O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

YaMTD = YaMD + Xorijdan olingan sof transfertlar. 
Xorijdan olingan sof transfertlar = Mamlakat tashqarisidan olingan 
transfertlar – Mamlakatdan tashqariga berilgan transfertlar
. 

---

71 
Yalpi milliy tasarrufidagi daromad yakuniy iste‘mol va milliy jamg‗armish 
uchun ishlatiladi. 
YaMTD= Yakuniy iste‟mol +Milliy jamg„armalar. 
Yakuniy iste‘mol uy xo‗jaliklarining iste‘mol xarajatlaridan tashqari 
hukumatning iste‘mol xarajatlarini ham o‗z ichiga oladi. 
3.4. Ijtimoiy ishlab chiqarish va uning tashqi muhit bilan
o„zaro bog„liqligi 
Ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish jamiyatning ishlab chiqarish ehtiyojlarini 
qondirish uchun mo‗ljallangan unumli iste‘mol buyumlaridan (mashinalar, ishlab 
chiqarish inshootlari, xomashyo, yordamchi materiallar va h.k.) hamda jamiyat 
a‘zolarining shaxsiy ehtiyojlarini qondiradigan (kiyim-kechak, poyafzal, oziq-ovqat 
mollari, zeb-ziynat buyumlari va h.k.) buyumlar yaratishga qaratiladi. Iqtisodchilar 
ijtimoiy ishlab chiqarishni, ikkita katta bo‗linmaga - 1 va 2 bo‗linmalarga bo‗lib, 
birinchi marta ana shunday klassifikatsiya berganlar. 
Ijtimoiy ishlab chiqarishni 1-bo‗linmasiga qo‗llanilgan ishlab chiqarish 
vositalarini qoplash va uni ko‗paytirishga ketadigan unumli iste‘mol buyumlari ishlab 
chiqaradigan tarmoqlar kiradi. 
Ijtimoiy ishlab chiqarishning 2-bo‗linmasiga jamiyat a‘zolarini shaxsiy 
iste‘mol buyumlari vujudga keltiradigan tarmoqlar kiradi. 
Ijtimoiy ishlab chiqarishning 1 va 2 bo‗linmalari ajralmas birlikni tashkil etadi. 
Bu birlik shunda namoyon bo‗ladiki, 1-bo‗linma o‗z holicha 2 bo‗linmadan ajralgan 
holda ishlay olmaydi. Takror ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun ular 
o‗rtasida ayirboshlash zarur. Bu ayirboshlash qanday amalga oshirilishini, jami 
ijtimoiy mahsulot barcha tarkibiy qismlarini ham qiymat bo‗yicha, ham natural 
shaklda qoplash muammosi takror ishlab chiqarishni markazida turadi. 
Yalpi milliy mahsulot.
 
Ijtimoiy ishlab chiqarishning yillik moddiy natijasi jami 
ijtimoiy mahsulotdir. U moddiy ishlab chiqarish sohasida yil davomida yaratilgan 
moddiy ne‘matlar va xizmatlar yig‗indisini ifodalaydi. Odatda jami ijtimoiy 
mahsulotni yalpi ijtimoiy mahsulot (moddiy ishlab chiqarish sohasidagi barcha 

---

72 
korxonalarda ishlab chiqarish hajmlari yig‗indisi) sifatida ifodalaydilar. Lekin bu 
ko‗rsatkich o‗z ichiga takroriy hisobni ham oladi, ya‘ni jami ijtimoiy mahsulot 
hajmini bo‗rttirib ko‗rsatadi. Juda ko‗p korxonalar mahsuloti shu yildayoq boshqa 
korxonalarda mahsulot ishlab chiqarishda sarflanadi, ya‘ni ijtimoiy ishlab chiqarish 
nuqtai nazaridan oraliq mahsulotdir. Bir necha bor qayta ishlanadigan mahsulotlar 
qiymati JIMdan chegirib tashlanadi, shunda YaMM qoladi. Misol uchun, jamoa 
xo‗jaligi 1 kg paxtani paxta zavodiga 15 so‗mga sotdi. Uni zavod qayta ishlaganda 5 
so‗mlik qiymat qo‗shiladi va u 20 so‗m turadi. Uni yigiruv va to‗quv fabrikasi olib 
gazlamaga aylantirganda 7 so‗mlik qiymat qo‗shiladi va gazlama 27 so‗m bo‗ladi. 
Uni tikuvchilik fabrikasi olib ko‗ylakka aylantirganda 8 so‗mlik qiymat qo‗shadi. 
Demak, tayyor ko‗ylak 35 so‗m: uni magazin shu narxda sotadi. Bu yerda YaMM 
hajmini topish uchun paxta narxi bir marta hisobga olinadi va paxta narxiga 
qo‗shilgan qiymatlar kiritiladi. Bizning misolda 15+5+7+8=35 so‗m. Agar paxta 
narxi bir marta emas, balki har safar hisobga olinganda YaMM hajmi 45 so‗mga 
olgan bo‗lar edi (15+15+15=45)
.
Natijada YaMM hajmi 35 o‗rniga 80 (35+45=80) 
so‗mga tenglashar edi. Bu esa (80) JIMdir. YaMM hajmi uni yaratish uchun ketgan 
jami mehnat emas, balki uni bozorda tan olingan, ya‘ni bozor narxiga kirgan qismini 
bildiradi. Masalan, mahsulot 50 dollarga tushgan, lekin u 45 dollarga sotildi. Mana 
shu so‗nggi summa YaMMga kiradi. 
Alohida olingan firmadagi mahsulot sotish hajmi bilan boshqa firmalardan 
materiallar va xizmatlar sotib olish o‗rtasidagi tafovutni «qo‗shilgan qiymat» deb 
ataladi. Ko‗rinib turibdiki, u firma doirasidagi yalpi milliy mahsulot miqdori 
ifodasidir. 
Yalpi milliy mahsulot joriy baholarda hisoblab topiladi. Uning miqdori real 
ravishda o‗zgarishini aniqlash uchun baholar indeksidan foydalanadilar. Baholar 
indeksi nominal yalpi milliy mahsulotni real milliy mahsulot ko‗rinishida ifodalash 
imkoniyatini beradi. 
Yangi ishlab chiqarishni haqiqiy hajmini sof milliy mahsulot (SMM) 
belgilaydi. Sof milliy mahsulot miqdoran yalpi milliy mahsulotdan amortizatsiya 
ajratmalarini chegirib olingandan so‗ng qolgan qismiga teng bo‗ladi: 

---

73 
SMM= YaMM – Aa. 
Agar jamiyatdagi yalpi mahsulot 100 mln. birlikka teng bo‗lsa, shundan 20 
mln. birlik eskirgan mashinalar, uskunlar, bino-inshootlar o‗rnini qoplash uchun 
ketsa, ya‘ni bu amortizatsiya uchun ketgan mahsulot bo‗ladi. Resurs shaklida 
bo‗lgan, lekin ishlab chiqarish uchun sarflangan mahsulot o‗rnini qoplash uchun 
kerak. Shu sababli uni chegirib tashlash zarur. Bizning misolda 100 mln.-20 mln.= 80 
mln. Mana shu miqdor sof milliy mahsulotni tashkil etadi, u hali iste‘mol va ishlab 
chiqarish omillarining ortib borishini ta‘minlay oladi. SMM mohiyati bilan mehnat 
tufayli yangidan hosil etilgan mahsulot bo‗lib, u pul shaklida o‗lchanadi. SMM ikki 
qismdan iborat: 1) zaruriy mahsulot: 2) qo‗shimcha mahsulot. Zaruriy mahsulot - 
SMM yaratishda o‗z mehnati bilan ishtirok etganlarning - ishchi-dehqon, 
xizmatchilarning ishlash qobiliyatini tiklash, oilasini ta‘minlash uchun ketadigan 
mahsulot. Qo‗shimcha mahsulot zaruriy mahsulotdan ortiqcha bo‗lgan mahsulotdir. 
Agar zaruriy mahsulot ish kuchi egalariga yoki mehnat sohiblariga tegsa, qo‗shimcha 
mahsulot moddiy-ashyoviy omil egalariga, ularning daromaddagi hissasiga qarab 
beradi. SMM ni yaratishda ishtirok etgan omillar egasiga daromad bo‗lib - yer 
egasiga - renta, kapital egasiga - foyda va foiz, ish kuchi egasiga - ish haqi, 
menejerga - ish haqi va foyda shaklida tegadi. 
SMMning jamiyat a‘zolariga ularning daromadi sifatida tekkan qismi milliy 
daromad (MD) deb yuritiladi.