Sanoat korxonalarining barchasida bugungi kunda texnologik jarayonlarning

yuk
R
bо‘lganda
R
R
U
U
X
yuk

bu yerda: U - ta’minot kuchlanishi; R - datchikning tо‘liq qarshiligi; R
x 
- 
kontakning kо‘chish nuqtasi X ga bog‘liq bо‘lgan datchikning bir qismi qarshiligi. 
Potensiometr chiziqli bо‘lganda 
l
X
R
R
X

, bu yerda 
l 
- potensiometrning 
tо‘liq uzunligi. Bundan, 
l
X
U
U
yuk

kelib chiqadi. 
Odadta, R
yuk
biron bir qiymatga teng va 
X=f(U
yuk
)
bog‘liqlik chiziqli emas: 
yuk
yuk
yuk
R
R
k
l
X
U
R
R
l
X
l
X
l
X
U
U








1
1
)
1
(
1
1
Agar R
yuk 
>> R bо‘lsa, 
l
X
U
R
R
U
U
yuk
yuk


bо‘ladi, ya’ni 
X=f(U
yuk
)
bog‘liqlik 
chiziqli bо‘ladi.
Tenzometrik datchiklar 
– qattiq jismlarning elastik deformatsiyalarini о‘lchash 
uchun ishlatiladi. Ular simli va yarim о‘tkazgichli (tenzolitli) turlarga bо‘linadi. 
Simli va folgali tenzometrik datchiklarning ishlash prinsipi simning va folganing 
qisilishda va chо‘zilishdagi qarshiliklari о‘zgarishiga asoslangan. Bu datchiklar 

---

53 
uchlari mis elektrodlarga kavsharlangan ingichka (d = 0,02 

0,04mm) simdan 
yasaladi. Sim yuzasi 0,1


10 sm
2
ga teng bо‘lgan ikki yupqa qog‘oz yaproqchalar 
orasiga maxsus yelim bilan yopishtiriladi (18-rasm). Datchik, tekshirilayotgan 
detal yoki moslamaning sirtiga yopishtiriladi va u detalning deformatsiyasini qabul 
qiladi. 
18-rasm. 1-sim (konstantan yoki nixromdan tayyorlanadi, uzunligi 
l
=5...50 mm);
2 – qog‘oz; 3 – detal. 
Deformatsiya ta’sirida, masalan chо‘zilishda detal bilan birgalikda sim ham 
chо‘ziladi. Bunda uning uzunligi oshadi, kesimi esa kamayadi, qarshiligi (
s
l
R


) 
esa oshadi. Bu qarshilik datchikning chiqish kattaligi hisoblanadi. 
Agar deformatsiya detalga yuqori va pastki tomondan bо‘ladigan bо‘lsa, u 
holda simning uzunligi ham, kesimi ham deyarli о‘zgarmaydi, demak qarshilik 
ham о‘zgarmaydi. Bunday deformatsiyalarni datchik о‘lchamaydi. 
Kontakt qarshilikli (kо‘mirli) datchiklar
. Bu datchiklar 10-15 dona kо‘mir 
shaybadan (d = 0,5...1sm) tuzilgan bо‘lib, uchlariga о‘lchash zanjiriga ulash uchun 
elektrodli jez disklar о‘rnatilgan ustuncha slyuda qatlami yordamida 
izolyatsiyalangan ikkita vintlar orasiga qisib qо‘yilgan (19-rasm). 

---

54 
19-rasm. Kо‘mirli datchiklar. 
Ustunchaning elektr qarshiligi uning siqilish darajasiga bog‘liq, chunki bunda 
shaybalar orasidagi о‘tish qarshiligi о‘zgaradi. Shunday qilib ustuncha elektr 
qarshiligining о‘zgarishiga qarab 
b
vintga ta’sir etuvchi 
R
mexanik kuchni aniqlash 
mumkin: 
F
a
R
R


0
bu yerda: R
0 
- doimiy kattalik, ustuncha qarshiligiga teng;
a
- о‘zgarmas koeffisiyent;
F
- siquvchi kuch. 
Kо‘mirli datchiklardan kuch va bosimni о‘lchashda foydalaniladi.
Induktiv datchiklarga yakori va о‘zagi harakatlanuvchi induktiv datchiklar 
misol bо‘la oladi. 
Yakori harakatlanuvchi induktiv datchiklar
 
(20-rasm, 
a
) da yakor obyekt bilan 
mexanik bog‘langan bо‘ladi. Bu yerda 
l
kо‘chishni о‘lchash kerak. G‘altakning 
induktivligi:
l
s
L
2
/
)
(
2



bu yerda:

– havoning absolyut magnit о‘tkazuvchanligi; 

- g‘altakdagi о‘ramlar soni;
s
- magnit о‘tkazgich kesim yuzasi;

---

55 
l
- oraliq. 
Yakor о‘ngga surilsa 
l
oraliq kamayadi, g‘altak induktivligi ortadi. 
Induktivlik о‘zgarishi orqali yakorning kо‘chishini aniqlash mumkin. U 0,1 mm 
dan 1 mm gacha bо‘lgan kо‘chishlarni 1mkm aniqlikda о‘lchaydi. 
a) 
b) 
20-rasm. Induktiv datchiklar: a-harakatlanuvchi yakorli: O-obyekt; 1-yakor; 2-g‘altak; b- 
harakatlanuvchi о‘zakli: 1 - harakatlanuvchi о‘zak; 2 - g‘altak. 
О‘zagi harakatlanuvchi induktiv datchik 
(20-rasm, 
b
). Bu datchikda о‘zak 
о‘rtada turganda induktivlik 
2
1
L
L

bо‘ladi. Agar о‘zak о‘ngga surilsa, о‘ng tomon 
induktivligi ortadi, chap tomonniki esa kamayadi. Induktivlikning bu о‘zgarishlari 
orqali о‘zakning 50 mm gacha bо‘lgan kо‘chishini aniqlash mumkin. 
Sig‘imli datchiklar
. Sig‘imli datchiklar sig‘imi о‘lchanayotgan noelektrik 
kattalik ta’sirida о‘zgaradigan kondensatordan iborat. Yassi kondensator sig‘imi:
d
s
С



,
bu yerda: 

- plastinkalar orasidagi muhitning absolyut dielektrik 
о‘tkazuvchanligi;
s
- plastinkalar yuzasi; 
d
-plastinkalar orasidagi masofa. 

, 
S
va 
d
larni о‘zgartirib uch xil turdagi sig‘imli datchiklarga ega bо‘lish 
mumkin (21-rasm). 

---

56 
21-rasm. Sig‘imli datchiklar: a - plastinalar orasidagi о‘zgaruvchan masofali:
O - obyekt; 1,2 - qо‘zg‘almas plastinalar; 3 - qо‘zg‘aluvchan plastina; b - yuzasi 
о‘zgaruvchan plastinali; c - dielektrik singdiruvchanligi о‘zgaruvchan. 
Generatorli datchiklarda noelektrik nazorat qilinadigan har xil kо‘rinishdagi 
energiyalari elektr energiyaga (EYUKga) о‘zgartiriladi. Generatorli datchiklar: 
termoelektrik, induksion, pezoelektrik va taxiometrik bо‘lishi mumkin.