O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- X-BOB. INVESTITSIYA LOYIHASI BO’YICHA GAROV TA’MINOTINING EKSPERTIZASI 10.1.
|
Nazorat savollari:
1. O‘zbekiston Respublikasida investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda qanday risklar mavjud? 2. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklar, ularni boshqarish ahamiyatini tushuntirib beringchi? 3. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklar, ularni baholash ahamiyatini tushuntirib beringchi? 4. Investitsiya loyihalarini turli risklardan himoya qilish mexanizmlari mohiyati nimalardan iborat ? 5. Investitsiya loyihasini risklarini tasnifini turli tizimlari nimani anglatadi ? 6. Riskdan himoyalash imkoniyatlari nuqtai-nazaridan tasniflash nimalarni nazarda tutadi? 7. Investitsiya loyihalarini ekspertizasi qilishda risk va noaniqliklar tahlili deganda nimani tushunasiz? 8. Investitsiya loyihalarini ekspertizasida zararsizlik nuqtasi tahlili deganda nimani tushunasiz? 9. Investitsiya loyihasiga ta‘sir etuvchi risklarni sifat jihatidan aniqlash deganda nima tushuniladi? 10. Investitsiya loyihasiga ta‘sir etuvchi risklarni baholashning qanday turlari mavjud? 11. Risklarni miqdor jihatidan baholash deganda nima tushuniloadi? 12. Investitsiya loyihasiga ta‘sir etuvchi risklarni baholashda barqarorlik tahlili va loyiha sezgirligi tahlili usullarining mazmuni nimadan iborat? 200 X-BOB. INVESTITSIYA LOYIHASI BO’YICHA GAROV TA’MINOTINING EKSPERTIZASI 10.1. Garov ta’minotining mazmuni, mohiyati, turlari va huquqiy asoslari Ma‘lumki, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asosiy shartlaridan biri bu garov ta‘minoti hisoblanadi. Garov - bu qarz oluvchi tomonidan o‘z majburiyatlarini bajarmasligini oldini olish maqsadida amalga oshiriladigan ta‘minot turi hisoblanib, bunda qarzdor majburiyatlarini bajarmagan taqdirda, unga tegishli bo‘lgan va garovga qo‘yilgan mol-mulkning qiymatidan ushbu mol-mulkni garovga olgan shaxs qarzdorning boshqa kreditorlari oldidagi majburiyatlarini amalga oshirish uchun foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. Birinchi bor qabul qilingan 1992 yil 9 dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasining ―Garov to‘g‘risida‖gi Qonunida garov ta‘minotining tartib qoidalari belgilab berilgan edi va unga ko‘ra: ―garov – bir shaxsning boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga bo‘lgan huquqni majburiyatlarni ta‘minlash uchun berishi‖ 39 , tarzida ta‘rif berilgan edi. O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 1 maydagi 614-1-sonli ―Garov to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida‖gi yangi tahrirda qabul qilingan Qonunining 1-moddasiga ko‘ra esa: ―Garov majburiyatlar bajarilishini ta‘minlash usullaridan biri hisoblanadi. Garov tufayli kreditor (garovga oluvchi) qarzdor majburiyatlarni bajarmagan taqdirda garovga qo‘yuvchi garovga qo‘ygan mol-mulk qiymatidan ta‘minlanish huquqiga egadir‖ 40 , sifatida ta‘rif berilgan. Garov munosabatida ikki tomon ishtirok etadi: - garovga oluvchi – kreditor (garovga oluvchi ham, uchinchi shaxs ham), garovga qo‘yuvchi shaxs – qarzdor. 39 O‘zbekiston Respublikasining ―Garov to‘g‘risida‖gi Qonuni,1992 yil 9 dekabr (eski tahrir). 40 O‘zbekiston Respublikasining ―Garov to‘g‘risida‖gi Qonuni,1998 yil 1 may (yangi tahrir). 201 Qonunda garov munosabatlarining subyektlari (garovga qo‘yuvchi va garovga oluvchi) to‘g‘risida quyidagilar bayon etilgan: 1. Yuridik yoki jismoniy shaxslar garovga qo‘yuvchi yoki garovga oluvchi bo‘lishlari mumkin. 2. Qarzdorning o‘zi ham, uchinchi shaxs (mulkiy kafil) ham garovga qo‘yuvchi bo‘lishi mumkin. Garovga qo‘yuvchi garovga berilayotgan mol-mulkka egalik (to‘liq xo‘jalik tasarrufi yoki bevosita boshqaruv) huquqiga ega bo‘lishi lozim. Mol-mulk to‘liq xo‘jalik tasarrufi huquqi bilan birkitib qo‘yilgan korxona shu mol-mulk egasining yoki u vakolat bergan idoraning roziligi bilan umuman korxonaning, mulkiy majmualar sifatida uning tuzilmalari va bo‘linmalarining, shuningdek alohida binolar va inshootlarning garovini amalga oshiradi. O‘ziga birkitib qo‘yilgan mol-mulkni bevosita idora qilish huquqiga ega bo‘lgan muassasa (tashkilot) o‘ziga ruxsat etilgan xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar hisobiga orttirilgan ashyolar yoki huquqlarni garovga berishga xaqlidir. Egalik huquqining keyingi subyektga o‘tishi to‘liq xo‘jalik tasarrufi yoki bevosita boshqaruvi ostidagi mol-mulk garoviga dahl qilmaydi. 3. Huquqlarni garovga qo‘yishda shu huquqlarga ega bo‘lgan shaxs garovga qo‘yuvchi bo‘lishi mumkin. Bir necha shaxsga birgalikda tegishli bo‘lgan huquq uning barcha egalarining roziligi bilangina garovga qo‘yilishi mumkin. Ijarachi ijara shartnomasida nazarda tutilgan hollardagina ijaraga beruvchining roziligisiz o‘zining ijaraga oid huquqlarini garovga o‘tkazishga haqlidir. 4. Boshqa davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, qonunlarda o‘zgacha qoidalar nazarda tutilmagan bo‘lsa, garovga doir munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasining yuridik va jismoniy shaxslari bilan ayni bir xil huquqlardan foydalanadilar hamda ayni bir xil majburiyatlarga ega bo‘ladilar. Garovning yuzaga kelish sabablari asosan ikkita: kelishuv asosida (shartnoma tuzilganda) hamda qonun xujjatlari tufayli (yoki qonunda ko‘rsatilgan asoslar sabali) garov munosabatlari yuzaga keladi. Garov qonun xujjatlari tufayli yuzaga kelganda garovning vujudga kelishini nazarda tutuvchi qonunda qanday 202 majburiyatga ko‘ra va aynan qaysi mol-mulk garovda turgan deb e‘tirof etilishi lozimligi ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim. Garov shartnomasining mazmuni turlicha bo‘lishi mumkin, lekin ularning barchasida: garov shartnomasi predmetining shart-sharoitlari va uni baholash; garov bilan ta‘minlangan majburiyatning bajarilish muddati va hajmi; mulkning garov shartnomasi tomonlarining qaysi birida ekanligi ko‘rsatiladi. Shuningdek, garov shartnomasida tomonlarning nomi, joylashgan manzili (istiqomat joyi), garov turi, garov bilan ta‘minlangan talabning mohiyati, uning miqdori, majburiyatni ijro etish muddatlari, garovdagi mol-mulkning ro‘yxati, qiymati va turgan joyi, shu bilan birga, tomonlarning kelishuviga erishilgan boshqa ma‘lumotlar ko‘rsatilgan bo‘lishi zarur. Garov shartnomasi yozma shaklda tuzilishi lozim, u notarial yo‘l bilan tasdiqlanishi va shunday ro‘yxatni yurituvchi davlat idorasida qayd etilishi zarur. Ko‘chmas mulk va unga bo‘lgan huquqlarni garovga qo‘yish shartnomalari, shuningdek muomaladagi va qayta ishlovdagi mollarni garovga qo‘yish notarial yo‘l bilan albatta tasdiqlanishi hamda ro‘yxatdan o‘tkazilishi shart. Qonunlarda garov shartnomalarini notarial yo‘l bilan tasdiqlash va davlat ro‘yxatidan o‘tkazishning boshqa hollari nazarda tutilishi mumkin. Basharti, shartnomada nazarda tutilgan bo‘lsa, notarial idora garov to‘g‘risidagi shartnomani tasdiqlash bilan bir paytda garov narsasini tasarrufdan chiqarishni taqiqlab qo‘yadi. Garov sharti garov bilan ta‘minlangan majburiyat yuzaga keluvchi shartnomaga kiritilishi mumkin. Bunday shartnoma qonunda belgilangan tartibda notarial yo‘l bilan tasdiqlanishi va ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozim. Garov to‘g‘risidagi shartnoma shakliga, uni tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibiga rioya etilmagan hollarda shartnoma haqiqiy emas deb hisoblanadi. Garov narsasi (predmeti) bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: Ashyolar, qimmatli qog‘ozlar, pul mablag‘lari, shaxsiy yordamchi xo‘jalik yuritish, yakka tartibda uy-joy qurish uchun kim oshdi savdosi asosida olingan er uchastkasiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik huquqi, shuningdek savdo 203 va xizmat ko‘rsatish sohasi ob‘ektlari, turar joy binolari ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda, boshqa mol-mulk va mulkiy huquqlar garov narsasi bo‘lishi mumkin. Shaxsiy xususiyatga ega bo‘lgan talablar, shuningdek garovga qo‘yilishi qonun bilan taqiqlab qo‘yilgan boshqa talablar garov narsasi bo‘lishi mumkin emas. Garov huquqi kelgusida garovga qo‘yuvchining egaligiga (to‘liq xo‘jalik tasarrufiga yoki bevosita boshqaruviga) o‘tadigan mol-mulkka nisbatan shartnoma bilan tatbiq etilishi mumkin. Basharti, shartnomada yoki qonunlarda o‘zgacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, mol-mulkka nisbatan garov huquqi mol-mulkning ashyolarini ham, tarkibiy samarasini ham o‘z ichiga oladi. Mol-mulkka nisbatan garov huquqi shartnomada yoki qonunlarda nazarda tutilgan hollarda, doirada va tartibda ajratib bo‘ladigan samarani, bo‘lg‘usi hosilni, chorva mollar naslini, buyum keltiradigan daromadlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Tarixiy, madaniy yoki o‘zga qimmati tufayli yoxud davlat xavfsizligi nuqtai nazaridan garov qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan obyektlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab qo‘yiladi. Agar shartnomada yoki qonunlarda o‘zgacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, garov haqiqatda qondirish paytida bo‘lgan hajmdagi talabni qondiradi, foizlar, ijroni kechiktirib yuborish oqibatida yetkazilgan zararlarni qoplash, jarimalarni to‘lash, garovga qo‘yilgan mol-mulkni saqlab turishga ketadigan zarur chiqimlar, shuningdek undiruv olish bilan bog‘liq sarf-xarajatlarni qoplash shular jumlasiga kiradi. Garov kelgusida paydo bo‘luvchi talablarga nisbatan ham, basharti, tomonlar bunday talablarning garov bilan ta‘minlanish miqdori to‘g‘risida kelishib olsalar, belgilanishi mumkin. O‘rtadagi umumiy mol-mulk faqat barcha mulkdorlarning roziligi bilan garovga berilishi mumkin. Agar mulkdorning umumiy hissabay mulkdagi o‘z ulushini garovga qo‘yish nazarda tutilgan bo‘lsa, qolgan mulk egalarining rozilik berishini talab qilmaydi. 204 Shartnomalar yoki qonunlarda o‘zgacha qoidalar nazarda tutilmagan bo‘lsa, garovga qo‘yilgan mol-mulkning egasi (to‘liq xo‘jalik tasarrufi yoki bevosita boshqaruv huquqi subyekti) narsa tasodifan nobud bo‘lishi yoki tasodifan ishdan chiqishi xavfini o‘z zimmasiga oladi. Garov narsasi (predmeti) sug‘urta qilinadi va bunda agar mol-mulk uning egasi tomonidan sug‘urtalanmagan bo‘lsa, garov shartnomasiga muvofiq, garovga oluvchining zimmasiga uning tasarrufiga berilgan garovdagi mol-mulkni sug‘urta qilish majburiyati yuklanishi mumkin. Garovga qo‘yuvchining foydalanishida qoladigan garovdagi mol-mulkni sug‘urta qilish uning o‘ziga yuklanadi. Shartnoma yoki qonunlar bilan garovga qo‘yuvchi zimmasiga davlat boshqaruv idoralari tomonidan uning xo‘jalik faoliyatini to‘xtatib qo‘yuvchi yoxud unga xalaqit qiluvchi yoki unga salbiy ta‘sir etuvchi xatti-harakatlar sodir etilishi va hujjatlar qabul qilinishi (mol-mulkni musodara, rekvizitsiya qilish), shuningdek tugatilishi yoki xo‘jalik subyekti to‘lov qobiliyatini yo‘qotgan deb e‘tirof etilishi hollaridan sug‘urta qilish majburiyati yuklanishi mumkin. Garovdagi mol-mulk sug‘urta qilishda garovga oluvchi garov bilan ta‘minlangan majburiyat summasigacha bo‘lgan sug‘urta puli summasini oluvchi deb ko‘rsatiladi. Garovga qo‘yuvchi sug‘urta pulining qoldiq summasini oladi. Sug‘urta hollari sodir bo‘lganda garovga oluvchi o‘z talablari sug‘urta puli summasidan imtiyozli qondirilishi huquqiga ega bo‘ladi. Ba‘zi iqtisodiy adabiyotlarda garovning quyidagi turlarini ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lsa, boshqa iqtisodiy adabiyotlarda garovning tasniflanishi 1-rasmda ifodalangandek berilgan: - ipoteka – ko‘chmas mulk garovi; - lombardga narsalarni garovga qo‘yish – bunda agar garovga qo‘yilgan mol- mulkni sotishdan tushgan mablag‘ barcha zararlarni qoplamasa, lombard qarzdorning zararini qoplab berishni talab qilish huquqiga ega bo‘lmaydi. 205 - muomaladagi tovarlarning garovi – garovga qo‘yilgan mahsulotning (inventar, xom ashyo) tarkibi va tabiiy shakli, agar ularning umumiy qiymati garov shartnomasida ko‘rsatilgan qiymatdan kam bo‘lmasa, o‘zgartirilishi mumkin. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|