N. A. Egamberdieva

ga
hududi 
saqlanib qolgan. Shahriston ikki qism- ichki va tashqi qismdan iborat 
bo ‘ lgan. Ichki shahristondan 2 ta minora, tashqi shahriston devoridan 20 
ga yaqin minora qoldiqlari topilgan. 
M ilodning V-VII asrlarida 
shaharda aholi uylar 5-6 xonali qilib qurilgan. Xona devorlari suvalgan 
va turli ranglar berilgan. H ar xonadonda alohida yotoqxona, omborxona, 
oshxona, toza suv qudugM boMgan. Yotoqxonalarda devor bo‘ylab keng 
supa, erda esa sandalga o ‘xshagan isitish o'chogM boMgan.
VII-IX asm ing boshlaridagi arab yilnomalarida Axsikent «Fraganik» 
deb beriladi. IX-X asrlar shaham ing eng rivojlangan davri boMgan. Bu 
davrlarda Axsikentda zarb qilingan mis tangalarning butun Somoniylar 
davlati hududiga tarqalgan. IX asr o ‘rtalaridan Axsikent shahristonining 
devorlari mudofaa holatini y o 'q o ta boshlaydi, chunki markazlashgan 
davlat sharoitida devorga ehtiyoj boMmagan.
Shaharga 14-15 km m asofadan, ya’ni Kosonsoydan suv keltirilgan. 
Bosh vodoprovod qoldiqlari 1960 yillarda topilgan. Ichki shahristonning 
ikki joyidan er osti vodoprovodi ochilgan. Ular X asrda bunyod etilgan. 
Uni qurishda dastlab, quruvchilar er osti tunneli qazigan, keyin uning 
ichida pishiq gMshtdan yarim gumbazsimon inshoot qurib, uning tubiga 
katta diametrli sopol quvurlar yotqizganlar. Sopol quvur parchalari

---

shahriston va rabotning hamma joyidan topilgan. U aholiga 200 yild an 
ziyod xizmat qilgan.
Arkning sharqiy tomonidan X-XII asrlarga oid jom e masjidi topilgan. 
U to‘rtburchak shaklda bo‘lib, uning ichki qismida ayvon boMgan. 
Hovlisida hovuz boMib, hovuz qirg‘oqlari va masjid hovlisi pishiq 
gMshtlar yotqizilgan.
Tashqi shahristondan XI-XII asrlarga oid savdo do‘konlari, 
hunarmandchilik ustaxonalari, axolining turar joylari o‘rganilgan. 
Axsikent ustalari poMatning egiluvchanligini oshirish usullarini yaxshi 
bilishgan, lekin uni qattiq sir saqiaganlar. U erda yasalgan qilichlar 
mashhur boMgan. Axsikentdan topilgan sirlangan sopol idishlar alohida 
diqqatga sazovordir. Ularning ba’zilarida kufiy yozuvidagi bitiklar bor, 
ba’zilarida afsonaviy va yirtqich hayvonlar, xonaki qushlaming rasm lari 
tasvirlangan. Axsikent hunarmandlari bu davrda sirli sopol idishlam i 
bezash va sirlashda o'ziga xos maktab yaratganlar. Uning nam unalari 
bugungi kunda Parijdagi Luvr muzeyida saqlanmoqda.
Shahar raboti 350 gadan ziyod boMgan. U erda tadqiqotlar natijasida 
boy laming uylari, bogMar, hunarmandlar mahallasi va ham m om
topilgan. XIII asrning 20—
yillarida Axsikent mug‘ullar tom onildan 
vayron etiladi. Shahar xarobaga aylantiriladi. Ustalari qul qilib 
Mo‘g‘ulistonga olib ketiladi. Oradan maMum vaqt o ‘tgach, Eski A xsi 
yodgorligidan 5-6 km shimoli-g‘arbda, hozirgi Yakkayigit qishlogM 
o‘mida yangi shahar Yangi Axsiga asos solinadi.
Mil.avv.IV asrdan qadimgi 
X orazm da 
markazlashgan 
davlat 
tizimining mustahkamlanishi jam iyatning ijtim oiy-iqtisodiy va m adaniy 
rivojlanishiga imkon bergan. Shahar qurilishi, m e’morchilik v a
hunarmandchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. Abu R ayhon 
Beruniy maMumotiga ko‘ra, bu davrda 300 dan ziyod shaharlar qurilgan. 
Ularning harobalari bugungi kungacha saqlanib qolgan.
0 ‘zining qurilish uslubi jihatidan Q o ‘y q irilg a n qala (m il.aw . IV— 
III asrlar) alohida ajralib turadi. Qala aylana shaklda qurilgan. U ning 
markaziy qismida ark joylashgan. Arkning atrofi 2 qator mudofaa devori 
bilan himoyalangan. Tashqi mudofaa devorda har 18-26 metrdan burjlar 
joylashgan. Bu devor xom gMsht va paxsadan qurilgan boMib, qalinligi
1 metr, balandligi 7 metr boMgan. Bu qala ibodatxona vazifasini o ‘tashi 
bilan birga rasadxona sifatida ham foydalanilgan. Bu erdan oram iy 
xatiga asoslangan qadimgi Xorazm yozuvi topilgan. YOzuv qisqagina 
boMib, u xumning tepa qismiga «aspabarak», y a’ni «otda ketayotgan», 
yoki «ot minib turgan» m a’noni anglatadi.

---

T u p ro q q a l’a ham o ‘ziga xos qurilish uslubiga ega. U to‘g‘ri 
to ‘rtburchak shaklida qurilgan bo‘lib, qudratli mudofaa devoriga ega. 
Devor burchaklarida burjlar bor. U 17,5 gektar maydonni (500 x 350) 
egallaydi.
Mazkur yodgorlik X X asm ing 40 - 50 yillarda S.P.Tolstov boshchili- 
gidagi Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan o ‘rganilgan. Shahar 
markazidan katta k o ‘cha o ‘tgan boMib u shaham i ikki qismga bo‘lib 
turibdi. Markaziy m aydonda qasr va ibodatxonalar joylashgan. Ushbu 
yodgorlikdagi devorlar rasm va haykaltaroshlik namunalari bilan 
bezatilgan. 138 ta haykallar, saroy a’yonlari, jangchilar, ohular, sozan- 
da ayollar tasvirlangan rasm lar topilgan.
1948-1949 yillarda teri va yog‘ochga yozilgan 140 ta hujjat chiqib, 
ulardan 26 tasi yaxshi saqlangan. Xorazm hududidan 60 ga yaqin 
Kushon tangalari topilib, ular Kadfiz II, Kanishka, Xuvishka, Vasude- 
valar davrida zarb qilingan.
Qadimgi 
davrda 
X orazm haykaltaroshlik 
maktabida mintaqa 
aholisining tipi aniq m ahorat bilan aks ettirilgan. Haykallarda mahalliy 
aholining kiyim -kechagi va turmush tarzi ham aniq ifoda etilgan. 
Xaykallari asosan Q o ‘yqirilgan qal’a, Oq qal’a, Tuproq qal’aladan 
topilgan.
Tuproqqal’aning deyarli barcha zallari haykallar bilan bezatilgan. 
Masalan, saroyning «podsholar zali» deb nomlangan zalining devorlari 
uzun yaxtak, sharovar kiygan erkaklar va burmali ko‘ylakdagi 
ayollaming haykallari bilan bezatilgan. «Harbiylar zali»ning markazida 
yirik haykal va uning ikki tomonida o ‘ziga xos bosh kiyimdagi qurolli 
harbiylar haykallari o ‘m atilgan. Boshqa bir zalda chordana qilib o‘tirgan 
podshohni parvozdagi xudolar tomonidan g'alab a bilan tabriklash 
lahzalari tasvirlangan. Saroyning yana bir zali m ayxo‘rlik bazmi va unda 
raqsga tushayotgan raqqosa va masharabozlarning bo'rttirib ishlangan 
haykallari bilan bezatilgan. «Ohular zali»da esa, ohular ketidan eldek 
uchib borayotgan otliq ovchilaming tasvirlari devorga bo'rittirib 
ishlangan. Ilgarigi adabiyotlarda Tuproqqa’a Qadimgi Xorazmning 
poytaxti sifatida e ’tiro f qilib kelinar edi, lekin keyingi davrlarda olib 
borilgan tadqiqotlar tufayli mamlakatning diniy marosimlari o ‘tkazi- 
ladigan sulolaviy m arkazi ekanligi o‘z isbotini topdi. Qadimgi Xorazm 
poytaxtining izlari esa, Oqshaxonqal’adan topildi.
O qsh ax o n q al’a Q oraqalpog‘istonning Beruniy tumani hududida, 
Sultonvays tog‘ tizm alaridan 15 km janubda joylashgan. Dastlab 1956 
yilda B.V.Andrianov tomonidan o‘rganilgan. 1982-85 yillarda olib

---

borilgan arxeologik izlanishlar natijasida qal’aning asosiy hududi, 
qurilgan davri aniqlandi. Bu yodgorlik qadimgi Xorazm davlatining 
birinchi poytaxti bo‘lishi mumkinligi haqida ilk taxm inlar ilgari surildi. 
0 ‘zFA akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Tarix, Arxeologiya va 
Etnografiya instituti va Avstraliyaning Sidney Universiteti o'rtasida 
1954 yilda o‘zaro shartnoma tuzildi. Unga binoan 1995 yildan 
«Qoraqalpogiston-Avstraliya» xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi u erda 
o‘z ish boshladi va ularning faoliyati bugungi kungacha davom etib 
kelmoqda.
Oqshaxonqal’aning umumiy maydoni 
M ga
tashkil etib, ichki va 
tashqi qal’adan iborat to‘g‘ri to‘rtburchak shakliga ega. Ichki qal’a va 
tashqi qal’a har biri alohida devorlar bilan o ‘ralgan bo‘lib, ular orasida 
darvozalar bor. Tashqi qal’a ikki qator devorlar bilan o‘ralgan boMib, 
ular orasidan o‘qchilar yo‘lagi mavjud. Tashqi devorlariga yaqin 
to‘pxonalar o ‘matilgan. Q al’a handak bilan ham himoyalangan.
Ichki qal’a himoyasiga tashqi qal’adan ham k o ‘proq e ’tibor berilgan. 
Uning har tarafida 10,12 ta to‘pxona bor. Shuningdek, mudofaa 
devorlari uch qavat qilib qurilgan. Qal’aning devori shinaklari va 
qo‘shimcha devor bilan o'ralgan. Ichki q al’aning markazida saroy- 
ibodatxona joylashgan. U juda baland fundament ustiga qurilgan bo‘lib, 
unga pandus orqali chiqilgan. Bu bino otashkada b o ‘lib, u juda olisdan 
ham ko‘rinib turgan. Tepada otashkada 
joylashgan. Unda kuyosh 
xudosiga bag1 ishlangan mangu olov turgan. Bu binoning, ya’ni 
otashkadaning bo‘lishi otashparastlikning davlat dini boMganligini 
tasdiqlaydi. Bu inshootni markaziy ibodatxona boMgan deb hisoblashadi. 
Ibodatxona atrofida ikki qator yoMaklar bor. 2005-2008 yillardagi 
arxeologik tadqiqotlar natijasida, bu yoMaklardan hayvonlar, odamlar- 
ning portretlari topilgan. Tadqiqotchilar fikricha, bu portretlar xorazm- 
shohlarga tegishli.
Y onboshqal’a m e’moriy yodgorligi QoraqalpogMston Respubli­
kasining To‘rtkoM tumani hududida joylashgan. Yodgorlik to‘g ‘ri 
to‘rtburchak shaklida qurilgan boMib, uning maydoni 4 gektarga yaqin. 
Q al’a ikki qatorli devor bilan o ‘rab olingan. Balandligi 10