A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Auditorlik tekshiruvining dasturi 
A
A
u
u
d
d
i
i
t
t
 
 
b
b
o
o
’
’
l
l
i
i
m
m
i
i
:
:
 
 
 
 
I
I
s
s
h
h
l
l
a
a
b
b
c
c
h
h
i
i
q
q
a
a
r
r
i
i
s
s
h
h
x
x
a
a
r
r
a
a
j
j
a
a
t
t
l
l
a
a
r
r
i
i
T
T
e
e
k
k
s
s
h
h
i
i
r
r
i
i
l
l
a
a
y
y
o
o
t
t
g
g
a
a
n
n
 
 
t
t
a
a
s
s
h
h
k
k
i
i
l
l
o
o
t
t
 
 
TEH-KOMPUTER PLUS korxonasi
A
A
u
u
d
d
i
i
t
t
 
 
d
d
a
a
v
v
r
r
i
i
 
 
1
1
4
4
.
.
0
0
3
3
.
.
1
1
5
5
-
-
2
2
5
5
.
.
0
0
3
3
.
.
1
1
5
5
K
K
i
i
s
s
h
h
i
i
-
-
s
s
o
o
a
a
t
t
l
l
a
a
r
r
 
 
s
s
o
o
n
n
i
i
 
 
1
1
6
6
A
A
u
u
d
d
i
i
t
t
o
o
r
r
l
l
i
i
k
k
 
 
g
g
u
u
r
r
u
u
h
h
i
i
 
 
r
r
a
a
h
h
b
b
a
a
r
r
i
i
 
 
Karimov X.
A
A
u
u
d
d
i
i
t
t
o
o
r
r
l
l
i
i
k
k
 
 
g
g
u
u
r
r
u
u
h
h
i
i
 
 
t
t
a
a
r
r
k
k
i
i
b
b
i
i
 
 
Karimov X,.
S
S
a
a
l
l
i
i
m
m
o
o
v
v
D
D
.
.
G
G
.
.
R
R
e
e
j
j
a
a
l
l
a
a
s
s
h
h
t
t
i
i
r
r
i
i
l
l
a
a
y
y
o
o
t
t
g
g
a
a
n
n
 
 
a
a
u
u
d
d
i
i
t
t
o
o
r
r
l
l
i
i
k
k
 
 
r
r
i
i
s
s
k
k
i
i
 
 
5
5
%
%
R
R
e
e
j
j
a
a
l
l
a
a
s
s
h
h
t
t
i
i
r
r
i
i
l
l
a
a
y
y
o
o
t
t
g
g
a
a
n
n
 
 
m
m
u
u
h
h
i
i
m
m
l
l
i
i
k
k
 
 
d
d
a
a
r
r
a
a
j
j
a
a
s
s
i
i
 
 
5
5
%
%
№ Audit bo’limlari bo’yicha auditorlik 
tadbirlari ro’yxati 
O’tkazish 
davri 
Bajaruvchi 
Auditorning ish 
hujjatlari
1 
Ishlab chiqarish harajatlari tarkibidagi 
ajratmalarni tekshirish 
13.01. 
2015y. 
Karimov X. 
Korxona 
sarf-
xarajatlari 
haqida 
ma’lumot 
2 
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagi 
to’lovlarni tekshirish 
13.01. 
2015y. 
Karimov X 
Korxona 
sarf-
xarajatlari 
haqida 
ma’lumot 
3 
Davr xarajatlari tarkibidagi soliqlarni 
tekshirish 
14.01. 
2015y. 
S
S
a
a
l
l
i
i
m
m
o
o
v
v
D
D
.
.
G
G
.
. Korxona 
sarf-
xarajatlari 
haqida 
ma’lumot 
4 
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagi 
ajratmalarni tekshirish 
14.01. 
2015y. 
Karimov X. 
Korxona 
sarf-
xarajatlari 
haqida 
ma’lumot 
5 
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagi 
to’lovlarni tekshirish 
14.01 
2015y. 
S
S
a
a
l
l
i
i
m
m
o
o
v
v
D
D
.
.
G
G
.
. Korxona 
sarf-
xarajatlari 
haqida 
ma’lumot 

---

324 
Nazorat qilib turish nazorat muhitining muxim elementi hisoblanadi. 
Korxonada hisob funktsiyalari va nazorat amallarini korxona xodimlari va 
kompyuter tizimi bajarishi mumkin. Menejerlar tomonidan bu funktsiyalar 
bajarilishi ustidan nazorat o’rnatilishini ta’minlash e’tiborga molik. Kreditlash 
bo’yicha menejerlar ishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi nazoratchi, masalan, 
debitorlar schyotlaridagi saldolarni nazorat schyoti ma’lumotlariga vaqti-vaqti 
bilan taqqoslab turishi mumkin. Bo’linmalar rahbarlari yoki nazoratchilari 
xizmatchilar tomonidan topilgan xatolarni tuzatishlari, shuningdek, korxonadagi 
hisob tizimiga taalluqli qarorlar qabul qilishi va ruxsat etishi mumkin. Nazorat 
o’rnatish boshqaruv nazoratining muhim vositasi va butun ichki nazorat tizimi 
faoliyat ko’rsatishining sharti hisoblanadi. 
Dastur auditor assistentlari uchun batafsil yo’riqnoma bo’lib xizmat qiladi va 
bir vaqtning o’zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbarlari uchun 
ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi. 
Mahsulot 
tannarxini 
tekshirishda 
auditor 
audit 
dasturini 
hujjatli 
rasmiylashtirishi, har bir bajariladigan auditorlik rusum-qoidasini raqam yoki kod 
bilan belgilashi kerak, toki auditor ish jarayonida o’zining ish hujjatlarida ularga 
havola qilish imkoniyatiga ega bo’lsin. 
Mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari o’z ichiga buxgalteriya hisobida 
hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldo to’g’ri aks ettirilganligini batafsil 
tekshirishni oladi.
Shuningdek auditorlik rusum-qoidalari dasturi ana shunday aniq batafsil 
tekshirishlar uchun auditor harakatlari ro’yxatidan iborat bo’ladi.
Shu bilan mahsulot tannarxini audit qilish bo’yicha rejalashtirish ishlari 
nihoyasiga etadi.

---

325 
14.4. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish 
tartibi 
Ishlab chiqarish xarajatlari guruhi iqtisodiy mazmuniga ko’ra mahsulot 
(ish,xizmat)lar tannarxining tarkibini tashkil etuvchi quyidagi elementlarga 
bo’linadi: 
1.
 
Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati 
chegirilib tashlangan holda);
 
2.
 
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlari;
 
3.
 
Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
 
4.
 
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy 
aktivlar eskirishi;
 
5.
 
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
 
Shuning uchun auditor har bir xarajat elementi tarkibining «Nizom»ga 
muvofiqligiga ishonch hosil qilishi lozim.
 
Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari
 
elementi tarkibiga ishlab chiqariladigan 
mahsulotning asosini tashkil etuvchi yoki mahsulotni tayyorlash (ishlarni bajarish 
va xizmatlarni ko’rsatish)da zarur tarkibiy qism hisoblangan, chetdan sotib olingan 
xom-ashyo va materiallar,butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar,ish va 
xizmatlar hamda Nizomda belgilangan boshqa xarajatlar kiradi. 
Auditor qaytarib olinadigan chiqindilar qiymati va idish hamda o’rash 
materiallari qiymati ularni sotish,foydalanish yoki omborga kirim qilish mumkin 
bo’lgan narxda baholanib,mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar 
xarajatlaridan chegirib tashlanganligini aniqlashi zarur.. Shuningdek,mazkur 
element bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati ularni sotib olish 
narxidan, shu jumladan qo’shimcha narx(ustama)dan,ta’minlovchi,tashqi iqtisodiy 
tashkilotlarga to’lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari 
qiymatidan,shu jumladan brokerlik xizmatlari bilan birga,bojlar va yig’imlardan, 
yuklash-tushirish hamda tashishga haq to’lashdan, tashqi yuridik shaxslar 

---

326 
tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va etkazib berishga haq to’lashdan kelib 
chiqib shakllanishini ham nazarda tutishi zarur. 
Bulardan tashqari auditor mahsulot(ish,xizmat)lar tannarxiga olib borilgan 
moddiy resurslarni baholashning to’g’riligini ham tekshirishi kerak. 
№4-«Tovar-
moddiy zahiralar»nomli BHMSga
muvofiq har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
materiallarni baholash usullaridan (FIFO, AVECO)birini tanlaydi va hisob yuritish 
siyosatida
 
aks ettiradi. 
Auditor tomonidan hisob siyosatiga mos ravishda material xarajatlari 
tannarxga olib borilishini ham tekshirish lozim. Masalan, TEH-KOMPUTER 
PLUS korxonasi tomonidan kompyuter detallari bo’yicha quyidagicha ma’lumotlar 
keltirilgan (korxonada FIFO usulidan foydalaniladi):