Ijtimoiy antropologiya

Shaxsning 
ijtimoyilashuvi
. 
Shaxs 
ijtimoiy 
munosabatlar 
jarayonida 
shakllanadi. Chunki ta‟lim jarayonida bolalarga jamiyatda birga yashash bilan 
bog„liq bo„lgan holat va hodisalar o„rgatiladi. Bu jarayonda o„quvchi jamiyatga 
«kirishadi» va u bilan o„zaro munosabatda bo„ladi. Ular ma‟lum ijtimoiy tajriba 
(bilim, qadriyat, axloqiy qoida, korsatma) orttiradilar, yani, ijtimoiylashadilar. 
Ijtimoiylashuv uzoq davom etadigan murakkab jarayon. Chunki har qanday 

---

jamiyat rivojlanish jarayonida ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar, ideallr, axloqiy 
me‟yorlar va qoidalar tizimini ishlab chiqadi, har bir bola yuqoridagi qoidalarni 
qabul qilib, organib mazkur jamiyatda yashash, uning azosi bolish imkoniyatiga 
ega boladi. Buning uchun jamiyat u yoki bu shaklda shaxsga maqsadga muvofiq 
ta‟sir etadi. Bu tasir talim vositasida amalga oshadi. Ikkinchi tomondan, 
shaxsning shakllanishiga turli goyalar, ijtimoiy muhit ta‟sir ko„rsatadi. 
Odamlar ijtimiy me‟yorlar va axloqiy qoidalar bilan munosabatga kirishadilar 
va uni organadilar. Ijtimoiylashuv jarayoni ichki qarama-qarshiliklarga ega. 
Ijtimoiylashgan inson jamiyat talablariga mos kelishi, unga «kirishib» ketishi, 
jamiyat rivojlanishidagi salbiy jihatlarga, shaxsning individual rivojlanishiga 
tosqinlikqiluvchi hayotiy holatlarga qarshi turishi kerak. Lekin hayotda ba‟zan 
aksihamboladi: toliq ijtimoiylashgan, jamiyatga kirishib ketadigan, ammo 
muhitda bazi salbiy holatlarga qarshi kurashishda faollik ko„rsatmaydigan 
odamlar hammavjud. Bu holat kop jihatdan butun jamiyat, tarbiya muassasalari, 
oqituvchilar hamda ota-onalarga ham taalluqli. Tarbiyada qarama-qarshilik 
insonparvarlik 
goyasi 
yordamidagina 
bartaraf 
etilishi 
mumkin. 
Zero, Ozbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da 
ham takidlab otilganidek, uzluksiz talimni tashkil etish, rivojlantirish hamda 
ta‟limning ijtimoiylashuviga erishish dolzarb masaladir. Talim oluvchilarda 
estetik boy dunyoqarashni shakllantirish, ularda yuksak manaviyat, madaniyat 
va 
ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish kabilar muhim ijtimoiy talablar 
hisoblanadi.Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Respublika Oliy 
Majlisining birinchi chaqiriq 1 sessiyasida qilgan ma‟ruzasida Ozbekistonda 
demokratik tuzumni barpo eta borish bilan birga amalga oshirilayotgan ulkan 
uzgarishlarni asosiy ishtirokchilari bulgan jamiyatimiz a‟zolarining ma‟naviyati 
butunlay 
yangicha 
karor 
toptirish 
lozimligini 
ta‟kidlagan 
edi. 
Kelajagi buyuk davlatni qurayotgan kishilarni tafakkuri, axloki, yangi 
iktisodiy munosabatlarini taklashga, moddiy ne‟matlar ishlab chikarishga 
astoydil 
kirishib doimo yonib yashash xissi bilan sug„orilgan bo„lishi lozim. Mana 
shunday 
ijobiy xislatlarga boy insonni tarbiyalash pedagogika o„qituvchilarini, o„quv 
yurtlarini, maktab, litsey, gimnaziya, kollej, institut va universitetlarning asosiy 
vazifasi 
xisoblanadi. 
Tarbiya jamiyat vazifasi bulib, u fakat ishlab chikarish munosabatlari ta‟sirida 
emas, balki turli tarixiy davrlarda ilgari suriladigan u yoki bu tarbiya 
nazariyasining g„oyalari ta‟sirida aniq shaklga ega bo„ladi. Agar tarbiya aloxida 
mustakil vazifa sifatida kishilik jamiyati paydo bulishi bilan birga tarkib topgan 
bulsa, ta‟lim nazariyasi fan sifatida bir muncha keyinrok shakllangan. 
Shaxs – talim xizmatlarining iste‟molchisi va yaratuvchisidir. U talim 
xizmatlarining istemolchisi sifatida davlat tomonidan sifatli talim va kasbiy 
tayyorgarlik 
olishi 
kafolatlangan. 
Shaxs talim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini 
olgach, talim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko„rsatish 

---

sohasida faoliyat korsatadi va oz bilimi hamda tajribasini orgatishda ishtirok 
etadi. 
Shundan kelib chiqqan holda, oliy maktab oldida nafaqat bolgusi 
mutaxassisning kasbiy sifatlari, balki uning shaxsiy sifatlarini shakllantirishdek, 
bosh vazifa turadi. Bu vazifa o„zaro aloqada va yaxlitlikda hal qilinishi oliy 
maktabning 
barcha 
oquv-tarbiya 
jarayoniga 
bagishlanishi 
lozim. 
Shaxs sifatlari haqida gapirar ekanmiz, bolajak oqituvchida bilim, malaka va 
ko„nikmalarni shakllantirish xususiyatlari; shaxsning dunyoqarash sifatlari va 
uning pedagogik faoliyatga tayyorligini shakllantirish mexanizmlari aniqlanishi 
zarur. 
Shaxs – muayyan ijtimoiy guruhning vakili bo„lgan, biror faoliyat turi bilan 
shug„ullanadigan, atrof-muhitga ongli munosabatda bola oladigan, o„ziga xos 
individual-psixologik xislatlarga ega bolgan konkret (aniq) insondir. 
Shaxsning 
psixologik 
xislatlariga 
quyidagilar 
taalluqli: 
xarakter, 
temperament, qobiliyat, hissiyotlari va motivlari, shuningdek, ruhiy 
jarayonlarning 
xususiyatlari.Har bir kishidagi sirasini aytganda tor ma‟nodagi shaxsda 
takrorlanmas individual xislatlari to„plami undagi barqaror yaxlitlikni vujudga 
keltiradi. 
Bu 
yaxlitlikka shaxsning nisbiy turg„un psixologik qiyofasi va boyligi sifatida 
qaraladi. U psixik holatlar va unga tegishli jarayonlarning to„xtovsiz o„zgarib 
turishiga qaramasdan saqlanib qoladi. Shuningdek, shaxsning psixik boyligi 
uning 
yashash 
sharoiti 
va 
ijtimoiy 
tarbiya 
jarayonlarida 
yuz 
berayotgan 
o„zgarishlarning 
oqibati sifatida ma‟lum darajada harakatchan, o„zgaruvchanligini saqlab qoladi. 
Inson shaxsiy ehtiyojlarining xilma – xilligi yohud turlicha ifodaviyligi uning 
o„zi mansub bo„lgan jamoa va jamiyat ehtiyojlariga bo„ysunadi. Ayni paytda 
shaxsning umumiy faolligi xususida qarashlar yanayam teranlashadi. Nihoyat 
shaxsning o„z jamoasi bilan birgalikda jamiyatdagi o„rni belgilanadi. 
Murakkab hosila ehtiyojlar sifatida taassurot uyg„otuvchi qiziqish, moyillik, 
did, ko„rsatma, e‟tiqod, istaklarning yaxshi yig„indisi «motivatsiya doirasi»ni, 
shaxsning «yo„nalganligi»ni hosil qiladi. Hamda shaxs voqelikka bo„lgan 
ob‟ektiv 
va sub‟ektiv munosabatlarni to„la ifoda etadi. Yuqorida ta‟kidlanganidek, shaxs 
bir 
butun holdagi ichki shart-sharoitlar yig„indisi bo„lib, uning vositasida tashqi 
ta‟sirlarning in‟ikosi yuz beradi. Bunda shaxs mukammallik kasb etadi. 
Shaxsning rivojlanishi uning faoliyatida amalga oshiriladi. Bu rivojlanish 
shaxsga xos va uning uchun muhim hisoblangan motivlar tizimi bilan 
boshqariladi. 
Shaxsni harakatga keltiruvchi kuch tobora ko„payib boradigan ehtiyojlar va 
ularni qanoatlantiradigan real imkoniyatlar orasidagi ichki ziddiyatlar orqali 
ro„y 
beradi. Ehtiyojlar esa shaxs rivojlanishining mustahkam omillari va natijasi 

---

sifatida 
namoyon 
boladi. 
A.V.Petrovskiyning 
tadqiqotlarida 
korsatilishicha, 
inson 
shaxsining 
xarakterli tomonlaridan biri uning individualligidir. A.V. Petrovskiy shaxs 
tuzilmasida unga xos bolgan xarakter, temperament, psixik jarayonlarning 
kechish xususiyatlari, faoliyatning kuchli hissiyotlari va motivlari yigindisi, 
shakllangan qobiliyatlari zahiradagi bilim va konikmalarining betakror 
uygunligini 
qayd 
qiladi. Inson individ sifatida jismoniy va psixik mazmun kasb etadi. Natijada 
inson 
psixikasi emotsiya va ongga bolinadi.