B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

3.4. Qadimgi Gretsiyada tabiat va jam iyatning uzviyligi
Qadimgi Gretsiyada tabiat va jam iyat to ‘g ‘risidagi fanlar bir-biri 
bilan uzviy bog‘liq edi. Ruh va materiyaning ajralishini atomistik 
nazariya boshlab berdi. U yg'onish davri tabiatini tadqiq qilishning 
eksperimental y o ‘lini ochib berdi. Bu narsa o ‘z navbatida tajribalar- 
ga asoslangan m a’lumotlarni nazariy jihatdan matematika asosida 
ta ’riflashga imkon beradi. Gumanitar bilimlarning tabiiy-ilmiy bilim- 
lardan ajrailishi yangi davrga to ‘g ‘ri keladi. Xudo va odam dunyo- 
siga ta’rif berishni to'xtatib qo‘yish natijasida ilm-fan va sanoatning 
rivojlanishiga keng yo‘l ochdi. Lekin keyingi paytda aniqlanishicha, 
ilmiy realizm inson va tabiat uchun salbiy oqibatli bo‘lib chiqdi.
Fan erishgan yutuqlar, ayniqsa, mexanika va fizikaning yutuqlari 
shu xildagi ishonchning yuzaga kelishiga sababchi boMdiki, go‘yo 
har qanday jarayonlarni fazoviy jism lar trayektoriyasini oldindan ay-
41

---

tib berish kabi oldindan boshqarish mumkin bo‘lgan bu xildagi yang- 
lishishlar ijtimoiy fanlar bo‘yicha ham kuzatildi.
Hozirgi dunyoning fizik tasviri o ‘zgarib ketdi. Yangi dunyoqa- 
rash evolyutsiya va dunyoning birligi g ‘oyalariga ehtimollar va o ‘z- 
o ‘zini tashkil qilish (tuzish)ga asoslangandir. Bu tushuncha, albatta, 
gumanitar bilimlarda ham namoyon bo‘lishi lozim. Masalan, Rim 
klubining a ’zosi Amerika astrofizigi E.Yanch evolyutsiyaning fluk- 
tuatsion nazariyasini siyosiy nazariyagacha rivojlantirish kerak, deb 
hisoblaydi. 0 ‘z davrida K.M arks tabiiy-ilmiy bilimlarga asoslanib 
xuddi shunday qilgan edi. Shuning uchun o ‘tgan asrdagi dunyoning 
muvozanatli va statik k o ‘rinishi insoniyat tarixining so‘nggi nuqtaga 
tomon harakati sinfsiz jam iyatga intilishi bilan bog‘liq nazariyaning 
paydo bo‘lishisiz yakunlanmas edi.
Bugungi kunda bu tushunchalarning yengilishi dunyoning tabi­
iy-ilmiy ko‘rinishiga oid tasavvurlarning o ‘zgarishi tufayli amalga 
oshmoqda. Falsafa darsligida “Zamonaviy taqsimlash tizimidan foy- 
dalanilsa, jam iyatni tashqi muhit bilan energiya modda almashinib 
turuvchi ochiq tizimga kiritish mumkin. Mehnat va ishlab chiqarish 
jarayonida jam iyat va tabiat o ‘rtasida doimiy ravishda modda alma- 
shinish sodir bo‘ladi’', deb yozilgan. Aneha sxolastik boMishiga qa- 
ramay, biosotsial hodisalar fizikaviy-texnikaviy hodisalarga o ‘xshab 
ketadi. Shubhasiz, ularning to ‘lqinsimon tabiati o ‘zaro o ‘xshashdir. 
Ijtimoiy hodisalarning davriyligi tabiat va odamning siklliligi bilan 
bog‘liq bo‘lib, u davriy ravishda takrorlanib turadi. Geobiologiyaning 
asoschilaridan biri Aleksandr Leonidovich Chijevskiy (1897-1964) 
(m a’lumoti jihatidan tibbiyot xodimi va tarixchi) quyidagichayozadi: 
“Agar biz bu sikllilikning ko ‘rinishini tasviriy tarzda tasavvur qilish- 
ga harakat qiladigan boMsak, biz bir-biriga qo‘shilib ketadigan yoki 
bir-birini kesib o ‘tadigan sinusoidlar to ‘plamini hosil qilgan bo‘lar 
edik. ...bu cheksiz sonli har xil kattaliklardagi ko‘tarilish va pastga 
tushishga umumdunyoviy puls maromlari namoyon b o ia d i, bunda 
tabiatning umumdinamikasi biri ketidan boshqasi o ‘zaro mos holdagi 
rezonansda bo‘ladi”.
42

---