B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

8.1. Biosfera va uning tarkibi
“Biosfera” tarjima qilinganda “hayot qobig'i” m a’nosini anglata- 
di. Bu ibora birinchi bor fanda 1875-yilda avstriyalik geolog poleon- 
tolog olim Eduard Zyuss (1831-1914) tomonidan kiritilgan. Lekin 
bundan avval “ Yerning ko'rinishi”, “Yerning tirik qobig'i”, “Hayot 
kengliklari” iboralari ham mavjud bo'lgan. Avvaliga bu iboralarda 
bizning sayyoramizda yashovchi tirik organizmlaming geografik,
86

---

12-rasm. Biosfera
geologik hatto kosmik jarayonlarga aloqadorligiga, ko‘proq jonli 
tabiatni jonsiz tabiatning kuchlari va moddalar ta'siriga bog‘liqligiga 
o ‘z e ’tiborlarini qaratishgan hatto E.Zyuss ham “biosfera” ibora- 
sini kiritgan bo'lishiga qaramasdan, o ‘zining “Lik Zem li” (“Yer 
ko‘rinishi”) ilmiy asarida biosferadagi qayta ta ’sirlarga e ’tibor qa- 
ratmagan. U biosferaga “Yer yuzasidagi yashovchi, vaqt va kenglik 
nuqtayi nazaridan chegaralangan organizmlar majmuyi” deb ta ’rif 
beradi. Biolog olimlardan birinchi bo‘lib Jan Batist Lamark (1744— 
1829) Yer po‘sti tashkil bo‘lishida tirik organizmlarning muhim ro- 
lini ko‘rsatdi. Uning fikricha, yer yuzasidagi barcha moddalar Yer 
po‘stini tashkil etib, tirik organizmlar faoliyati natijasida shakllangan.
Botanika. tuproqshunoslik, o'simliklar geografiyasi kabi biologik 
fanlarning rivojlanishi bilan biosfera to‘g ‘risida sekin-astalik bilan yan­
gi fakt va qarashlar yig‘ila boshladi. Biosferani tushunish uchun kerak 
bo‘lgan bilimlar “Ekologiya” fanining vujudga kelishiga olib keldi. 
0 ‘z o ‘rnida, “Ekologiya”, organizmlarning o ‘zaro va atrof-muhit bi­
lan aloqalarini o'rganishni maqsad qilib olgan. Biosfera m a’lum da­
rajada tabiat tizimi hisoblanadi, uning mavjudligi esa eng avval tirik 
organizmlar ishtirokidagi modda va energiya aylanishida belgilanadi.
Nemis fiziologi Pfeffer (1845-1920)ning “Tirik organizmlarning 
oziqlanish usuli”ni belgilashi biosferani tushunishda muhim ahami- 
yat kasb etdi.
87

---

Ular quyidagilar:
- avtotrof organizmlarning jonsiz tabiat moddalari hisobiga 
shakllanishi;
- geterotrof organizmlarning quyi molekulyar birikmalardan 
foydalanishi hisobiga shakllanishi;
- m iksotrof organizm shakllanishining aralashgan tipi.
Zamonaviy talqinda Biosfera Yerning o ‘ziga xos qobig‘i bo‘lib,
jam i tirik organizmlar majmuasini va ular bilan doimiy ravishda al- 
mashuvda boMadigan Yer yuzidagi moddalarni o ‘z ichiga oladi. Bios­
fe ra — atmosferaning quyi qatlamlarini, gidrosferani va litosferaning 
yuqori qatlamlarini qamrab olgan.
Atmosfera-Yerning eng yengil qobig‘i. Atmosfera orqali ochiq 
koinot bilan modda va energiya almashinuvi amalga oshadi. Atmos­
fera bir necha qatlamlarga ega:
- troposfera — quyi qatlam. Yer yuzasiga yaqin joylashgan (9 - 
17 km). Troposferada jam i suv bug‘lari va atmosfera gaz tarkibining 
80% joylashgan;
- stratosfera (55 km gacha);
- ionosfera — bu qatlamda tirik organizmlar uchramaydi (1000 
km gacha).