Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Bunlar sadəcə bədii əsərlər deyil, həm də müəllifin poetikləşmiş tərcümeyi-hal
sənədləridir. Lakin C.Cavadlı göstərilən mövzuya məhdud anlamda, şəxsi mövqedən yanaşmamış, qələmə aldığı, təsvir və tərənnüm etdiyi hadisələri xalqın, millətin tarixi taleyinin bədii-publisistik inikası kimi təqdim etməyi bacarmışdır” [91,s.25-26]. Çoxillik zəhmətin bəhrəsi olan “Sürgün” kitabında C.Cavadlının repressiya dəhşətlərini həssas sənətkar qəlbi və qələmi ilə təsirli şəkildə oxuculara çatdırdığını yüksək qiymətləndirən İ.Həbibbəyli səciyyəvi şeirlərə nəzər salmış, sonra isə poemaları qruplaşdıraraq müasir elmi-ədəbi baxış bucağından təhlil etmişdir. Tənqidçi nəzərə çatdırır ki, ”Ata yurdu” poemasında sadə zəhmət adamı olan atasının böhtanlara uğrayıb sürgünə göndərilməsini minlərlə Azərbaycan kəndlisinin faciəsi kimi ümumiləşdirən şair “Zindandan məktublar, zindana məktublar” poemasında sürgün həyatı yaşayan əmisinin və atasının məktubları əsasında otuzuncu illərin amansız dəhşətlərini canlandıra bilmişdir. “Canlı şəhidlər” poemasında isə doğma yurddan-Şərurun Dəmirçi kəndindən Qazaxıstan səhralarına qədərki sürgün yollarında baş verən hadisələr əks etdirilmişdir. ”Əsər sürgün məşəqqətlərinin canlı salnaməsidir” [91,s.33]. C.Cavadlının sürgün mövzusunda yazdığı əsərlərdə Ana obrazının xüsusi yer tutduğunu qeyd edən İ.Həbibbəyli şairin “Sürgündə gördüyüm analar”, “Acı nağıl”, “Ana ölümü”, “Qeyrət”, ”Məsmə xala”, “İtkin bacılar” kimi poemalarını təhlil etmiş, sürgün həyatının bütün məşəqqətlərinə mətanətlə sinə gərən, şərəfi, ləyaqəti hər şeydən üstün tutan anaların poetik təqdiminin əsas üsullarını da aydınlaşdırmışdır. C.Cavadlının “Düşmən iti” poemasını bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatında repressiya mövzusunda yazılmış ən kamil bədii əsərlərdən sayan alim mövzunun təsirli detallar və ricətlər vasitəsilə ədəbi müstəviyə gətirildiyini yüksək qiymətləndirmişdir. Poemada göstərilir ki, ailə üzvləri sürgün edilmiş xalq düşməninin kənddə qalmış sədaqətli iti bu ocağı tərk etmir. Lakin namərd zəmanə 140 insanları elə kökə salmışdır ki, onlar xalq düşməninin itinə çörək verməyə də qorxurlar. Çünki “itin də üstündə nəzarət vardı, ona çörək atan cəzalanardı”... C.Cavadlının “Cəhənnəmdən qaçmış uşaq” adlı irihəcmli avtobioqrafik mənzum romanını repressiya, sürgün mövzusunda çoxillik ədəbi axtarışlarının əzəmətli yekunu sayan tənqidçi diqqəti həm də ona yönəldir ki, müəllif bütün obrazları fərdi xarakter əlamətləri ilə və öz müşahidələri, yaddaş səhifələri əsasında təqdim etdiyindən əsər çox canlı, inandırıcı səslənir. “Sürgün” kitabındakı əsərlərin bədii məziyyətlərini də İ.Həbibbəyli yüksək qiymətləndirmişdir: “Cavad Cavadlı sürgün dövründə müşahidə etdiyi insanları və üzləşdiyi hadisələri bayatı, gəraylı, layla, ağı, oxşama, poema, mənzum roman janrlarında oxuculara çatdırmışdır...Oxşar taleli insanlar, eyni xarakterə malik olan təzadlı hadisələr uyğun poetik formalarda bədii həyatın münasib sənət meydanına çıxarılmışdır” [91,s.39-4]. Professor Yusif Seyidov yazır: “ İsa Həbibbəyli müasir ədəbi prosesi diqqətlə izləyən və bu prosesə fəal müdaxilə edən alimlərdəndir. O, müasir Azərbaycan ədəbiyyatını yaradanların hər birinin yaradıcılığını təhlildən keçirir, onların ədəbi prosesdəki rolunu müəyyən edir” [217,s.76]. Bu baxımdan alimin XX əsrin doxsanıncı illərində yazdığı digər əsərlərə də nəzər salmaq dövrün ədəbi prosesinə elmi yanaşmanın yeni aspektlərini nəzərdən keçirmək deməkdir. Akademik İsa Həbibbəylinin xalq şairi Məmməd Arazın yaradıcılığı ilə bağlı elmi araşdırmaları, ədəbi-tənqidi qənaətləri xüsusilə diqqəti çəkir. Alimin 1993-cü ildə çapdan çıxmış “Məmməd Araz (tərcümeyi-hal)” kitabından sonra elmi axtarışlarının davamı kimi 1999-cu ildə “Xalq şairi Məmməd Araz” adlı albommonoqrafiya nəşr etdirməsi şairin yaradıcılıq dünyasının əhatəli təqdimi ilə səciyyələnir [90]. Həmin kitabda M.Arazın yaradıcılığı barədəki elmi-ədəbi təhlilləri İ.Həbibbəyli bir neçə il sonra çapdan çıxmış “Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik” kitabına da daxil etmişdir [92,s.290-320]. Yüksək elmi səviyyəsi ilə seçilən bu təhlillər 1990-cı illər Azərbaycan ədəbi tənqidində xüsusi yer tutmaqla poeziyaya hərtərəfli, konseptual yanaşmanın, bədii mətnlərin daxili semantikasını incəliklərinə qədər araşdırıb üzə çıxarmağın ən uğurlu nümunələrindəndir. 141 Məmməd Arazın mühiti, yaradıcılığının əsas istiqamətləri barədə söz açan İsa Həbibbəyli onun poeziyasının ana xətləri, başlıca poetik obrazları, əxlaqi-didaktik qənaətləri barədə dolğun elmi nəticələrə gəlmişdir. Şairin poeziyasının dərin xəlqi mahiyyəti, əsrlərin sınağından çıxmış adət-ənənələrə bağlılığı barədə təhlillər aparan tənqidçi ata ocağı motivinin ideya-bədii missiyasını çox dəqiqliklə aydınlaşdırmış və elmi şəkildə ümumiləşdirmişdir: Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|