Buxoro davlat universiteti qodirova saodat abduraximovna

53 
10. Ikromova R., Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Shodmonqulov 
D. Ona tili (4-sinflar uchun darslik). -T.: “Oʻqituvchi”, 2020. -160 bet. 
 
 
Fikrni bayon etish ehtiyojini amalga oshirishga qaratilgan, 
tugallangan mavzuni ifodalaydigan logik va grammatik qoidalar 
asosida tuzilgan, mustaqil, tugallangan va oʻzaro bogʻlangan ma’noli 
qismlarga boʻlinadigan nutq bogʻlanishli nutq deyiladi.
Bogʻlanishli nutq birligi deb hikoya, maqola, roman, monografiya, 
doklad, hisobot kabilarni, maktab sharoitida esa oʻqituvchi bergan 
savolga oʻquvchilarning keng, mukammal ogʻzaki javobini, yozma 
bayon va inshoni hisoblash mumkin.
Bogʻlangan nutq bir-biriga bogʻlangan va mavzu jihatdan 
birlashtirilgan, tugallangan fikrlarni oʻz ichiga olgan yagona semantik 
va tizimli butunlikdir. Fanda “bogʻlanishli nutq” atamasi bir necha 
ma’nolarda qoʻllaniladi: 
1) jarayon, soʻzlovchining faoliyati; 2) mahsulot, ushbu faoliyat 
natijasi, matn, bayon; 3) nutqni rivojlantirish boʻyicha ishlarning boʻlim 
nomi. Ma’nodoshlari sifatida “soʻz”, “matn” soʻzlari ishlatiladi.
Bogʻlanishli nutqning asosiy vazifasi kommunikativdir. Bu ikki 
asosiy shaklda amalga oshiriladi – muloqot (dialog) va monolog. 
Ushbu shakllarning har biri oʻziga xos xususiyatlarga ega. 
Lingvistik va psixologik adabiyotlarda dialogik va monologik nutq 
ularning oʻrganuvchilari nuqtayi nazaridan koʻrib chiqilgan. Ular 
kommunikativ yoʻnalishi, lingvistik va psixologik tabiati bilan ajralib 
turadi. 
Dialogik nutq tilning kommunikativ funksiyasining yorqin 
koʻrinishidir. Olimlar muloqotni til muloqotining asosiy tabiiy va nutq 
muloqotining klassik shakli deb atashadi. Suhbatning asosiy xususiyati 
suhbatdoshning nutqini tinglash va boshqasini keyingi nutq bilan 
almashtirishdir. Suhbat chogʻida suhbatdoshlar har doim nima haqida 
gaplashayotganini bilishadi. Ogʻzaki nutq muayyan vaziyatda davom 
etadi va imo-ishoralar, yuz ifodalari, intonatsiya bilan birga ifodalanadi. 
Undagi nutq tugallanmagan, qisqartirilgan, ba’zan qisman boʻlishi 
mumkin.
Monologik nutq - soʻzlovchining oʻziga qaratilgan, boshqa 
shaxsning tinglash va javob berishini e’tiborda tutmaydigan nutq