O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza

9.7-rasm. Zararsizlik nuqtasini aniqlash
35
.
 
Izoh: Barcha harajat va sotish miqdorlari – yillik; Nz - zararsizlik nuqtasi. 
Shunday qilib, zararsizlik tahlilidan quyidagi amaliy xulosalarni olish 
mumkin: 
- zararsizlik nuqtasining yuqori bo‘lishi istalmas bo‘lib, u firma ishlab 
chiqarish (mahsulot sotish) darajasining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi; 
- doimiy harajatlar qanchalik yuqori bo‘lsa, zararsizlik nuqtasi shunchalik 
yuqori bo‘ladi; 
- sotiladigan mahsulot birligi bahosi va o‘zgaruvchan nisbiy harajatlar 
o‘rtasidagi farq qanchalik katta bo‘lsa, zararsizlik nuqtasi shunchalik kichik 
bo‘ladi. 
Ekspert baholash usulining asosiy afzallik tomoni shundaki, loyiha tahlili 
jarayonida hamda turli sifat omillari ta‘sirini hisob-kitob qilishda ekspertlar 
35
E.I.Nosirov, B.S.Mamatov, N.Q.Shoislomova, K.U.Sharifxodjaeva. Investitsiya risklarini boshqarish.O‘quv 
qo‘llanma. – T.: ―Fan va texnologiya‖, 2011. 61-b.

---

192 
tajribasidan foydalaniladi. Loyiha risklarini ekspert baholash algoritmi (tartibi) esa 
quyidagilarni qamrab oladi: 
- loyiha hayotiyligi bosqichlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklar 
tarkibini ishlab chiqish; 
- risklarni muhimlik darajasi bo‘yicha himoyalash. Bu maqsadda risklarning 
ehtimolligi, ushbu riskning xavflilik darajasi ekspert yo‘li bilan aniqlanadi.
Ekspert baholash jarayoni rasman quyidagicha amalga oshiriladi: Loyiha
(firma) rahbarlari savol tariqasida baholash mezonlarining ro‘yhatini ishlab 
chiqadilar. Har bir mezon (kriteriya) uchun mos tarzda muhim bo‘lgan koeffitsient 
belgilanadi. So‘ngra har bir mezon bo‘yicha javoblar variantlari tuziladi. Ekspertlar 
baholanayotgan loyiha to‘g‘risida to‘liq ma‘lumotlarga ega bo‘lishlari lozim 
hamda loyihani ekspertiza qila turib, qo‘yilgan savollarni tahlil qilishlari, 
shuningdek, javob variantlaridan birini tanlashlari lozim. Ekspertlar tomonidan 
to‘ldirilgan savol varaqlari ma‘lumotlarni qayta ishlash uchun tuzilgan kompyuter 
dasturlari orqali tekshirib chiqiladi hamda olib borilgan ekspertizaning javoblari 
chiqariladi. Bu usulning kamchiligi shundaki, ekspert loyihani shaxsiy tajribasidan 
kelib chiqib baholaydi. 
Subyektiv ehtimollik usuli loyihani baholovchi ekspertning fikrlariga, shaxsiy 
tajribasiga asoslangan holda biror bir natijaga oid taxminlar ishlab chiqish 
hisoblanadi. Bu usulni yuqorida ko‘rib chiqqan ekspertlar baholash usulining bir 
turi deb hisoblash mumkin. Sub‘ektiv ehtimollik usulining afzallik tomoni 
shundaki, qaytarilmaydigan vaziyatlarda qo‘llash mumkinligi hamda kerakli 
miqdorda statistik ma‘lumotlarning etishmasligi sharoitida ham foydalaniladi. 
Iqtisodiy kategoriya sifatida risk zararlarning paydo bo‘lib qolishi yoki 
qo‘shimcha xarajatlarning kelib chiqishi ehtimolini tushunish mumkin. Risk 
natijasida uch xil natijaga erishish mumkin: salbiy natijaga (zarar, yo‘qotish), 
ijobiy natija (foyda, yutuq) yoki umuman hech qanday natija – 0 bo‘lishi mumkin. 
Investitsiya loyihasini boshqarish deganda shu loyihaga salbiy ta‘sir etuvchi 
risk omilini aniqlab uni pasaytirish yo‘llarini ishlab chiqish va amaliyotda qo‘llash 
hisoblanadi. 

---

193