O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10.3. Xorij amaliyotida investitsiya loyihasi bo’yicha garovni baholashning asosiy tamoyillari va ta’minot turlari Garov investitsiya loyihalarini uzoq muddatli kreditlashining asosiy ta‘minoti sifatida kredit tavakkalchiligini pasaytirish va kredit berish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Albatta, bu o‘z-o‘zidan bank garov ta‘minotini baholash zaruriyatini keltirib chiqaradi. E‘tirof etish joizki, bu borada xorijiy mamlakatlarda uzoq yillar davomida yetarli tajriba, usul va tamoyillar shakllangan. Xorij amaliyotida kredit uchun qo‘yilayotgan garov ta‘minotini baholashda uning likvidligi, bozor bahosi, bozor kon‘yukturasini o‘zgarishi natijasida sotish imkoniyati hamda investitsion jozibadorligiga alohida e‘tibor qaratiladi. Shuningdek, kredit oluvchi yuridik yoki jismoniy shaxs bankni tanlagandan so‘ng 216 garovga qo‘yayotgan ta‘minotni baholash jarayonini amalga oshiradi. Chunki, banklarning kreditlash siyosati va garov ta‘minotini baholashga qo‘yayotgan talablari bir-biriga mos kelmasligi mumkin. Bundan tashqari, kreditlovchi bank kredit olish bo‘yicha taqdim etilgan hujjatlarni ko‘rib chiqishi jarayonida qo‘shimcha ma‘lumotlar zarur bo‘lishi yoki baholash bo‘yicha tayyorlangan xulosaning dolzarbligi yo‘qolishi mumkin. Xorij amaliyotida bank kredit ta‘minotini baholashning belgilab qo‘yilgan aniq tamoyillari joriy etilmagan. Biroq, garov ta‘minotini baholash jarayoniga e‘tibor beradigan ayrim tamoyillar mavjudki, bank kreditini olish uchun baholanayotgan garov ta‘minoti mazkur tamoyillarga javob bermagan hollarda bank kredit shartnomasini imzolamaydi. Xususan, baholash jarayonida quyidagi asosiy tamoyillar bajarilishi maqsadga muvofiq: - baholanayotgan obyektning kreditning asosiy garovi sifatida huquqiy va jismoniy jihatdan neytralligi ta‘minlanganligi; - baholash jarayonida obyektning likvidligiga ta‘sir etuvchi barcha omillarning inobatga olinganligi; - garov ta‘minotini sotishning bir necha variantlarining mavjudligi; - baholanayotgan obyektning bahosiga ta‘sir etishi mumkin bo‘lgan huquqiy, iqtisodiy va siyosiy vaziyatlar xolisona baholanganligi; - baholash jarayonida qo‘llaniladigan uslublar va yondashuvlar bo‘yicha vujudga kelishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar va farqlar konservativ va yuqori talab asosida yondoshish kabilar shular jumlasidandir. Yuqorida qayd etilgan tamoyillarning bajarilmasligi bank kreditlari bo‘yicha garov ta‘minoti hisobidan moliyaviy zarar ko‘rishi va ularning kelgusidagi faoliyatini rejalashtirishga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, xalqaro baholash amaliyotida kreditlash maqsadidan kelib chiqqan holda uning talablarini aks ettiruvchi alohida olingan (ya‘ni, tavsiyaviy xarakterga ega bo‘lgan) andozalar qo‘llaniladi. Masalan, Rossiya banklarida garov ta‘minotini baholash amaliyoti ikki bosqichda amalga oshiriladi: 217 1-bosqich. Garov obyektining bozor qiymatini aniqlash. Garov ta‘minotining bozor qiymatini aniqlash kredit shartnomasi tuziladigan paytda amalga oshiriladi. 2-bosqich. Garov obyektlarining ta‘minot sifatidagi qiymatini aniqlash. Garov qiymatini aniqlash garov mulkining likvidligi, garov diskontlari, tavakkalchiliklar va boshqa bir qancha omillar ta‘sirini inobatga olgan holda amalga oshiriladi. Rossiya qonunchiligida garov qiymati to‘g‘risida aniq ko‘rsatma berilmagan, shu sababli Rossiya banklarida garov qiymatini aniqlashda banklarning ichki tartiblari va mustaqil baholovchi kompaniyalarning ko‘rsatmalariga asoslaniladi. Bunda asosiy strategiya riskdan qochish va risklarni boshqarish hisoblanadi. Odatda banklar tomonidan berilgan kreditni garov ta‘minoti hisobidan qoplashga manfaatdor emaslar. Shu bois, berilgan kredit va unga hisoblangan foiz to‘lovlarni pul tushumlari hisobidan so‘ndirishni ma‘qul ko‘radi. Buning uchun bank kreditning asosiy summasi va hisoblangan foiz to‘lovlarining muddati yetib kelganda uni to‘lash nuqtai nazaridan quyidagi sinflar bo‘yicha tasniflaydi. 1-sinf. Kompaniya barcha kredit summasi va unga hisoblangan foiz to‘lovlarini tushumlar hisobidan 1 oy ichida so‘ndiradi. 2-sinf. Kompaniya barcha kredit va foiz summasini to‘lashga 2 oy ketadi. 3-sinf. Kompaniya kredit bilan bog‘liq barcha to‘lovlarni amalga oshirish uchun 3 oylik tushumlarni yo‘naltirishi lozim bo‘ladi. Kredit oluvchi ushbu sinflarning bittasiga to‘g‘ri kelsa, bank kredit shartnomasini tuzish bo‘yicha tegishli ishlarni boshlaydi. Bank kredit bo‘yicha qabul qilayotgan garov turi kredit olayotgan shaxsning faoliyat yo‘nalishi bilan bevosita bog‘liqdir. Masalan, ishlab chiqarish kompaniyalarida mablag‘ning 70 foizi asosiy vositalarga joylashtiriladi, savdo-sotiq bilan shug‘ullanadigan tashkilotlarda ushbu aktivlar bor yo‘g‘i 10-15 foizni tashkil etadi. Shuning uchun har bir alohida olingan kompaniya bo‘yicha garov turi va ularni baholash tartibi bank hamda kredit oluvchi o‘rtasida kelishiladi. Tadqiqotlar va o‘rganishlar natijasi shuni ko‘rsatmoqdaki, xorij banklari qisqa muddatli kreditlar uchun xom ashyo, yarim tayyor va tayyor mahsulotlarni garovga 218 ko‘proq qabul qiladi. Qisqa muddatga berilayotgan kreditlarning garov ta‘minoti sifatida ko‘chmas mulklarni olishni ma‘qul ko‘rmaydi, ko‘chmas mulklar asosan, uzoq muddatli kreditlarning garov ta‘minoti sifatida qabul qilinadi. Banklar kredit ta‘minoti bo‘yicha qabul qilinayotgan qimmatli qog‘ozlarni baholashda ularning birjadagi kotirovkasi e‘tiborga olinadi. Qimmatli qog‘ozni garov sifatida qabul qilingan davrdagi baholashning turli stsenariylari ishlab chiqiladi. Bunda qimmatli qog‘oz emitentining moliyaviy holati, bozordagi nufuzi va kelgusida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan holatlarini hisobga olib, diskont asosida joriy bahosi aniqlanadi. Bu baho taxminan ularning joriy bahosining 10-50 foizini tashkil etishi mumkin. Savdo va ishlab chiqarish vositalari, texnika, avtotransport, inventar va boshqa uskunalar kreditlarning garov ta‘minoti sifatida olinganda, ularning bahosi ikkilamchi bozorda sotiladigan jihozlarni o‘rganish orqali aniqlanadi. Bunda asosiy e‘tibor jihozlarning likvid qiymatiga qaratiladi. Jihozlarning likvid qiymati – bu ushbu buyumlarni qisqa davr ichida sotish mumkin bo‘lgan bahosidir. Odatda jihozlarning likvid bahosi bozor bahosidan 10-30 foiz past bo‘ladi. Bundan tashqari, garov ta‘minotini sotish vaqtida yuz berishi mumkin bo‘lgan bahosi to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajat usuli orqali aniqlanadi. Shu bo‘yicha bank kredit bo‘yicha garov ta‘minotining bahosi aniqlanadi, odatda ushbu baho joriy bahoning 50-60 foizini tashkil etadi. Axborotlar ochiqligi hamda bozorda talab va taklif mexanizmlarining amal qilishi sharoitida bankning garov ta‘minotining bozor bahosini aniqlashi unchalik qiyin kechmaydi. Xalqaro amaliyotda bank kreditining garov ta‘minotiga qo‘yilgan ko‘chmas mulkni baholashda uning bozor bahosini emas, balki maksimal darajada tezroq sotish imkonini beruvchi likvid qiymatidan foydalanadi. Xorij amaliyotining yana bir o‘ziga xos xususiyati shundaki, banklar baholash bozoridagi yuqori reyting va nufuzga ega bo‘lgan, shuningdek, baholash hisobotlariga shubha tug‘dirmaydigan baholovchi tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi. Bank kredit uchun qo‘yilgan garov ta‘minotining qiymati baholovchi tomonidan o‘rnatilgan bahosi asosida hisoblangan qiymatga teng bo‘ladi. 219 Ko‘chmas mulklar bo‘yicha joriy etiladigan diskont banklarda bir xil aniqlanmaydi, shu bilan birga, diskontni aniqlashda ko‘chmas mulkni joylashgan joyi, infratuzilmaning rivojlanganligi, zamonaviyligi kabi jihatlariga e‘tibor qaratiladi. Diskont odatda ko‘chmas mulkning bozor bahosini 20 foizdan 50 foizgacha darajasini tashkil etadi. Albatta, bunga qator omillar ta‘sir qiladi. Xususan, ko‘chmas mulkni joylashgan hududda infratuzilmaning rivojlanganlik darajasi, mulkning ma‘naviy va jismoniy jihatdan zamon talablariga javob berishi kabilar shular jumlasidandir. Ko‘chmas mulkni diskont asosida hisoblash orqali garov ta‘minoti summasi aniqlanadi. Agar, bank diskont foizini oshiradigan bo‘lsa, shu darajada garov ta‘minoti summasi ham kamayadi. Bank garovga qo‘yilayotgan ko‘chmas mulkka diskont darajasini qarz oluvchining kreditlash shartlari va maqsadi, garov obyektining likvidlik darajasi, kredit oluvchining ijobiy yoki salbiy kredit tarixi (agar mavjud bo‘lsa), pul tushumlari oqimi hajmi kabi jihatlariga qarab belgilaydi. Shu bilan birga, bank kredit oluvchining kreditni so‘ndirilmasligi (qisman yoki to‘liq), foiz, penya va jarimalarni to‘lay olmay qolish ehtimollari ham diskontni belgilashda e‘tiborga olinadi. Bundan tashqari, qarzdor o‘z majburiyatlarini o‘zaro tuzilgan shartnomadagi shartlar asosida bajarmagan hollarda ko‘chmas mulk qiymati bo‘yicha o‘rnatiladigan diskont sud jarayonida ko‘rish va auktsionda sotish bilan bog‘liq xarajatlar ham inobatga olinadi. Bunday hollarda garov turi va maqsadiga qarab, kredit summasidan kelib chiqib diskont 10-20 foiz darajasida belgilanadi. Xalqaro amaliyotda kreditning garovi sifatida qimmatli qog‘ozlar ham keng tarqalgan. Agar garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘oz hujjatli bo‘lsa, bank uni zakalat sifatida kredit berilgan muddat davomida saqlash uchun qabul qiladi. Kredit uchun zakalat sifatida olingan qimmatli qog‘ozni baholash ko‘p mehnat talab qilmasada, biroq uni kredit ta‘minotining garovi sifatida olinishi anchagina risklidir. Odatda, kredit zakalati sifatida olingan qimmatli qog‘ozning bahosi emitentning barqarorligi, hamkorlar o‘rtasida va bozorda tutgan mavqeiga bevosita bog‘liq. Agar bank emitentning moliyaviy barqarorligiga ishonch hosil qilmasa, 220 uning qimmatli qog‘ozini garov ta‘minoti uchun qabul qilmaslikka haqqi bor. Qimmatli qog‘ozlar bank kreditining garov ta‘minoti sifatida qabul qilinganda, ularning nominal qiymati asosida baholanadi. Agar garovga veksel beriladigan bo‘lsa, unga blankli indossament qo‘yish zarur bo‘ladi. Kredit oluvchi kredit summasi va unga hisoblangan foizni o‘z vaqtida qaytarish bilan bog‘liq muammoga duch kelsa, bank vekselni o‘z nomidan sotib, tushgan mablag‘ hisobidan muammoli kreditni bartaraf etadi. Xalqaro amaliyotda garovga qo‘yilgan veksellar bo‘yicha diskont miqdori 2 foizdan 15 foizgacha bo‘lgan darajada tebranib turadi. Xalqaro amaliyotda bank kreditlari bo‘yicha aylanmadagi tovarlarni garovga qo‘yish keng qo‘llaniladi. Bunday holatda kompaniyaga tovarlarni sotish bo‘yicha chegara (sanktsiya) joriy etilmagan bo‘lishi hamda korxona mustaqil ravishda tovar, xom ashyo, materiallar va boshqa aktivlarini sotish va sotib olish huquqiga ega bo‘lishi zarur. Bank krediti bo‘yicha kompaniya tovarlarni garovga qo‘yishning o‘ziga xos jihatlari mavjud. Xususan, kompaniya tomonidan sotilgan tovar yoki aktiv uchun to‘lov haqi kelib tushmagan bo‘lsa, garov ro‘yxatidan chiqariladi, sotib olganlari esa ushbu tovarlarga kompaniyaning egalik huquqi berilgan paytdan boshlab bank garovi sifatida qaraladi. Bu jarayonda shunday shart saqlanishi zarurki, kompaniya ixtiyoridagi tovar kredit shartnomasida ko‘zda tutilgan garov summasidan kam bo‘lmasligi kerak. Shuningdek, likvidligi ko‘zda tutilgan darajadan o‘zgarmasligi, ya‘ni pasaymasligi lozim. Xorijiy mamlakatlarda baholash ishlarini tashkil etish va amalga oshirish amaliyotini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, baholash munosabatlari bilan bog‘liq jarayonlarning bugungi kundagi holati uzoq davrlar, sinovlar hamda baholash xizmatiga bo‘lgan ehtiyojlarining o‘zgarishi natijasida rivojlangan va takomillashib kelmoqda. Shuningdek, baholash institutlari xizmatlarining sifati mamlakat iqtisodiy barqarorligining ta‘minlanganligi va milliy valyutaning to‘lov qobiliyatining mustahkamligi bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki, mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi mol-mulk va xom ashyo bozorlaridagi talabiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. 221 Bu esa baholovchilar tomonidan o‘rnatilgan baholarning keskin tebranmasligini oldini oladi. Shu bilan birga, milliy valyutani sotib olish qobiliyatining yuqoriligi va inflyatsiya darajasining normal me‘yorini ta‘minlanganligi baholovchilar hulosalarida belgilangan baholarning barqaror bo‘lishiga zamin yaratadi. Biroq, xalqaro tajribadan ma‘lumki, banklarning krediti bo‘yicha qo‘yilgan garov ta‘minotining bahosi keskin tebranishi natijasida baholovchilar tomonidan o‘rnatilgan haqqoniy, real va xolisona o‘rnatilgan baholar o‘zining ahamiyatini yo‘qotishi natijasida banklarni moliyaviy inqiroz yoqasiga olib kelib qo‘ydi, ko‘pchilik holatlarda bankrotlik holatiga tushib qoldi. Bu kabi holatlar jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar natijasida vujudga kelib, bu vaziyatda mamlakatdagi ko‘char yoki ko‘chmas mulklarning bahosi vahima va taxminlar natijasida tushib ketadi. Bunga misol qilib, 2008 yil avgustda AQShda ipoteka krediti bilan bog‘liq moliyaviy-iqtisodiy inqiroz natijasida ko‘chmas mulklarning bahosini keskin pasayib ketganligini keltirish mumkin. Xorij amaliyotida banklarning kredit bo‘yicha qo‘yilgan garov ta‘minotini baholash metodologiyasining asosida ularning bazaviy tamoyillari yotibdi. Shu bois ham bank tizimi baholash institutlarining asosiy iste‘molchisi sifatida baholash jarayonini samarali tashkil etish bilan bog‘liq iqtisodiy, huquqiy va siyosiy omillarni e‘tiborga olgan holda yondashuv zarurligini amaliyotning o‘zi ko‘rsatib turibdi. Xorijiy amaliyotda bank garovini baholashning asosiy tamoyillari va kredit uchun qo‘yiladigan ta‘minot turlarini o‘rganish natijasida quyidagi xulosa va tavsiyalarni shakllantirish mumkin: - xorijiy amaliyotda bank garov ta‘minotini baholash bo‘yicha yetarli darajada tajriba va ko‘nikmalar shakllangan bo‘lsada, baholash bo‘yicha qat‘iy belgilab qo‘yilgan tamoyillar mavjud emas. Asosiy e‘tibor, garov obyektining likvidligi, bozor bahosi, bozor kon‘yukturasini o‘zgarishi natijasida sotish imkoniyati hamda investitsion jozibadorligiga qaratiladi; 222 - garov qiymatini aniqlashga garov bo‘yicha joriy etiladigan diskontlar, tavakkalchiliklar va boshqa bir qancha omillar ta‘siri inobatga olinadi; - garov turi kredit olayotgan shaxsning faoliyat yo‘nalishi bilan bevosita bog‘liqligiga e‘tibor qaratiladi. Xususan, ishlab chiqarish kompaniyalarida asosiy vositalar, savdo-sotiq faoliyati bilan shug‘ullanadigan tashkilotlarda tovar-moddiy qimmatliklar, jismoniy shaxslardan ko‘char yoki ko‘chmas mulklar, shuningdek, qimmatli qog‘ozlar ta‘minot sifatida qabul qilinadi; - xorij amaliyotida baholash jarayonida qo‘llaniladigan axborotlarning ochiqligi va shaffofligi tajribasini mahalliy baholash amaliyotida kengroq joriy etish maqsadga muvofiq; - xorijiy va mahalliy baholovchilar o‘rtasida amaliy va nazariy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, bunda xalqaro konferentsiya va seminarlarda ishtirok etish, amaliy baholash jarayonlarida ishtirok etish kabilar shular jumlasidandir. Xulosa qilib aytganda, xorij amaliyotida garovni baholash va garov turlari uzoq yillar davomida amaliy talablar asosida shakllanib va rivojlanib kelgan, ularning ijobiy jihatlarini mahalliy baholash amaliyotida qo‘llash o‘zining ijobiy natijasini beradi. Yuqoridagi fikrlarga qo‘shimcha ravishda shuni aytish mumkinki, sanoati rivojlangan mamlakatlar amaliyotida yuqori likvidlilik darajasiga ega bo‘lgan garov obyektlari birinchi toifali garov obyektlari deb qaraladi va ularga quyidagilar kiradi: yer, hukumatning qimmatli qog‘ozlari, markaziy bankda qayta hisobga olinadigan trattalar, korxonalarning hukumat tomonidan kafolatlangan qimmatli qog‘ozlari. Rivojlangan xorijiy davlatlar amaliyotida, xususan, G‘arbiy Evropa davlatlari xo‘jalik amaliyotida sanoat korxonalarining hukumat tomonidan kafolatlangan obligatsiyalari mavjuddir. Har qanday qimmatli qog‘ozning to‘lovini hukumat tomonidan kafolatlanishi uning likvidlilik darajasini oshiradi. Hukumatning qimmatli qog‘ozlari dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida yuqori likvidli garov ob‘ektlari sifatida tijorat banklari tomonidan tan olinadi. Lekin ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda, masalan, Braziliya, Argentina 223 davlatlarida hukumatning qimmatli qog‘ozlariga nisbatan sezilarli darajada ishonchsizlik kayfiyati mavjud. Bu kayfiyat ushbu mamlakatlar hukumatlarining defolt holatlariga yo‘l qo‘yganligi bilan izohlanadi. Lekin bunday davlatlar ko‘pchilikni tashkil etmaydi. Qimmatli qog‘ozlarni garovga olish hisobiga berilgan investitsion kreditlar bo‘yicha garov ob‘ektini sotishda ehtimoliy yo‘qotishlar zaxirasini ssudaning to‘lanmagan qiymatidan chegirmaslik banklarning investitsion kredit berish salohiyatiga ijobiy ta‘sirini ko‘rsatadi. Kreditning ta‘minlanganlik tamoyili qarz oluvchi o‘ziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini himoya qilishni ta‘minlaydi va o‘zining amaliy aksini kreditni biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiqtisodiy barqarorlik davrida ayniqsa muhimdir. Rivojlangan xorijiy davlatlar amaliyotida, xususan, G‘arbiy Evropa davlatlari xo‘jalik amaliyotida sanoat korxonalarining hukumat tomonidan kafolatlangan obligatsiyalari mavjuddir. Har qanday qimmatli qog‘ozning to‘lovini hukumat tomonidan kafolatlanishi uning likvidlilik darajasini oshiradi. Banklar kredit qaytmasligi xavfidan holi bo‘lishi uchun ta‘minotning ikkilamchi manbalaridan, xususan, garovdan qo‘shimcha ravishda foydalanib kelmoqdalar. Ma‘lumki, kreditlarning o‘z vaqtida qaytarilishini ta‘minlash kredit berishning asosiy shartlaridan biridir. Bunda mahsulot sotishdan, ish va xizmatlar bajarishdan keladigan tushum bank ssudasi to‘lashning asosiy manbai bo‘ladi, ya‘ni bank moliyalaydigan operatsiya bitimining negizini tashkil qiladi. Biroq hozirgi paytda ko‘p hollarda qarz oluvchining kredit qobiliyatini baholash qiyin bo‘lmoqda. Agar kredit operatsiyasining o‘zi yuqori darajadagi tavakkalchilik bilan bog‘liq bo‘lsa, kreditni yaxshi garov ta‘minoti borligi uchungina berish xato bo‘ladi. Qoida tariqasida, garov ta‘minoti masalasi kreditlash to‘g‘risidagi qarorga kelish jarayonida ko‘riladi. Kreditining qaytarilishini ta‘minlash usuli sifatidagi garovning ma‘nosi shuki, kreditor (bank) qarz oluvchi kredit shartnomasida ko‘zda tutilgan muddatda o‘z 224 majburiyatini bajarmagan taqdirda ssudani qaytarish va ssuda yuzasidan hisoblab yozilgan foizlarni to‘lash talabini garovga qo‘yilgan mulkning qiymatidan birinchi navbatda qondirish huquqiga ega bo‘lib qoladi. Banklar ta‘minot sifatida: - qimmatbaho buyumlar, tovar-moddiy boyliklar; - ko‘chmas mol-mulk; - pul mablag‘lari; - qimmatli qogozlar; - mulkiy huquqlar kabi qarz oluvchi taqdim etgan, qonunlarga muvofiq undiruvchini olishga qaratilgan har qanday mol-mulklarni qabul qilishlari mumkin. Garov kredit qaytarilishining haqiqiy kafolatiga aylanishi uchun qator iqtisodiy va huquqiy talablarga rioya etishi, jumladan, garovni to‘g‘ri tanlash, uning qiymatini baholash, garov turini belgilash, garov predmetining shaklanishi ustidan nazoratni ta‘minlash, garovga oluvchi va garovga qo‘yuvchining huquqlari va majburiyatlarini belgilash, garov hujjatlarini garovning turiga qarab, to‘g‘ri rasmiylashtirish, garov mulklarini saqlash tartibini belgilash va ta‘minlash lozim. Garov kredit qaytarilishining haqiqiy kafolati bo‘lishi uchun bank qarz oluvchining mol-mulkini o‘rgana borishi kerak. Birinchi navbatda, bank taklif etilayotgan mol-mulk qarz oluvchiga tegishliligini aniqlash lozim. Buning uchun qarz oluvchi bankka garov mulkini tegishliligini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishi lozim. Shuni yodda tutish kerakki, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, ijro hujjatlari bo‘yicha undirish qishloq joydagi uy-joyga qaratilishi mumkin emas. Shu sababli qarz oluvchining oila a‘zolari yashaydigan uyni garovga olgan holda kredit berishdan ehtiyot bo‘lish kerak. Shuningdek ushbu mol-mulkning uchinchi shaxslarda garovda emasligini ham tekshirish lozim. Markaziy bank boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligidan 2000 yil 29 martda 906-son bilan ro‘yxatdan o‘tgan «O‘zbekiston Respublikasi banklarida kredit hujjatlarini yuritish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga asosan kredit ta‘minoti quyidagicha aks ettiriladi: agar kredit ko‘chmas mulk garovi bilan ta‘minlangan bo‘lsa, unda kredit yigma jildida qo‘shimcha ravishda quyidagi 225 hujjatlar bo‘lishi kerak, ya‘ni ipoteka to‘g‘risida tuzilgan shartnomaning asl nusxasi; garovga beruvchi va bank tomonidan imzolangan, garov ob‘ekti qiymatini kelishuv dalolatnomasi; garovga qo‘yilgan mulkni sug‘urta qilish dalolatnomasi va ushbu shartnoma bo‘yicha sug‘urta polisi; garov shartnomasining davlat kadastri idoralarida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida belgilangan shaklda garov shartnomasiga qo‘yilgan belgi; garov predmetini sotish narxini tasdiqlovchi hujjatlar, agar kredit uni sotib olishni moliyalash maqsadida berilgan bo‘lsa. Agar kredit boshqa shaxs tomonidan kafolatlansa, kredit yigma jildiga quyidagi qo‘shimchalar kiritiladi: kafillik to‘g‘risidagi shartnoma yoki yozma kafolat; auditorlik tashkiloti yoki auditorning kafolatchining yoki kafilning qoniqarli moliyaviy ahvolini tasdiqlovchi xulosasi. Kreditni berishga doir bank bilan tuzilgan shartnomaga, jumladan, garov to‘g‘risidagi shartnomaga kiritiladigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar ushbu shartnomalar shartlariga muvofiq rasmiylashtirilishi va tegishli yig‘ma jildlarga kiritilishi lozim bo‘ladi. Bugungi kunda garovning an‘anaviy shakllari, ya‘ni kafillik, korxona va tashkilotlarning asosiy vositalari, turar joylar, bino va inshootlar, kafolatlar banklarning kredit portfeli ta‘minotini tashkil qiladi. Bank garovdagi mol-mulkni sotish ko‘p vaqtni olishini e‘tiborga olmogi lozim. Hamisha sota olmay qolish yoki qiymatidan kamroqqa sotish, bu esa zarar ko‘rishga olib borish xavfi bo‘ladi. Kedit bo‘yicha zarar ko‘rishni kamaytirish uchun bank u yoki bu mol-mulkni garovga olishdagi sifat mezonlarini belgilab olishi lozim. Lekin umuman garov ob‘ektini tanlashda bank quyidagi mezonlarni, bizningcha, e‘tiborda tutishi kerak: - garovning bozor narxining barqarorligi; - garovning puxta saklanishi; - garovning tez sotish mumkinligi (likvidligi); - garovning ma‘naviy eskirish darajasi; - garovning oson identifikatsiyalanishi va iste‘mol xossalarining saqlanishi. 226 Shu bilan birga taklif qilinayotgan garov turiga qarab, mezonlar yigindisi kengaytirilishi mumkin. Taklif qilinayotgan garov ob‘ekti oson sotiladigan bo‘lishi kerak. Eng yuqori reytingga ega bo‘lgan va kredit qaytarilishini kafolatlaydigan pul mablag‘lari eng likvidli garov bo‘la oladi. Garov mulki saqlanishini nazorat qilishda ko‘chmas mulk bir muncha qulay ekanligini alohida ta‘kidlash lozim. Biroq shuni hisobga olish kerakki, hozirgi vaqtda ushbu garov turini real baholash qiyinlashgan. Muvaffaqiyatli baholash baholovchining bilim va qobiliyatiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Ko‘chmas mulkni garov sifatida qabul qilishda, shuningdek ko‘chmas mulk bozori etarlicha rivojlanmaganligi va potentsial xaridorlar yo‘qligi, buning oqibatida bank ko‘chmas mulkni o‘z balansiga olishga va qarzni hisobdan chiqarishga majbur bulishi mumkinligi, bu esa tegishli ravishda uning operatsiyalarini amalga oshirish imkoniyatlarini kamaytirishini nazarda tutishi kerak. Bank uchun sifat mezonini belgilash va unga qarab garovni tanlashgina emas, balki uni saklanishini ham ta‘minlashi muhim. Shunday qilingan taqdirdagina garov kredit qaytarilishining haqiqiy kafolati bo‘la oladi. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|