Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

c)
 
Qədim yunan müdrikləri və filosoflarından, hakim 
və şairlərdən başlamış Şekspir və Sabirə, nəhayət bizim 
günlərin iqtisadçıları və sadə peşə adamlarına qədər cə-
miyyətin müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələrini həmişə 
düşündürmüşdür ki, pul nədir, necə meydana çıxmışdır, 
hansı inkişaf mərhələlərini keçmişdir, vəzifələri nədən 
ibarətdir, tədavül dairəsindəki pulun kütləsi necə müəyyən 
olunmalıdır, nəhayət pulu istehsal-xidmət dairəsinin hansı 
sahələrinə yönəltmək daha səmərəlidir?. 
Maraqlıdır, gənclər arasında peşəkar mütəxəssislərin 
keçirdiyi sorğuda, «Siz pul haqqında nə düşünürsünüz» 
sualına bir-birindən xeyli fərqli cavablar verilmişdir. On-
lar bildirmişlər: «pul bəşəriyyətin kəşfidir»; «pul torpaq, 
hava, su, oddan sonra həyat üçün zəruri sayılan 5-ci şərt-
dir»; «pulsuz da namusla və xoşbəxt yaşamaq olar»; «mən 
yoxsul, lakin xoşbəxt adam tanımıram»; «pul adamları də-

---

135 
yişir»; «pul iqtisadiyyat maşınının sürtgü yağıdır»; «pul 
hamıya lazımdır»; «pul möcüzələr yaratmağa qadirdir»; 
«pul insanlara pis təsir göstərir»; «pul kağızdır»; «indi 
sevgiyə görə yox, pula görə evlənirlər»; «pul nə xeyirdir, 
nə də şərdir»; «zəhmətlə qazanılan pul bir şeydir, lakin 
lotereyada udulan pul isə başqa şeydir»» «insana görəsən 
nə qədər pul lazımdır?» 
Sorğu iştirakçılarından biri isə «mən pula nifrət edi-
rəm» cavabını aydınlaşdıraraq göstərmişdir ki, əvvəllər 
mühəndis işləmiş valideynləri sonralar bizneslə məşğul 
olub pul qazanmağa aludə olduqlarından məni başqaları-
nın himayəsinə vermişlər, bir növ unutmuşlar, «pulu tap-
mış, məni isə itirmişlər...». Deməli, həyatda pul və var-
dövlət qazanmaq hərisliyi, təəssüf ki, ailəni, dost-tanışları, 
insan ləyaqətini itirməklə də nəticələnə bilir. 
Pulun adi kağız parçası olması, yaxud fövqəltəbii 
səviyyədə fetişləşdirilərək dəyərləndirilməsi, cinayət və 
faciələr, zorakılıq və haqsızlıqlar yaratması, onun həyatda 
hər şeyi həll etməsi haqqındakı yanlış təsəvvürlər pulun 
«ecazkar möcüzələrə malik» xüsusiyyətlərindən irəli gəl-
mir. Buna əsas səbəb cəmiyyətdə sivil iqtisadi prinsiplərə 
əməl edilməməsi, tam demokratik təsisatların formalaşma-
ması, qayda-qanunların pozulması, iqtisadi proseslərə icti-
mai nəzarətin zəifliyi, mətbuat və söz azadlığının məhdud-
laşdırılması, insan hüquqları və haqlarının tapdalanması, 
ədalətli məhkəmə sisteminin olmaması, rüşvətxorluq və 
korrupsiya halları, hakimiyyətin və onun orqanlarının xid-
mət etməli olduqları vətəndaşları qarşısında öz üzərlərinə 
götürdükləri səlahiyyətli vəzifələrini peşəkarlıqla yerinə 
yetirməmələridir. 

---

136 
İqtisadi nəzəriyyə pulu, istehsal olunmuş əmtəələrin 
və göstərilmiş xidmətlərin dəyərini ifadə forması kimi 
səciyyələndirir. İnsan əməyinin, zəkasının, onun yaratdığı 
texnika və texnologiyanın məhsulu olan saysız-hesabsız 
əmtəələr, xidmətlər pul vasitəsilə qiymətləndirilib hesabla-
nır, mübadilə olunur, dəyişdirilir, əldən-ələ keçərək öz 
əvvəlki sahibini dəyişir, nəhayət son nəticə etibarilə insan-
ların müxtəlif təyinatlı tələbatlarını ödəyirlər. 
Vaxtilə Aristotel yazmışdır ki, «pul insanlar arasında 
müəyyən razılaşma nəticəsidir». Belə fikirlər də olmuşdur 
ki, pul nemət-xidmətlərinin əvəzində alınan hər şeydir, 
yaxud pul xüsusi növ əmtəə olub, alqı-satqı münasibətlə-
rində ümumi ekvivalent rolunu oynayır. 
Pulun meydana çıxması çox qədim, formaları müx-
təlif, istifadə üsulları dəyişkən olsa da, o, həmişə olmamış-
dır. Pul cəmiyyətin inkişafının müəyyən pilləsində, ibtidai 
icma cəmiyyəti dağıldıqdan, natural (qapalı) təsərrüfat 
aradan qalxdıqdan, əmtəə istehsalı genişləndikdən, əmək 
bölgüsü dərinləşdikdən sonra zəruri ümumi ekvivalent 
(əvəzləyici) kimi meydana çıxmışdır. İlk dövrlərdə pulu 
müxtəlif ölkələrdə mal-qara, duz, xəz, parıldayan daş-qaş, 
sonralar isə dəmir, gümüş, taxta, mis, qızıl, nəhayət kağız 
pullar, müasir dövrdə isə xüsusi plastik kartlar əvəz etmişdir. 
Düşünmək mümkündür ki, pul bəşəriyyətin tarixi 
inkişaf yolunun müəyyən mərhələsində qanunauyğun bir 
hadisə kimi meydana çıxıb öz rolunu oynadıqdan sonra, 
artıq cəmiyyətə lazım olmayan bir şey kimi sıradan çıxa-
caqdır. Məsələn, marksist iqtisadi mövqeyə görə, gələcək 
kommunizm cəmiyyətində insanların tələbatları hərtərəfli 
surətdə ödənildiyindən pula xüsusi bir ehtiyac qalmaya-

---

137 
caqdır. Qiymətli metallardan gələcəkdə, hətta davamlı 
keyfiyyətlərinə görə kanalizasiya sistemlərində istifadə 
ediləcəyini irəli sürənlər də olmuşdu. N.Gəncəvinin “İs-
gəndərnamə” əsərində təsvir edilmiş “firavan, nə qapısı, 
nə qıfılı olan” bir şəhərdə, pula ehtiyac duyulmadığı, qızıl-
gümüşün adi bir şey kimi qiymətləndirilməsi qələmə alın-
mışdı: 
Qızıla, gümüşə aldanmaz heç kəs,
Bunlar bizim yerdə bir şeyə dəyməz. 
Lakin hələlik, bazar münasibətləri iqtisadi sisteminin 
hakim olduğu bir şəraitdə, insanların şüur və intellektual 
səviyyələrinin xeyli irəlilədiyinə baxmayaraq, pul və onu 
əvəz edən qızıl-gümüş, qiymətli daş-qaşlar cəmiyyətin 
ictimai-siyasi, iqtisadi-sosial, mənəvi-əxlaqi həyatının çox 
mühüm bir amili rolunu oynayır, eyni zamanda bir sıra 
vəzifələri (funksiyaları) həyata keçirir. 
Pulun meydana çıxması və cəmiyyət arasında oyna-
dığı rolla bağlı,