübut etdilər. 
•
 Çox sayda üzvi maddələri (metan, asetilen, benzol, etil 
spirti,  qarışqa  turşusu,  yağlar  və  s.)  sintez  etmişdir. 
Asetilenə hidrogeni birləşdirməklə etilen, sonuncudan 
isə etan almışdır. 
M.Bertlo 
(1827–1907) 
Fransız kimyaçısı
•
 Üzvi və qeyri-üzvi kimya sahələrində tədqiqatlar apar-
mışdır. Sianid (HCN) turşusunu kəşf etmiş, alüminium, 
berillium və ittriumu (Y) almışdır. 
F.Völer 
  
(1800–1882) 
Alman kimyaçısı
 
•
 Karbonun IV valentli olduğunu qeyd etmiş (F.Kekule 
ilə birlikdə), bir sıra üzvi turşuları sintez etmiş, elektro-
kimyəvi yolla karbon turşularının duzlarının oksidləş-
məsi ilə karbohidrogenlərin alınmasını göstərmişdir. 
A.Kolbe  
(1818–1884)  
Alman kimyaçısı 
 

 
 
146 
 
Üzvi birləşmələrin kimyəvi quruluş nəzəriyyəsinin (bax: səh.147) bir müddəası 
olan bu bənd həm karbonun üzvi birləşmələrdə IV valentli olduğunu göstərdi, həm də 
üzvi birləşmələrin sayca çox olmasının səbəblərindən birini izah etdi. 
4. Üzvi birləşmələr homoloji sıralar əmələ gətirir (bax: səh.153).                     
5. Üzvi birləşmələr üçün izomerlik hadisəsi xarakterikdir (bax: səh.148).  
 
 
 
 
 
 
1. Üzvi kimya nəyi öyrənir? 
2. Üzvi birləşmələri müəyyən edin. 
1. əhəngdaşı, dolomit    
2. şəkər, etil spirti      
3. təbii gips, mərmər           
4. zülallar, yağlar 
A) 1,2,3                         
B) 1,3                         
C) 1,2                
D) 2,4                
E) 2,3,4 
3. Üzvi birləşmələrin formullarını göstərin. 
1. Al
4
C
3
           
2. CH
3
COOH             
3. C
2
H
6
O             
4.  H
2
CO
3
      
5. CCl
4
          
6.  CH
4
 
A) 1,2,3,4,5,6             
B) 1,2,3,5,6                  
C) 2,3               
D) 2,3,6            
E) 2,3,5,6 
 
4. Nə üçün karbonat turşusu və onun duzları üzvi kimyada öyrənilmir?