Buxoro davlat universiteti qodirova saodat abduraximovna

Bog‘lanishli nutqni shakllantirish

---

56 
til, hissiy-axloqiy va intellektual rivojlanish kabi dolzarb muammolarni 
hal qilishga qaratilgan. 
Bogʻlanishli nutq - mantiqiy jihatdan bogʻliq boʻlgan bir qator 
jumlalardan tashkil topgan batafsil, toʻliq, yaxlit va grammatik tarzda 
yaratilgan, semantik va hissiy soʻzdir. 
Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining kommunikativ tarbiyasi 
alohida ahamiyatga ega, chunki nutqni rivojlantirishda muvaffaqiyat 
boshqa maktab fanlarini oʻzlashtirishning samaradorligini belgilaydi, 
ijtimoiy hayotda faol va mazmunli ishtirok etish uchun shart-
sharoitlarni yaratadi.
Ogʻzaki nutq toʻgʻridan-toʻgʻri muloqot sharoitida amalga 
oshiriladi, shuning uchun u tezroq va kamroq boʻladi. Nutq jarayonida 
ma’no – ifoda va imo-ishoralarni ifodalashning lingvistik vositalari 
qoʻllaniladi. Ogʻzaki xabarda qoʻshimcha ma’lumot beruvchi ushbu 
vositalar yozma nutqda mavjud emas. Birinchi sinfda bola ogʻzaki 
nutqni yetarlicha egallaydi, soʻzlarni erkin aytadi va muloqot 
jarayonida soʻzlarni jumlaga joylashtirish haqida oʻylamaydi. 
Monologik nutqning yozma shakli eng qiyin.
Bugungi kunda ta’limning mazmuni oʻquvchilarning izchil ogʻzaki 
va yozma nutqini rivojlantirish muammosiga e’tiborni kuchaytirish 
bilan tavsiflanadi. Oʻquvchilarning nutqi cheklangan soʻzlar hamda 
izchil soʻzlashuv va muloqotning qiyinchiliklari bilan ajralib turadi. 
Shuning uchun maktab oʻquvchilari ta’limning dastlabki kunlaridan 
boshlab barcha fanlardan qiyinchiliklarga duch kelishadi.
1-sinfda savod oʻrgatish davrining ilk kunlarida oʻqish va yozishga 
oʻrgatishdan oldin turli xil ta’limiy ogʻzaki mashqlar oʻtkaziladi: 
berilgan rasmlar asosida suhbat oʻtkazish, oʻquvchilar diqqatini 
rasmlarga jalb etgan holdan ular orasidagi oʻxshashlik va bogʻliqligini 
aniqlash, 
oʻqituvchining bergan 
savollariga ogʻzaki javob berish, 
suhbat oʻtkazish, hayotiy tajribalari 
asosida koʻrganlarini bayon qildirish 
va boshqalar. Ushbu mashqlarni 
bajarish oʻqituvchi rahbarligi ostida 
amalga oshiriladi va oʻquvchilar 
fikrlarni muayyan tartibda ketma-ket 
ifoda etishni oʻrganadilar.

---

57 
Savod oʻrgatish jarayoni oʻquvchilarda bogʻlanishli nutqni 
shakllantirishning eng muhim davri hisoblanadi. Bu davrda eng muhim 
oʻquv predmeti sifatida “Alifbe” darsligidan foydalaniladi. Shuning 
uchun ham “Alifbe” darsligiga bir qator nazariy-amaliy talablar 
qoʻyilgan. 
Darsliklarni, jumladan, savod oʻrgatishning asosi hisoblangan 
alifbe darslarini takomillashtirish davr talabidir. Takomillashtirish 
darsning metodik jihatdan qurilshiga, mazmuniga birdek aloqador 
boʻlib, bunda, avvalo, didaktikaning umumiy hamda savod 
oʻrgatishning xususiy mezonlariga asoslaniladi: 
- gʻoyaviyligi; 
- bayonning ilmiyligi, tushunarliligi; 
- koʻrsatmaliligi; 
- ongliligi; 
- oʻquv materiallarining hayot bilan bevosita aloqadorligi. 
Oʻquvchining yoshi, tafakkur yuritish darajasi, oʻziga xos ruhiy 
xususiyatlarining hisobga olinishi kabi didaktik talablarga savod 
oʻrgatishda e’tibor qaratilishi zarur. 
Shuningdek, savod oʻrgatishda qator xususiy jihatlar ham mavjud, 
bular: 
• oʻquv materiali bolalarda ongli, toʻgʻri va ravon oʻqish, 
shuningdek, harf, soʻz, kichik gap va bogʻlanishli matnlarni toʻgʻri 
oʻqish malakalarini hosil qilishga yordam beradi. Oʻqish uchun 
berilgan matnlar, rasmlar mavzu jihatidan bolalarning saviyasiga mos 
boʻlishi kerak; 
• oʻquv materiallarida bolalarning tafakkuri va nutqini oʻstirish 
uchun ta’lim-tarbiyaviy matnlar hamda rasmlardan foydalaniladi. 
Rasmlar bolalarda savollarga javob berish koʻnikmasini, talaffuz qilish 
qobiliyatini oʻstirishi, oʻquvchilarni nutq unsurlari bilan tanishtirishga, 
obrazli tafakkurini oʻstirishga, mustaqil ravishda soʻz tanlashiga, gap 
va hikoya tuzishiga xizmat qilishi kerak; 
• darslarning hajmi savod oʻrgatishga ajratilgan vaqtga mos 
boʻlishi zarur; 
• alifbe darsligining harfi, terilishi, qogʻozi, matn va rasmlarning 
toʻliq tushunarli boʻlishiga, shuningdek, hoshiyaga, soʻzlar orasidagi 
masofaga, harfning hajmiga, qogʻozga, rasmlarning boʻyogʻiga va 
yozuvning namunasiga qoʻyilgan gigiyenik talablarga mos boʻlishi 

---

58 
zarur; tashqi koʻrinishi chiroyli, bezagi ravshan, bolaga yoqadigan 
boʻlishi lozim; 
• darslarda koʻrgazmalilik bola bevosita idrok etadigan aniq 
obrazlar asosida boʻladi. Koʻrgazmalilik mezonini asoslab bergan 
buyuk olim Y.A.Komenskiy uqtirganidek, agar biron-bir narsani bir 
necha sezgi a’zolari orqali idrok ettirish mumkin boʻlsa, u narsani idrok 
qilish uchun bir necha sezgi a’zolarini ishga solish kerak (ya’ni, eshitib 
boʻladigan narsalarni eshittirish bilan; hidlarni - hidlatish; ta’mni - tatib 
koʻrish, ushlab koʻrish mumkin boʻlgan narsalarni ushlatib koʻrsatish 
vositasi bilan idrok qildirish lozim). Shuningdek, oʻquvchilar ongini 
faollashtirishda rebus-oʻyinlar, topishmoqlar, turli jumboqlar katta 
ahamiyatga molik boʻlib, ular savodga oʻrgatish jarayonining qiziqarli 
va sermazmun boʻlishiga imkon yaratadi. 
Oʻquvchilarning bogʻlanishli nutqini rivojlantirishda rasmning 
oʻrni juda katta. Rasm bolaning his-tuygʻulariga ta’sir qiladi. Rasmlar 
maktab oʻquvchisiga tanish boʻlgan hodisalarni chuqurroq tushunishga 
yordam beradi. Uning hayotiy bilimini oshiradi.
Boshlangʻich 
sinf darslarida ta’limiy rasmlardan keng 
foydalaniladi. Rasmlar oʻquvchilar va oʻqituvchi uchun ham, darsda 
foydalanish uchun ham qulaydir. Lekin har doim ham yetarli darajada 
ifodali va ta’sirli emas. Shu sababli bogʻlanishli nutqni rivojlantirish 
uchun badiiy syujetli rasmlardan foydalanish kerak. Badiiy suratlar 
oʻquvchilarni kuzatuvchanlikka oʻrgatadi, ularning tasavvurini 
rivojlantiradi, san’atni tushunishga yordam beradi.
Boshlangʻich sinflarda bolalar birinchi navbatda rasmning 
mavzusini (u tasvirlangan) aniqlab, masalalar boʻyicha rasmni 
tasvirlashadi; ikkinchidan, uning tarkibi, oldingi fon, obyektlarning 
joylashuvini tahlil qilishadi. Uchinchidan, qahramon (agar mavjud 
boʻlsa)ning harakatlari aniqlashtiriladi.
Sinfdan sinfga qadar rasmning tavsifiga boʻlgan talablar 
murakkablashadi, tahlil elementlari kiritiladi, bolalarning kuzatuvi 
rivojlanadi. Kuzatish bogʻlanishli nutqni rivojlantirish uchun juda 
muhimdir. Maktablarda tabiatni kuzatish tizimi, alohida fanlar va 
jarayonlar 
tashkil 
qilinadi. 
Ogʻzaki 
hikoyalar 
va 
yozma 
kompozitsiyalar kuzatuv natijalarini umumlashtiradi, tartibga soladi. 
Nutqni 
rivojlantirishda 
oʻquvchilar va oʻqituvchilarning 
mashaqqatli ishi talab qilinadi. Nutqni rivojlantirish boʻyicha 
muntazam ish muvaffaqiyatga olib keladi. 

---

59 
Boshlangʻich 
sinf 
oʻquvchilarining 
bogʻlanishli 
nutqini 
rivojlantish orqali ularning bir qancha oʻziga xos qobiliyatlari namoyon 
boʻladi. Masalan, matn ustida ishlash bilan bogʻliq boʻlgan qobiliyatlar: 
birinchi navbatda, mavzuni tushunish, anglash, ajratish, chegaralarni 
topish qobiliyati; ikkinchidan, materiallarni toʻplash, muhim boʻlgan 
narsalarni tanlash va ikkinchi darajali narsalarni olib tashlash qobiliyati; 
uchinchidan, materialni toʻgʻri tartibda joylashtirish, reja boʻyicha 
hikoya yoki insho yaratish qobiliyati; toʻrtinchidan, adabiy me’yorlar 
va soʻz vazifalariga muvofiq til vositalaridan foydalanish.
Nutq 
muloqotining 
cheklanganligi, 
bogʻlanishli 
nutqning 
shakllanmaganligi bolaning shaxsiyatiga salbiy ta’sir koʻrsatadi, unda 
salbiy fazilatlarni (jahldorlik, tajovuzkorlik, ishonchsizlik, kamsitish 
hissi) hosil qiladi, bu esa bolaning aqliy koʻrsatkichlari, shuningdek, 
bolaning ijtimoiy faoliyatiga ta’sir qiladi. 
Yuqorida 
ta’kidlab 
oʻtilganidek, oʻquvchilarning nutqini 
rivojlantirish uzoq va murakkab jarayon boʻlib, oʻqituvchining 
muntazam va maqsadli ish olib borishini talab qiladi. Nutqni 
rivojlantirishning asosiy vazifasi oʻquvchilarni ogʻzaki va yozma 
ravishda oʻzi va boshqalarning fikrlarini mazmunli, grammatik va 
uslubiy jihatdan toʻgʻri ifoda etish qobiliyatini shakllantirishdir.
Oʻquvchilarning bogʻlanishli nutqini rivojlantirishga tayyorgarlik 
ishlari oʻqishning daslabgi bosqichidanoq boshlanadi va oʻquv yili 
davomida oʻtkaziladi. Bogʻlanishli nutqni rivojlantirish boʻyicha ishlar 
turli usullar va vositalarni talab qiladi. Ona tili va oʻqish 
savodxonligining barcha darslarida doimiy mazmunli, mantiqiy, aniq 
va toʻgʻri nutqni oʻrgatish kerak.
Ogʻzaki nutqda mashq qilishning murakkab turi ogʻzaki 
hikoyalardir. Bunday ish oʻquvchilarga hikoyaning mazmuni ketma-
ket, mantiqiy, toʻgʻri jumlalarni tuzish kerakligini tushunishga yordam 
beradi, yozma bayon va inshoga tayyorlaydi.
Ogʻzaki hikoyalar dastlab birgalikda tuziladi va keying 
jarayonlarda oʻquvchilar oʻzlari tuzadigan hikoyalari uchun namuna 
boʻlib xizmat qiladi. Shuningdek, oʻqituvchi tomonidan berilgan yoki 
birgalikda tuzilgan rejaga muvofiq birgalikda tuziladi. Darsdan oldin 
oʻqituvchi tayyor rejani doskaga yozadi. Agar reja birgalikda tuzilgan 
boʻlsa, unda daftarga yoziladi. Ogʻzaki hikoyalar mavzusi oʻqish 
dasturi bilan belgilanadi, lekin ular shaxsiy taassurotlar va 

---

60 
kuzatishlarga asoslangan boʻladi. Ish bunday reja asosida amalga 
oshirilishi mumkin: 
mavzu nomi va ish maqsadini aniqlash; 
oʻqituvchi tomonidan berilgan hikoyaning rejasini baland ovoz 
bilan oʻqish yoki rejani jamoaviy tuzish; 
rejaga muvofiq hikoya rejasini jamoaviy tuzish; 
hikoyaning har bir oʻquvchi tomonidan koʻrib chiqilishi; 
reja boʻyicha hikoya tuzish. 
Rasm asosida hikoya tuzilganda quyidagi reja asosida ish olib 
borish maqsadga muvofiq:
1. Sinf oʻquvchilari bilan ishning maqsadini belgilash. 
2. Rasmlarni koʻrib chiqish va mazmunini tushuntirish. 
3. Rasm asosida reja tuzish. 
4. Rejaga muvofiq ogʻzaki hikoyalar. 
Bogʻlanishli nutqning shakllanmaganligi oʻquvchilar uchun 
ijtimoiy fanlarni yaxshi oʻzlashtirishda jiddiy toʻsiqdir. 
Oʻquvchilarning fikrini aniq ifodalash qobiliyatini shakllantirish 
boʻyicha ishlar savollarga, harakatlarga, rasmlarga, oʻrganilgan 
asarning ketma-ketligiga asoslangan holda eshitilgan narsalarni qayta 
hikoya qilish bilan boshlanishi kerak. Keyinchalik, bolalarni 
hikoyadagi qismlarni aniqlashga oʻrgatish, uning rejasini tuzish va reja 
asosida qayta hikoya qilishga oʻrgatish kerak. Bolalarda tasavvurni, 
ijodiy fikrlashni rivojlantirishda topshiriqni hikoyaning alohida 
qismlari (boshlanishi, oʻrta va oxiri) boʻyicha berish muhim 
ahamiyatga ega. 
Oʻquvchilar eshitganlarini aytib berishga oʻrgatilgandan keyin, 
ularga tanlab qayta hikoyalash oʻrgatiladi. Ushbu turdagi ish butun 
matndan eng muhim narsani umumlashtirish va tanlash qobiliyatini 
talab qiladi.
Oʻz fikrini toʻliq va aniq ifodalash uchun bolaning yetarli soʻz 
zaxirasi boʻlishi kerak, shuning uchun ogʻzaki nutq ustida ishlash 
lugʻatni kengaytirish va takomillashtirish bilan boshlanadi. Bunday 
holda, soʻz faqat tilning leksik birligi sifatida emas, balki jumlaning 
grammatik va sintaktik birligi sifatida ham koʻrib chiqiladi. 

---

61 
1) berilgan savolga keng, mukammal javob; 
2) oʻqilgan asarni tahlil qilish, grammatik materialni oʻrganish; 
oʻquvchilar lugʻatini faollashtirish bilan bogʻliq holda har xil matnli 
mashqlar; 
3) muntazam oʻtkazilgan kuzatishlarni yozish, ob-havo kundaligini 
yuritish;
4) oʻqilgan matnni turli variantda ogʻzaki hikoyalash; 
5) berilgan mavzu, rasm, kuzatishga oid boshlab berilgan yoki oxiri 
berilgan hikoya, reja yoki syujet asosida oʻquvchilarning ogʻzaki 
hikoyasi; 
6) badiiy matnni hikoya qilish, yod olish, oʻquvchilar saviyasiga 
mos matnlarni yoddan yozish; 
7) ertakni tayyorlanmasdan aytish, kichik she’r, hikoya tuzish; 
8) namunasi berilgan badiiy, ilmiy-ommabop matn asosida bayon 
yozish; 
9) oʻqituvchi bergan matnni ogʻzaki va yozma qayta tuzish (tanlab 
qayta hikoya qilish va bayon, ijodiy qayta hikoyalash va bayon, 
hikoyasini sahnalashtirish kabilar); 
10) har xil turdagi yozma insho.
Bu mashqlarning hammasi nazariyasiz, amaliy tarzda beriladi. 
Boshlangʻich 
sinf 
oʻquvchilari mustaqil mashq sifatida 
bogʻlanishli nutqni oʻstirishdan quyidagi koʻnikmalarni bilib oladilar:
Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan toʻliq 
yoritish koʻnikmasi. Inshoni asosiy fikrga boʻysundirish koʻnikmasi.
Hikoya, insho uchun mavzuga taalluqli, uni yoritishga zarur 
boʻlgan materialni yigʻish.
Materialni sistemaga solish, uni tegishli izchillikda joylashtirish, 
matn rejasini tuzish va shu reja asosida yozish koʻnikmasi.
Fikrni adabiy til qoidalariga rioya qilgan holda toʻgʻri ifodalay 
olish koʻnikmasi.
Matnni ogʻzaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish, ya’ni barcha 
tayyorgarlik ishlarini yakunlash koʻnikmasi.