Texnologiya va

M uhokama uchun savollar
1. Fan-texnika taraqqiyotiriing asosiy yo'nalishlarini ayting.
2. Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishda taiim nin g o ‘mi 
qanday ahamiyatga ega?
3. Fan-texnika taraqqiyoti jam iyatim izni, lining har bir a'zosi 
hayotim takomillashtirishga qanday ta'sir k o ‘rsatadi?
1.4. Ishlab chiqarishni tayyorlashga oid texnologik hujjatlar
Texnologik hujjatlaming ro yxati va mazmum tevnologik hujjatlar 
yagona sistemasining davlat standartlari bilan belgilanadi. Texnologik 
hujjatlam ing asosiy turlari - marshrut xaritasi. operatsiya kartasi. 
eskizlar kartasi, texnologik instruksiya, asbob-uskunalav vedomostidir. 
Buiaming dastlabki ikkitasidan ishlab chiqarishning hammasida. 
keviiigilandan esa k o Lpiueha faqat donalab va kam seriyali ishlab 
chiqarishda 
foydalaniladi. 
Marshrut 
kaitalarida 
chiqariladigan 
mahsulotning xarakteridan qat’i nazar materiallar, yarimfabrikatlar va 
zagotovkalar tayyor mahsulotga aylangunicha bosib o'tadigan butun 
y o ‘i aks etadi. Marshrut kartada barcha operatsiyalar bo'yicha 
buyumlar tayyorlashning texnologik jarayoni tavsifi. asbob-uskunalar, 
jihozlar, qoTlanadigan m ateriallar haqidagi m a'lum otlar, shuningde’k, 
m e’yoriy 
xarakterdagi 
ayrim m a'lum otlar b o iad i. 
Operatsiya 
kartalarida o ‘tishlar b o ‘yicha har bir alohida operatsiyaning bajarilishi
i6

---

marshrut 
kailalaridagiga 
qaraganda 
batafsilroq 
ifodalanadi. 
Shuningdek, ularda asbob-anjomlaming, qo llan adig an kontrol o'lchov 
asboblari va quriJmalarning ratsionaJ ish rejimi k o ‘rsatiladi.
Hujjatlar da belgilangan ish tartibiga, texnikadan foydalanish 
qoidalariga, texnologiya intizom iga aniq rioya qilish texnologik 
jarayonni amalga oshirishning majburiy shartidir.
Texnologik jarayon odatda uch bosqichdan: zagotovkalam i olish, 
tayyor detallarni yasash va buyumlami yig'ishdan iboratdir. Ала shu 
tayyorlov, shakl berish va yig'ish bosqichlari xalq x o ‘jaligining ko p 
tarmoqlariga doir korxonalardagi texnologik jarayonlarda o z o ‘m iga 
ega. Masalan^ mashinasozlik korxonasidagi texnologik jarayonning 
qanday o lish in i k o ‘raylik. Tayyorlov bosqichi tayyorlov (quyish, 
shtampovkalash) sexlarda anialga oshadi. Ularda dastlabki materiailar 
va xom ashyolardan b o la ja k detallarning zagotovkalari olinadi. 
Korxonada xom ashyomng sarflanishi m azkur sexlardagi ishchilar 
(quyuvchilar. 
mo^elchilar, 
qolipchilar, . 
presslovchilar, 
shtampovkachilar) 
mehnatining 
sifatiga 
va 
tayyorlov 
ishlab 
chiqarishining texnik jihozlanishiga ko'pro q bogTiqdir. Zagotovka 
qanchalik aniq yasalsa, metallga ishlov berishda u shunehalik kam isrof 
qilinadi, ishlab chiqarish shuncha tejamli b o la d i. Detallarga shakl 
berish bosqichi m exanika sexlarida o ‘tadi. Olingan zagotovkalarga turli 
asbob-uskunalardan foydalanib har xil stanoklarda ishlov beriladi. Bu 
ishni har xil kasbdagi ishchilar: tokarlar, frezerchilar, slesarlar, 
pardozlovchi va boshqalar bajaradi. Tayyorlangan detallarga tegishli 
sexlarda texnik talablarga m uvofiq texnik, kimyoviy yoki boshqacha 
ishlov beriladi. Bu esa ulam ing chidamliligi va mustahkamligini 
oshiradi. Ayrim detallarni tashqi muhit ta ’siridan saqlash uchun 
ulam ing sirtiga turli qoplam alar surtiladi. Detallar ishlov berish 
sexlaridan y ig ‘uv sexiga keladi. Y ig‘ish bosqichmi ikki p og ‘onaga. 
tayyorlanadigan buyumning tarkibiy qism i shakllanadigan asosiy 
y ig ‘ish va buyumni umumiy yig 'ish p o g ‘onalariga b o lis h mumkin. 
Masalan, avtomobil zavodining bir sexida dvigatel, ikkinchi sexida 
b o la ja k buyumning kuzovi y ig lla d i, bu asosiy y ig ls h b o la d i, 
umumiy (so'nggi) y ig ls h bosh konveyerda boradi: bunda y ig ls h
birliklari va detallardan avtomobil hosil b o la d i. Bu jarayon mahsulot 
tayyorlashdagi texnologik jarayon b o lib , bu jarayondan oldin 
korxonaning konstruktorlik, texnologik va tashkiliy ishlab chiqarish
17

---

tayyorgarligidan iborat yangi buyunini sanoat koTam ida o'zlashtirish 
orqali amalga oshadi.
Konstruktorlik tayyorgarligi berilgan topshiriqni texnik-iqtisodiy 
asoslash va buyum ga qo‘yiladigan texnik talablar ifodalangan dastlabki 
hujjatni ishlab chiqishdan boshlanadi. Oxirgi natija ishchi hujjat, y a’ni 
ishchi chizmalar b o iib , ularda buyumlarni tayyorlash va kontrol qilish 
Uchun zarur: y ig is h chizmalari, detallam ing chizmalari. ularning 
tafsilotlari va hokazolar lfodalanadi. Ana shu hujjatlar asosida 
korxonaning texnologik tayyorgarligi amalga oshadi. Bu tayyorgarlik 
m ahsulot tayyorlashning texnologik jarayonlarini ishlab chiqarishdan 
iborat b o ‘lib, u texnologik hujjatlarda: marshrut, operatsiya kartalari va 
hokazolarda o ‘z aksini topadi. Ishlab chiqarishning texnologik 
tayyorgarligi yagona sistemasiga, v a’ni xalq xo'jaliginm g istalgan 
tarm og'iga mansub har bir korxona rioya etadigan standartlarga 
muvofiq amalga oshiriladi.
Texnologik jarayonlam i loyihalashda bir tomondan buyumga 
qo‘yiladigan texnik talablar, ikkinchi tomondan ishlab chiqarishning 
imkoniyatlari, uning zarur stanoklar, instrumentlar va ishchi kadrlar 
bilan ta’m inlanganligi hisobga olinadi. Korxonaning tashkiliy ishlab 
chiqarish tayyorgarligi uning texnologik tayyorgarligiga chambarchas 
b o g liqd ir. U sexlar va uchastkalam ing to ‘g ‘ri tashkil etilishidan. 
ta ’minot, jihozlarni joylashtirish, buyumning tajriba naimmalarim 
tayyorlash masalalarini aniqlashdan iboratdir. K o'pincha mahsuiotni 
sanoat 
k o iam id a
o'zlashtirishni 
tezlashtirish 
uchun 
ishlab 
chiqarishning b a 'z i tayyorgarlik bosqichlari birlashtiriladi. Texnologik 
hujjatlar yagona tizimi davlat standartlari bilan belgitanadi, "Standart” 
lotincha so‘z boTib, o ‘zbekchada andoza, m e’yor kabi m a'nom
bildiradi. Standartlash - muayyan sohadagi faoliyatni tartibga solish 
maqsadida qoidalar belgilash va ularni qoTlashdan iborat. Standartlash 
obyektlari — aniq mahsulot, m e’yorlar, usullar, atamalai va li.k. 
Tikuvchilik sanoatida sinab k o ‘rish, mahsulot sifatini nazorat qilish, 
o ‘rab joylash, tam g‘alash va saqlash usullari, tikish texnologiyasi va 
h.k. standartlashtirish obyektlari boTishi mumkin. Standartlash 
tizim ining asosiy vazifalari tayyor mahsulotning, xomashyo va 
materiallaming sifatiga qo'yiladigan talablam i belgilash, mahsulot 
sifati k o ‘rsatkichlari yagona tizimini, bu tizimni sinab k o iis h usul va 
vositalarini belgilash, b ir xillashtirish usullarini ishlab chiqish va joriy 
etish, m am lakatda o ic h a sh ishlarining bir xilda boTishini va
4,
18

---

to'g'riligini ta’minlash, hujjatlar yagona tizimini cfm atish va h,k. 
hisoblanadi. Standaitlashdan asosiy maqsad - texnika taraqqiyotini 
jadallashtirish, mehnat unumini oshirish, mahsulot sifatining optimal 
darajasini va boshqa mamlakatlar bilan eksportni keng rivojlantirish va 
madaniy hamkorlik uchun sharoitni ta’minlash va h.k.
Standartlash davlat tizimi barcha toifadagi standartlarni va boshqa 
m e’yoriy-texnik hujjatiarm ishlab chiqish, rasmiylashtirish, tasdiqlash, 
nashr etish va joriy qilishning yagona tartibini, shuningdek, standartlar 
va texnik shartlar joriy etilishi va ularga rioya qilish ustidan davlat 
nazorat va idora nazorati tartibini o ‘matadi. Standartlash va olch ash
ishlariga mamlakatda Davlat standartlar komiteti bevosita yoki o ‘zi 
tashkil etgan organlar va xizmatlai' orqali rahbarlik qiladi.
Standartlar tavsifi, Standartlashtirish davlat tizimi uchta standart 
toifasidan iborat: xalqaro standartlar, 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat 
standartlari, soha va korxona standartlari. Standartlarda ishlab 
chiqariladigan m ahsulotga nisbatan qo'yiladigan talablar belgilab 
q o ‘yilgan b o la d i. Davlat standartlarida bu talablar mustahkamlangan 
b o lib , ular iste'm olchilarga sifatli m ahsulotlam i yetkazib berishni 
kafolatlaydi va ayni vaqtda korxonalarga o ‘z ixtiyoridagi hamma 
vositalardan foydalanib, bu sifatni m untazam yaxshilab borish imkonini 
beradi. Standartga rioya qilinmasa qonun oldida javob beriladi. Davlat 
standart huquqiy va texnik m e’yor hisoblanadi: huquqiyligi shundaki, 
unda standartga mos b o lm ag an mahsulot yetkazib berilgani uchun 
korxonalam ing mulkiy javobgarligi k o ‘zda tutilgan b o la d i; texnikligi 
esa shundaki, unda mahsulot sifatiga davlat qo'ygan talablar 
k o ‘rsatilgan b o la d i. Standartlarda nazarda tutilgan ko'rsatkichlar 
m ahsulot sifatning eng past chegarasi bo'lib, sifati bundan past b o ig a n
m ahsulot sifatsiz hisoblanadi.
Davlat standartlarini Respublikamizdagi ham m a korxonalar, 
tashkilotlar va muassasalai' q o lla sh i shart. Soha standartlarini qo'llash 
m azkur sohadagi hamma korxonalar va tashkilotlar uchun, shuningdek. 
shu soha mahsulotini ishlatuvchi (iste’mol qiluvchi) boshqa sohalardagi 
(buyurtmachi) korxonalar va tashkilotlar uchun majburiydir.
Korxona standartlari muayyan korxona uchungina majburiydir.
Standartlarni ishlab chiqish, tasdiqlash va joriy etish.. Davlat 
standard - ju d a ko'plab olim, muhandis, texnik xodimlar, ishlab 
chiqarishdagi yangilik izlovchi jam oalam ing mehnatidir. Davlat 
standartlarini 
O ‘zbekiston 
Respublikasi 
standartlar 
q o ‘mitasi
Л 9

---

tasdiqlaydi. Soha standartlarini shu soha vazirliklari va mahkamalari 
tegishli m ahsulot turiga m o ijallab tasdiqlaydi. Korxona standartlarini 
tegishli korxona rahbarlari tasdiqlaydi. Qabul qilingan va tasdiqlangan 
standart davlat qonuniga aylanadi, yuqori sifatli mahsulot etaloni bo iib 
qoladi. Standartlarm joriy qilish belgilangan muddatlarda bo'lishi 
kerak, Standartlami joriy etish * va ularga rioya qilish tjazorati. 
Standartlar texnik intizom iga rioya qilishni davlat nazorati va soha 
nazorati kuzatib boradi. Standartga mos kelmaydigan mahsulot ishlab 
chiqarilsa, davlat nazorati va soha nazorati uni ishlab chiqarishni va 
sotishni man etib q o ‘yishi mumkin. Tartibbuzarlarga nisbatan taqiq 
choralari k o ‘rishdan tashqari davlat nazorati va soha nazorati 
standartlar joriy qilishda, ulardan chetga chiqmaslikda, mahsulot 
sifatini yaxshilashda korxonalarga yordam beradi.