B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Unsurlar
Toproq
Sot 
лЩ
Havo I S
Olov
. 
- ,v . ^ 
.
3 -ra s m .
Roziy bilish nazariyasida moddiy olam hodisalarining inson sezgi 
a ’zolariga ta’sir etib unda aks etishi, tashqi olam bilish obyekti, in­
son esa bilish subyekti ekanini ta ’kidlaydi: “Sezgi - seziluvchi nar­
salarning sezuvchiga ta ’siri”. Roziy bilishning eng kuchli quroli sifa­
tida aqlga yuqori baho beradi. Uningcha, insonning ijodiy faoliyati 
faqat aql tufaylidir. “Aql bizni oliyjanoblikka yetaklaydi, hayotimizni 
go‘zallashtiradi, maqsadlarimizga yetkazadi”. Roziyning axloqqa 
oid 3 asari “Kitob tibb ar-ruhoniy” (“Ruhiy tabobat”), “Kitob siyrat 
al-falsafiya” (“Falsafiy hayot tarzi”), “Maqola fi amorot il-iqbol va- 
davla”(“Davlatmandlik va baxt-iqbol haqida”) bizgacha yetib kelgan. 
Roziy Suqrotni axloq sohasida o ’zining va barcha faylasuflarning us- 
tozi deb hisoblaydi. Roziy ratsional (aqliy) gedonizm tarafdori bo‘lib, 
dunyo noz-ne’matlaridan aqlga muvofiq va m e’yor bilan lazzatla- 
nishni yoqlaydi. 0 ‘rta asr manbalarida Roziy dinning ayrim aqida 
va tamoyillariga salbiy munosabatda bo‘lgani hamda payg'ambarlik 
haqida aqidaga zid bo’lgan asar yozgani ta’kidlanadi. Lekin, uning 
tabiiy-ilmiy merosi va falsafiy qarashlari Yaqin va O 'rta Sharq xalqlari 
m a’naviy merosida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
30

---

Roziyning ilmiy merosini birinchi m a rtao ‘rgangan olim Abu Ray- 
hon Beruniydir. Beruniy Roziyning tarjimayi holi, dunyoqarashi va 
asarlarini tadqiq etib, “Fehrist kutub Muhammad ibn Zakariyo ar- 
Roziy” (“Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziy kitoblarining ro‘yxati”) 
asarini yozgan. Roziyning asosiy asarlari o ‘rta asrlardayoq G ‘arbiy 
Yevropada mashhur b o ig a n , ba’zilari lotin va boshqa Yevropa til- 
lariga tarjima qilinib, keng o ‘rganilgan. Keyingi davr olimlarining, 
jum ladan, o‘zbekistonlik olimlarning tadqiqotlarida Roziy asarlari- 
ning ilmiy jamoatchilikka m a’lum bo‘lmagan qo‘lyozma nusxalari 
va ularning tarjimalari aniqlanmoqda, ayrim asarlari nashr etilmoqda.
XX asming 70-yillariga kelib sinergetik y o ‘nalish keskin rivojlana 
boshladi. Uning fokusida har qanday murakkab tizim o ‘z-o‘zini shakl- 
lantiruvchi jarayondir deyiladi, y a’ni undagi evolyutsiya tartibsizlik- 
dan tartibga, simmetriyadan o ‘sib boruvchi murakkablikka boradi 
deyiladi. Sinergetika so‘zining o ‘zi esa yunon tilida “H am do'stlik, 
jam oa odobi” deb ifodalanib va u birinchi marta Xaken tomonidan 
kiritilgan. Fanda sinergetika yo'nalishi Ilya Prigojinning muvozanat- 
siz termodinamika tadqiqotlari bo‘yicha keskin rivojlandi.
Uning fikricha, m uvozanatsiz ochiq tizim larda, y a ’ni xaotik hara- 
katdan o ‘z-o‘zidan tartibli struktura paydo bo'ladi deb k o ‘rsatiladi. 
Koinotning rivojlanish masalalarini kosm ologiya fani tadqiq qila­
di. Hozirgi kosm ologiya koinot evolyutsiyasining rivojlanish eh- 
tim ollik modeliga k o ‘ra, koinot shishish infilyatsion nazariyasini 
ko'rsatadi, unga binoan, evolyutsiya sinergetik o ‘z-o ‘zini boshqara- 
digan jarayon deb k o ‘riladi.
Kimyo ham tabiatshunoslikka oid fan bo‘lib u materiyaning 
kimyoviy o ‘zgarishini o ‘rganadi. Shuningdek, kimyo materiyaning 
kimyoviy o ‘zgarishlarini kuzatadigan tabiatning fizik jarayonlari bi­
lan ham shug'ullanadi. Bu o ‘zgarishlar va materiyaning o ‘zgarishi 
o ‘zaro kimyoviy jarayonlar ostida bo"lib o'tadi.
Turli darajadagi zarrachalar ikki turga bo‘linadi: molekula ostidagi 
daraja va molekulyar daraja. Molekula ostidagi daraja makromoleku- 
lali polimerlar molekulyar komplekslarining kolloid hosil boiishidir.
31

---