O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10.2. Investitsiya loyihasi bo’yicha garov ta’minoti ekspertizasining asosiy bosqichlari Investitsiya loyihasi bo‘yicha garov ta‘minoti ekspertizasining dastlabki bosqichi potentsial qarzdor bilan muzokaralar olib borishdan boshlanadi. Dastlabki muzokaralar kreditlash bo‘limi tomonidan amalga oshiriladi. Agar investitsiya loyihasini amalga oshirish murakkab va kompleks garov predmetini nazarda tutadigan bo‘lsa, unda kredit beruvchi tashkilot garov bilan ishlaydigan mutaxassis ishtirokida muzokaralarni tashkil etadi. Bunda garov bo‘yicha mutaxassisning vazifasi mijozning garovga qo‘yish uchun eng ma‘qul bo‘ladigan mol-mulkini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Garov ta‘minoti ekspertizasining asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat (3- rasm): 1. Garov ta‘minotini birlamchi ko‘rib chiqish; 2. Garov ta‘minotini tahlil qilish va baholash; 3. Garov shartnomasini rasmiylashtirish; 4. Garov ta‘minotni monitoring qilib boorish. Garov ta‘minoti ekspertizasining birinchi bosqichida taklif etilgan mulkni yuridik nuqtai-nazardan garovga qo‘yish imkoniyati tekshiriladi. Korxona (qarz 211 oluvchi, garovga qo‘yuvchi) kredit berayotgan bankka garovga qo‘yish uchun shunday mulkni berishi lozimki, bu mulkka nisbatan qonun bo‘yicha hech qanday ta‘qiq yoki cheklovlar qo‘yilgan bo‘lishi kerak emas. Agar korxona biror ko‘chmas mulkni boshqarish huquqiga ega bo‘lsa, ushbu mulkni faqat mulk egasining yozma roziligi bilan garovga qo‘yishi mumkin bo‘ladi. 10.3-rasm. Garov ekspertizasi bosqichlari Zarur hollarda garov bo‘yicha mutaxassis yuridik bo‘lim xodimi bilan quyidagilarni aniqlashi lozim: - ushbu turdagi mulk bilan bitimlar tuziladigan bo‘lsa, huquqiy jihatdan hech qanday cheklovlar mavjud emasligini; - ushbu turdagi mol-mulk bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq hech qanday bank tomonidan qo‘yilgan cheklovlar mavjud emasligini aniqlaydi. Garovga qo‘yilgan mulkni baholash jarayonining samaradorligini oshirish uchun bank xodimiga qisqacha baholash natijalarining to‘g‘riligini tushunishga imkon beruvchi hisobotni taqdim etish tavsiya etiladi. Bunday ma‘lumotlar quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: - obyektning tavsifi; - baholangan obyektga tegishli bo‘lgan bozor segmentini tahlil qilish; 212 - baholash obyekti fotosuratlari; - yakuniy natijani hisobga olgan holda hisob-kitoblar. Qimmatli qog‘ozlar va nomoddiy aktivlarni garovga qo‘yish paytida ro‘yxatga olish (reestrga olish) hujjatlari tahlil qilinadi, masalan, qimmatli qog‘ozlar egalarining depozitariysidan olingan ko‘chirma tekshiriladi. Dastlabki tekshirish vaqtida bankning garov xizmati kafolatning identifikatsiya belgilarini (masalan, manzil belgilari, zavod raqamlari, brend va chiqarilgan yili, VIN va boshqalar) mavjudligini qayd etadi, shuningdek, jismoniy nuqsonlar yo‘qligini tekshiradi. Ta‘minotning amaldagi va mulk egasi tomonidan berilgan xususiyatlarining mos kelishligi tekshirilib, qonuniy va texnik hujjatlar bilan taqqoslanadi. Tekshiruv vaqtida garov bo‘yicha xodim garovga qo‘yilayotgan predmetni yong‘in va jismoniy xavfsizlik talablariga javob beruvchi saqlash joyida ekanligini aniqlaydi. Garovga qo‘yilgan mol-mulkni keyinchalik bank tomonidan nazorat qilib borish imkoniyatlari ham albatta tahlil qilib ko‘rib chiqilishi kerak. Garov ta‘minoti ekspertizasining ikkinchi bosqichi garov ta'minotini tahlil qilish va baholashni o‘z ichiga oladi. Garov ishlari bo‘yicha bo‘lajak mutaxassislarning aksariyati, shu jumladan, bank xodimlari ham garov ekspertizasining ushbu bosqichining mazmuni garov qiymatining kattaligi haqidagi savolga javob berish, deb o‘ylaydilar. Biroq, bu unday emas. Garovga qo‘yilgan mulkning qiymatini aniqlash garov ekspertizasining maqsadi emas. Chunki, garovga qo‘yilgan mulk qiymatini aniqlash bir qator tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi. Avvalo, amaldagi qonunchilik nuqtai nazaridan ushbu mol-mulkni garovga qo‘yish bo‘yicha cheklashlar mavjudligi aniqlanadi. Ikkinchidan, garov ta‘minoti bankning garov bo‘yicha siyosatining cheklovlarga oid shartlariga muvofiq bo‘lishi kerak. Masalan, bankning ichki siyosati dori-darmon preparatlarini yoki qurilishi tugallanmagan ko‘chmas mulk obyektlarini garovga qo‘yishni taqiqlashi mumkin. 2014 yil 5 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Tarixiy, badiiy yoki o‘zga madaniy qimmatliligi tufayli garov va ipoteka qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan obyektlar ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida‖gi 335-son Qaroriga ko‘ra tarixiy, badiiy yoki 213 o‘zga madaniy qimmatliligi tufayli garov va ipoteka qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan obyektlar ro‘yxati berilgan. Garov ekspertizasi jarayonining ushbu bosqichining ikkinchi, lekin ahamiyati jihatidan kam bo‘lmagan tomoni garovning likvidligini tahlil qilish, ya‘ni garov predmetining naqd pulga aylanish tezligini tahlil qilish. Likvidlik tahlili garovni sotish uchun cheklash shartlarini, ochiq bozorda mol-aylanish xususiyatlari, mulkning montaj yoki demontaj qilish xususiyatlari, ta‘minotning ijtimoiy ahamiyati, garovga qo‘yilgan mulkni keyinchalik sotish yoki undirish holatlarida ma‘muriy to‘siqlarning mavjudligi kabilarni nazorat qilishni o‘z ichiga oladi. Ushbu ikki bosqich ijobiy natijalarga ega bo‘lgan holatda, garovga qo‘yilgan mol- mulkka bo‘lgan huquq va cheklovlarni tekshirish amalga oshiriladi. Xususan, garovga qo‘yilgan mulkni garov sifatida berish huquqini kafolatlash, egalik huquqi va sudda uchinchi shaxslarning da‘volari tekshiriladi. Garovni tekshirishning yuqoridagi bosqichlari amalga oshirilgandan so‘ng, garov exspertizasi xodimi garovning bozor qiymatini aniqlashga kirishadi. Garov qiymatini tahlil qilish va baholash natijasida ekspert xulosasi tuziladi. Ekspert xulosasining shakli bankning ichki me‘yoriy hujjatlari bilan tartibga solinadi. Garov qiymatini baholashga qo‘yiladigan talablar quyidagicha: a) baholash kamida bozor narxini belgilashga asoslanishi; b) yozma ravishda bayon etilishi va foydalanuvchilarga uning bozor narxi va narxni belgilash asoslari haqida tushuncha berish uchun etarli darajada ta‘riflarga ega bo‘lishi; v) so‘ngi uch yil mobaynida mulk sotilishiga doir har qanday hollarning tahlili va hisobotlarini qamrab olishi; g) agar ko‘chmas mulk daromad keltirayotgan bo‘lsa, u holda tegishli daromad va xarajatlarning tahlili keltirilishi; d) sotuv muddatlari tahlili o‘z ichiga olishi; e) mulkga ta‘sir etuvchi joriy bozor va iqtisodiy holatlar hamda tendentsiyalarga taalluqli tahlil va hisobotni aks ettirishi; yo) mulkning yuridik ta‘riflanishini o‘z ichiga olishi; 214 j) baholanayotgan mulkning tarkibidagi boshqa mulklarning (mebel, maishiy asbob-uskunalar va h.k.) alohida ta‘riflari va qiymatini ko‘rsatishi; z) foydalanilayotgan baholash uslubini ta‘riflashi (qiymat, o‘xshash bitimlar bilan qiyoslashlar va h.k.) hamda qo‘llanilgan usulni tanlash sababini tushuntirishi; i) foydalanuvchiga bozor narxini belgilashning mantiqiy asoslarini tushunish imkonini beruvchi etarli darajadagi axborotni o‘z ichiga olishi; y) agar baholashda ma‘lum axborotdan foydalanish imkoniyati mavjud bo‘lmasa, bu sabablarning ta‘riflanishini aks ettirishi lozim. Baholashni mukammal tekshirish mas‘uliyati bank zimmasidadir. Bank Kengashi va Boshqaruvi ko‘chmas mulkni qonunchilik, tegishli Nizom hamda Markaziy bankning boshqa me‘yoriy hujjatlariga muvofiq baholashga yo‘naltirilgan siyosat va tadbirlarning ishlab chiqilishini va ularning bajarilishini ta‘minlashi zarur. Garov xizmati bilan shug‘ullanuvchi bo‘lim va boshqa maxsus xizmatlar bo‘limi tomonidan tayyorlangan xulosalar asosida bankning vakolatli shaxslari kredit taqdim etish yoki mavjud bo‘lgan shart-sharoitlarni o‘zgartirish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Kredit qo‘mitasining qarori bilan garov xizmati bank bilan va qarz oluvchi bilan mulkiy garov shartnomasini tuzadi va tasdiqlaydi. Shu vaqtdan boshlab ko‘char mulk garovi boshlanadi va ko‘chmas mulkni garovga qo‘yish mol- mulkni garov sifatida topshirish bo‘yicha bitimni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talab etiladi. Garov shartnomasini imzolash garovga qo‘yuvchining garov ta‘minoti bo‘yicha ishini bajarib bo‘linganligini anglatmaydi. Shu vaqtdan e‘tiboran qarzni to‘liq qoplashigacha garov xizmati garov ta‘minotini nazorat qiladi. Garov ta‘minotni monitoring qilish deganda mol-mulkning qiymati va mulkiy xususiyatlarining o‘zgarmaganligini tasdiqlash, shuningdek, garovning kimning qo‘lida ekanligini nazorat qilish va uchinchi shaxslar tomonidan da‘volarning yo‘qligini tekshirish tushuniladi. 215 Bankning garov xizmati bo‘limining minimal tarkibi, 3-rasmda berilgan bo‘lib, bankning funktsionligi va ko‘lamiga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin. Sxemada quyidagilar ko‘rsatilgan: • garov xizmatining xulosalarini tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi baholash va ekspertiza bo‘limi; • monitoring bo‘limi, ta‘minotning keyingi holatini nazorat qilishni ta‘minlab beradi; • bankning garov portfelini tashkil etish hamda tashqi va ichki kontragentlar bilan ishlashga mas‘ul bo‘lgan statistika bo‘limi. Xulosa o‘rnida shuni qayd etish mumkinki, garov xizmatining mutaxassisiga kichik tafsilotlarga ham e‘tiborli bo‘lish, ta‘minot haqida tinmay ma‘lumotlarni qidirib topishga charchamaslik, o‘z ishiga nisbatan halol yondashish kabi hislatlar va qobiliyatlar xos bo‘lishi kerak. Ketma-ket bajariladigan ishlar va professional fikrlarini doimiy ravishda himoya qilish zarurati ushbu xodimdan stressga chidamlilik va biznes shart-sharoitlarining o‘zgarishiga tezkor moslashuvchanlikni talab qiladi. Garov xodiminig eng ustuvor tomoni bank va uning aksiyadorlari manfaatlarini himoya qilishdan iboratdir. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|