Oliy darajada rivojlangan havvonlar organizmidagi gumoral
boshqarilislini ham asab tizim i boshqarib turadi. Asab boshqa-
rilish gumoral boshqarilishdan quyidagi
xususiyatlari bilan farq
qiladi, birinchidan. aniq a'zo ga yoki hatto hujayralar guruhiga
aniq yo'nalgan bo'ladi, ikkinchidan, asab tizimi orqali bog'lanish
solishtirib bo'lm avdigan katta tezlikda. kimyoviy m oddalar tarqa-
lish tezligidan yuz m artagacha yuqori tezlikda bajariladi.
Yuqori
darajada rivojlangan mavjudotlardagi gumoral bog'liqlikdan
asabli b o g iiq lik k a o'tishi. gavda hujayralari orasidagi gumoral
b og'liqlik vo'qotildi va u nerv bog'liqlik bilan almashtirildi degani
emas, balki gumoral bog'liqliklar asab bilan nazorat qilinishi va
nerv-gumoral o'zaro birgalikda ta'sir k o ’rsatuvchi bog'liqlik yu
zaga kelganligidir. A 'zolarning hujayralari
bilan yoki boshqa nerv
hujayralari bilan tutashuvchi uchlaridan bog'lanishni ta'm inlovchi
maxsus m oddalar (mediatorlar.elektrolitlar)ni ajralishi aniqlangan
va bu m ediatorlar gavda suyuqliklariga tushib to 'g 'rid a n to 'g 'ri
asab tizim iga va ixtisoslashgan nerv uchlariga ta'sir ko'rsatadi.
Tirik jonzotlar rivojlanishining keyingi bosqichida, maxsus
a'zolar, y a'ni gumoral y o 'l bilan ta'sir ko'rsatuvchi va, o 'z
navbati-
da. organizmga tushgan oziq m oddalar hisobiga hosil bo'luvchi
gorm onlar ajratuvchi bezlar paydo bo'ldi. M asalan, adrenalin gar-
moni buyrakusti bezlarida tirozin am inokislotasidan hosil bo'ladi.
Bu gumoral boshqarilishdir.
Asab tizim ining asosiy funksiyasi bo'lib yaxl.it holdagi orga
nizmning uni o'rab turuvchi tashqi muhit bilan o'zaro aloqasi-
ni boshqarish va alohida a'zo faoliyatini hamda a'zolar
orasidagi
bogTanishni boshqarish hisoblanadi.
Asab tizimi barcha a ’zolar faoliyatini faqatgina q o 'zg 'alish
to ’lqinlari yoki nerv impulslari bilan tezlashtirmay yoki tormoz-
lamay balki qon, limfa, orqa miya va to'qim alararo suyuqliklar-
ga
tushuvchi mediator, garmonlar va m etabolitlar yoki moddalar
almashinuvi mahsulotlari yordam ida organizmdagi barcha hayo-
tiy jarayonlarni nazorat qiladi. Bu kimyoviy m oddalar a'zolarga
va asab tizim iga ta ’sir ko'rsatadi. Shunday ekan,
tabiiy sharoitda
www.ziyouz.com kutubxonasi
a'zolar faoliyatini faqatgina nervli boshqarilishi y o ‘q va. aksincha.
nerv-gumoral boshqarilishi mavjud.
Asab tizimining qo'zg 'alish i biokimvoviy tabiatga ega. Asab
tizimi bo'ylab. moddalar almashinuvi o'zgarishining to ‘lqinsimon
tarqalishi kuzatiladi, tarqalish paytida ionlar membranalar orqali
tanlab o'tkaziladi, natijada nisbatan tinchlik va q o'zg 'alg an holat-
dagi qismlar orasida potensiallar farqi (ayrmasi) hosil b o ‘ladi va
elektr toki yuzaga keladi. Bu toklar biotoklar
yoki biopotensiallar
deb yuritiladi va asab tizimi bo‘ylab tarqaladi va uning navbatdagi
maydonlarida q o 'zg 'alish chaqiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi