Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

J.B.Seyin
(1767-1832) adı ilə bağlıdır. O, ilk dəfə öz əsər-
lərində belə bir fikri aydın şəkildə əsaslandırmışdır ki, 
məhsulun dəyərinin (qiymətinin) formalaşmasında torpaq, 
əmək və kapital istehsal prosesinin bərabər hüquqlu amil-
ləri kimi iştirak edirlər. 
İstehsal prosesinin bu üç amili birləşərək kəmiyyət 
və keyfiyyətcə yeni bir əmtəə (xidmət), deməli dəyər yara-
dır. Məhz bu amillər isə müxtəlif adamlara, sahibkarlara,
mülkiyyətçilərə məxsus olduğundan, həmin iş adamlarına 
müəyyən gəlir (qazanc, mənfəət) gətirməlidir. 
İstehsalın üç amillinin öz sahibinə gətirdiyi gəliri 
(əmək - əmək haqqı, kapital - faiz, torpaq - renta) aşağıda-
kı kimi göstərmək olar: 

---

152 
Bu sxemdən aydın olur ki, istehsal amilləri istehsal 
prosesinin müstəqil və bərabər hüquqlu iştirakçılarıdır. 
Ona görə də, istehsal prosesinin sonunda hər bir amillin 
sahibi «ədalətlə» öz mənfəət payını alır. 
Aydındır ki, maddi nemətlər istehsal edilərkən və 
əhaliyə xidmətlər göstərilərkən insanın təbiətə təsiri heç 
də birmənalı olmur. İnsan öz istehsal fəaliyyəti ilə ətraf 
mühitə və son nəticə etibarilə cəmiyyətə, habelə onun üzv-
lərinə zərər də gətirə bilər. Ona görə də müasir mərhələdə 
ətraf mühitin qorunması və ekologiya problemləri ciddi 
əhəmiyyət kəsb edir. 
b)
 
Cəmiyyət həyatında baş verən fasiləsiz istehsal 
prosesi təcrübəsi sübut edir ki, müxtəlif təsərrüfat və xid-
mət sahələrinin fəaliyyətini uğurla təmin etmək üçün, is-
tehsal amillərinin ayrı-ayrı nisbətlərdə iştirakı tələb olu-
nur. İstehsalın maddi-texniki bazası, texnologiya dəyişik-
likləri, yeni material və xammal növlərinin tətbiqi, şübhə-
siz istehsal amillərinin yeniləri, iqtisadi-sosial cəhətdən 
daha səmərəli variantları ilə əvəz olunmasını irəli sürür. 
Belə qarşılıqlı əvəz olunma prinsipi özünü kimyəvi məh-
sullarda (dərmanlar, yuyucu tozlar, qablaşdırıcılar, tara 
materialları, kosmetika məmulatları); ərzaq məhsullarında 
(müxtəlif bitki və mal-qara yağları); yaşayış binaları tikin-
tisində (taxta, daş, blok-beton), habelə yanacaq, metallur-
giya, yüngül və yeyinti sənayesi sahələrində göstərir. 
İstehsal amillərinin qarşılıqlı surətdə bir-birini əvəz-
Resurslar 
Təbii 
Maddi 
Maliyyə 
Əmək 
Amillər 
Torpaq 
Kapital 
İş qüvvəsi 
Gəlirlər 
Renta 
Mənfəət 
Faiz 
Əmək haqqı 

---

153 
ləməsini təkcə istehsalın tələbləri, alıcılarını dəyişkən zöv-
qü ilə bağlamaq düzgün deyildir. Cəmiyyətin istehsal və 
istehlak xarakterli tələbatlarını tədricən genişlənib artma-
sına baxmayaraq, bunların hazırlanması üçün lazım olan 
resursların, amillərin həcmi məhduddur. 
Bu qanunauyğun meyl istehsalçılardan ənənəvi re-
surs və materiallardan istifadə etməklə yanaşı yeni, daha 
əlverişli xammal-materiallardan istifadə olunmasını irəli 
sürür. Təsadüfi deyildir ki, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məş-
ğul olanlar və işgüzar biznes adamları elə materiallar, tex-
nika, texnoloji rejimlər seçirlər ki, nadir və az tapılan, ha-
belə nisbətən baha qiymətə başa gələn istehsal amillərin-
dən imtina etsinlər, yaxud bunlardan az istifadə olunsun. 
Belə bir yol və istiqamətin seçilməsi, şübhəsiz zəruri is-
tehsal xərclərinin azaldılmasına gətirib çıxaracaq, mövcud 
istehsal amillərindən müxtəlif variantlarda daha səmərəli 
istifadəni şərtləndirəcəkdir. 
Təsərrüfat təcrübəsində istehsal amillərindən istifadə 
edilməsinin