Buxoro davlat universiteti qodirova saodat abduraximovna

Bogʻlanishli nutq va uni maktabda egallash

---

54 
shakli. Monologik nutq uchun, odatda, tuzilish va mazmun jihatdan 
oʻzaro bogʻliq, oʻziga xos kompozitsion qurilishga va mantiqiy 
tugallikka ega boʻlgan matnning ma’lum boʻlagi xos boʻladi. 
Monologik nutq ogʻzaki (nutq bayon qilish) yoki yozma (publitsistika, 
memuarlar, kundaliklar) shaklida ifodalanishi mumkin. Monologik 
nutqning ogʻzaki shaklida ohang (intonatsiya) muhim oʻrin egallaydi, 
yozma 
monologik 
nutqda 
esa 
ohang 
matnning 
sintaktik 
konstruksiyasiga, mantiqiy urgʻu tushuvchi soʻzlarning joylashish 
oʻrniga bogʻliq.
Monologik nutq - tinglovchilarning tezda javob qaytarishi, fikr 
bildirishi uchun moʻljallanmagan, nisbatan uzoq vaqt davom etadigan 
izchil, mantiqiy tugallangan bayon. U juda murakkab tuzilishga ega, 
tinglovchilarga noma’lum boʻlgan kishining fikrini ifodalaydi. Shuning 
uchun bu bayon axborotning toʻliq ifodasini oʻz ichiga oladi. Monolog 
ichki tayyorgarlikni talab qiladi, bunda mazmunni ifodalash uchun 
soʻzlar aniq tanlanadi, fikr asosiy narsaga qaratiladi.
Monologning xususiyatlari quyidagicha:
- adabiy til; 
- bayonotning batafsilligi, toʻliqligi, mantiqiy toʻliqligi; 
- sintaktik qurilish; 
- monologik nutq bitta soʻzlovchi tomonidan ta’minlanishi. 
Nutqning bu ikki shakli motivlar bilan farq qiladi. Monologik nutq 
ichki motivlar bilan ragʻbatlantiriladi va uning mazmuni hamda til 
vositalari soʻzlovchi tomonidan tanlanadi. Dialogik nutq nafaqat ichki, 
balki tashqi sabablar bilan ham ragʻbatlantiriladi (suhbat sodir 
boʻladigan vaziyat, suhbatdoshning kim ekanligi). 
Muhim farqlarga qaramasdan, muloqot va monolog bir-biri bilan 
bogʻliq. Aloqa jarayonida monologik nutq tabiiy ravishda dialogga 
aylanadi va monolog dialogik xususiyatlarga ega boʻlishi mumkin.
Dialogik va monologik nutqning oʻzaro aloqasi, ayniqsa, bolalarni 
ona tiliga oʻrgatish usulida hisobga olinishi kerak. Shubhasiz, dialogik 
nutq 
qobiliyatlari 
monologik 
nutqni 
rivojlantirishning 
asosi 
hisoblanadi.
Erta bolalik davrida dialogik nutqning shakllanishi monologik 
shakllanishdan oldin keladi va kelajakda bu ikki turdagi nutqni 
rivojlantirish ishlari parallel ravishda amalga oshiriladi. 
Bogʻlangan nutqning har ikkala shaklini rivojlantirish bolaning 
nutqini rivojlantirish jarayonida yetakchi rol oʻynaydi va maktabgacha 

---

55 
ta’limda nutqni rivojlantirish boʻyicha umumiy tizimda markaziy 
oʻrinni egallaydi. Nutqning turli jihatlarini rivojlantirish bogʻlanishli 
nutqni rivojlantirish uchun zarur shartdir va, ayni paytda, bogʻlanishli 
nutqni rivojlantirish bolaning alohida soʻzlar va sintaktik birlikdan 
mustaqil foydalanishiga yordam beradi. Bogʻlanishli nutq bolaning ona 
tilini, uning tovush tizimini, lugʻat tarkibini, grammatik tizimini 
oʻzlashtirishdagi barcha yutuqlarini oʻz ichiga oladi. 
 
Milliy 
oʻquv 
dasturiga 
binoan 
maktabgacha 
ta’lim 
muassasasalarida bolalarning bogʻlanishli nutqini shakllantirishga 
alohida ahamiyat beriladi. Katta guruhlarda bolalar bilan ogʻzaki 
nutqning ikki shakli – soʻzlashuv va hikoya qilib berish nutqini 
oʻstirishni davom ettiriladi. Bolalarda bogʻlanishli nutqni 
shakllantirishni amalga oshirish ularni suhbatlarda faol ishtirok etishga 
undash, mavzu boʻyicha berilgan savollarga tushunib, aniq va toʻliq 
javob berish, oʻrtoqlarining berayotgan javoblarini e’tibor bilan 
tinglash malakasini takomillashtirish kabilar orqali bajariladi.
Badiiy asarni, xususan, ertaklarni qayta hikoya qilishga 
oʻrgatayotganda bolalar diqqatini: ertakning boshlanishi, takrorlanishi, 
xulosa qismiga, voqealarning izchil bayoniga, hikoyalarni soʻzlab 
berilayotganda ikki qahramonning oʻzaro nutqiga qaratiladi. Bunda 
bolalar asar voqealarini soʻzlab berayotganida ovoz ohangining xilma-
xil (soʻroq, his-hayajon, hayratlanish, iltimos) turini qoʻllay bilish, turli 
janrdagi badiiy asarlarni hikoya qila olishga oʻrgatish kerak boʻladi.
Bolalarga oʻyinchoqlar va buyum, fasllar haqida hikoya tuzishni 
oʻrgatayotganda oʻyinchoqlarni ta’riflab berishga, ularning oʻziga xos 
xususiyatlarini koʻrsatuvchi belgilarini (rangi, shakli, vazifasi) aniq 
soʻzlar orqali ifodalashga, rasmga qarab mustaqil tasviriy hikoya 
tuzishga oʻrgatish juda muhim ahamiyatga ega. Bolalarga yil fasllari 
haqida hikoya tuzishni oʻrgatayotganda har bir faslning oʻziga xos 
tarovati, bolalarning oʻyinlari haqida voqealarni izchil bayon 
qilishlariga, hikoya tugal ma’noga ega boʻlishiga e’tibor qaratish lozim 
boʻladi. 
Maktab oʻquvchilarining til ta’limi va nutq taraqqiyoti zamonaviy 
boshlangʻich maktabda asosiy muammolardan biridir. Tilni oʻrganish