O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.4.
Investitsiya loyihasi bo’yicha monitoring rejasi Bank muassasalari investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga mablag‘ ajratib, kredit bergan vaqtdan boshlab qarz oluvchining kreditga layoqatliligini tahlil qilish, kreditning maqsadli ishlatilishi ustidan nazoratni (tekshiruvni), ya‘ni loyihani moliyalashtirishning monitoringini olib boradi. 241 Qarz olgan bank mizojlari o‘z qonun va qoidalariga ega bo‘lgan bozor muhitida, raqobatchilik sharoitida faoliyat yuritadilar. To‘g‘ri rivojlanish strategiyasini tanlab olmagan, bozor sharoitiga moslashmagan korxonalar o‘z pozitsiyalarini boy beradilar. Qarz berilgan paytda rivojlanish istiqboliga ega bo‘lgan qarz oluvchi bir necha oydan so‘ng ob‘ektiv va sub‘ektiv omillar ta‘sirida qiyin moliyaviy ahvolga tushib qolishi mumkin. Natijada bank kreditining qaytarilmasligi xavfi yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun loyihani moliyalashtirishga mablag‘ ajratgan bank (kreditor) qarz holatini loyihaning butun muddati davomida doimiy ravishda nazorat qilib borishi, o‘z vaqtida yuzaga kelayotgan muammolardan darak beruvchi «signal»larni aniqlashi juda muhim ahamiyatga ega. Loyihani moliyalashtirish monitoringi moliyalashtirishga ajratilgan mablag‘lar qay yo‘sinda ishlatilayotganligini nazorat qilish, uning maqomidagi o‘zgarishlarni aniqlash va tegishli chora-tadbirlarni ko‘rish tizimini ko‘zda tutadi. Uning maqsadi asosiy qarz va u bo‘yicha hisoblangan foizlarning o‘z muddatida qoplanishini ta‘minlashdan iborat. Monitoring, eng avvalo, loyihani moliyalashtirishga mablag‘ berish bitimiga tegishli barcha hujjatlarni va ularning shartlari bajarilishini, ularning bank-kredit siyosatiga, qabul qilingan me‘yorlar va tartiblarga muvofiqligini davriy tekshirib borishni o‘z ichiga oladi. Navbatdagi qadam qarzdorning moliyaviy layoqatini baholash bo‘lib, uning balansini, foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotini hamda mijozning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tavsiflovchi boshqa hujjatlarini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Monitoringning yana bir muhim tomoni kreditni qoplashning ikkilamchi manbai - uning qaytarilishining ta‘minotini tekshirish hisoblanadi. Bugungi kunda respublikamizda har yili yuzlab loyihalarni moliyalashtirish amalga oshirilmokda. Bu loyihalar davlat byudjeti mablag‘lari, xalqaro kredit liniyalari mablag‘lari hisobiga, Biznes-fond va byudjetdan tashqari fondlar, banklar, chet ellik va xususiy investorlar tomonidan moliyalashtirilar ekan, albatta, bu mablag‘larning qaytarilishi va ma‘lum miqdorda ularning foyda bilan 242 ta‘minlanishi talab etiladi. Ushbu mablag‘larning muayyan foydasi bilan qaytishligini aniqlash, tekshirib borish va tahlil qilib turish uchun kreditorlar tomonidan, shuningdek mol etkazib beruvchilar, xususan, lizing, sug‘urta kompaniyalari va kafillik beruvchi tashkilotlar tomonidan loyihalarning monitoringi olib boriladi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida ham moliyalashtirilayotgan barcha loyihalar ustidan monitoring olib borishning umumiy tizimi joriy qilingan. Har bir moliyalashtiruvchi yoki kreditlashni amalga oshiruvchi tashkilotlar o‘zlarining faoliyat turi va xususiyatlaridan kelib chiqib, o‘zlariga xos bo‘lgan monitoring o‘tkazish tartibini ishlab chiqadilar va shu asosda faoliyat yuritadilar. O‘zbekistonda Davlat mulk qo‘mitasi Moliya Vazirligi bilan birgalikda 1998 yil 30 martda ―Korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil etish va monitoringni yuritish tartibi‖ asosida monitoring mexanizmi yo‘lga qo‘yilgan. Ushbu tartibga 1998 yil 19 avgustda o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Bu tartibda monitoringning qisqacha mazmuni keltirilgan. Ushbu tartibga ko‘ra, monitoring - bu loyihaning amalga oshirilishi yuzasidan tizimli kuzatuv olib borishdir. Monitoringning mazmuni «ko‘zgu» degan ma‘noni anglatadi. Monitoringni yuritishda quyidagilar ko‘zda tutiladi: 1. Amalga oshirilmoqchi bo‘lgan loyihada nima ishlab chiqarish ko‘zda tutilganligi. 2. Ishlab chiqarish jarayonini bilishlik, ya‘ni mahsulot ishlab chiqarish jarayonini boshidan oxirigacha kuzatib borish. 3. Ishlab chiqarish korxonasining tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ekologik jihatdan asoslanishi va tashkil etilishi. 4. Loyihani moliyalatirish manbalarini aniqlash va uni moliyalashtirishni amalga oshirish. Monitoring olib borish bosqichlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: - korxonaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash; 243 - olingan ma‘lumotlar asosida korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik holatini tahlil etish; - tahlil natijalari bo‘yicha xulosalar qilish va takliflar berish. Xulosa qilib aytganda, birinchidan, monitoringning qisqacha mazmuni loyihani amalga oshirish bo‘yicha tizimli nazorat olib borish sifatida tushuniladi. Uning kelib chiqishi investor yoki kreditorning va loyihani amalga oishirishdan manfaatdor bo‘lgan boshqa shaxslarning o‘z manfaatlari doirasida loyihaning maqsadga muvofiq amalga oshirilishini ta‘minlash zaruriyatiga asoslanadi, ikkinchidan, monitoring, asosan, loyihani moliyalashtiruvchi muassasalar, sug‘urta kompaniyalari mol etkazib beruvchilar, loyiha uchun berilgan kreditning qaytarilishiga kafolat beruvchi shaxslar tomonidan olib boriladi va u bir necha bosqichlarda o‘tkaziladi. Shakllantirilgan investitsiya loyihasining samarali amalga oshirilishi, ko‘p hollarda, uni amalga oshirishning tezkor rejasining o‘z vaqtida va sifatli ishlab chiqilishiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday tezkor reja amaliyotda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning kalendar rejasi (taqvim rejasi) deb nomlanadi. Investitsiya loyihasini amalga oshirishning kalendar rejasini ishlab chiqish muayyan tamoyillarga asoslanadi va muayyan ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Quyida biz ushbu tamoyillarni ko‘rib chiqamiz: 1. Kalendar rejaning ob‘ekt tabaqalanishi (differentsiyasi) bo‘yicha tamoyili kalendar rejalashtirish investitsiya loyihasining butun davriga asoslanib amalga oshirilishi kerakligini ko‘zda tutadi. Loyihani amalga oshirishni kalendar rejalashtirish jarayoni uni amalga oshirishning baza muddatlariga va biznes-rejada aks ettirilgan investitsiyalar oqimi jadvaliga asoslanadi. Har bir investitsiya loyihasi bo‘yicha uni amalga oshirish uchun bank tomonidan loyiha monitoringini olib boruvchi loyiha menejeri belgilanadi. 2. Kalendar rejaning vaqtinchalik tamoyili ishlab chiqish shakli bo‘yicha uning detallashtirilishining turli xil darajasini nazarda tutadi. Investitsiya loyihasini amalga oshirish bo‘yicha kalendar rejaning vaqtinchalik differentsiyasining asosiy shakllari quyidagilar hisoblanadi: 244 - kalendar reja investitsiya loyihasini amalga oshirishning yillik jadvalini tezkor rejalashtirish natijalarini aks ettiruvchi boshlang‘ich va asosiy hujjat hisoblanadi. U (yillik jadval) bir necha yillar davomida amalga oshiriladigan loyihalar bo‘yicha rejalashtirilayotgan kalendar yil doirasida bajarilishi ko‘zda tutilayotgan ishlar hajmini o‘z ichiga qamrab oladi. Shuningdek u bir yil mobaynida amalga oshiriladigan loyihalarda loyihaning maqsadiga ko‘ra bajarilish muddati va ketma-ketligi bilan tavsiflanadi. - loyihani amalga oshirish bo‘yicha ishlarning choraklik yoki yillik rejasi ularning ko‘rsatilgan vaqtinchalik oraliqlari doirasidagi aniq hajmlarini qamrab oladi. Ularni ishlab chiqishning asosi bo‘lib, detallashtirishning tegishli ketma- ketligi bilan investitsiya loyihasini amalga oshirishning yillik jadvali hisoblanadi. Ishlarning choraklik rejasi yillik rejaning taqdim etilishi bilan bir vaqtda taqdim etiladi va tasdiqlanadi. - dekadali (o‘n kunlik) topshiriqlar ishlarni bajarishning oylik rejasini ketma- ket detallashtirish shakli hisoblanadi. Bizning mahalliy amaliyotda kalendar rejani tabaqalashning bu shakli kamdan-kam hollarda qo‘llaniladi. Biroq, yirik investitsiya loyihalari uchun jalb etiladigan ko‘pgina xorijiy pudratchilar kalendar rejalashtirishning bunday shaklini keng tadbiq etadilar. 3. Kalendar rejaning funktsional tabaqalanishi tamoyili uning alohida funktsional qismlarga bo‘linishini nazarda tutadi. Bu investitsiya loyihasini amalga oshirishning kalendar rejasini ishlab chiqish jarayonining birmuncha ma‘suliyatli qismidir. Bunday bo‘linish loyihaning hajmi va amalga oshirilishi bosqichiga bog‘liqdir. Uning asosiy funktsional qismlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: a) loyihani amalga oshirishga tayyorlash; b) loyiha-konstruktsiya ishlari; v) moddiy-texnikaviy ta‘minlash; g) qurilish-montaj ishlari; d) loyihani ekspluatatsiyaga kiritish; e) loyiha quvvatlarini ishga tushirish; j) loyiha bo‘yicha qarzlarni qaytarish. 245 4. Kalendar reja zahirasini shakllantirish tamoyili unga alohida kiritilgan ishlar muddatlarining tahlil qilingan buzilish hollarini aniqlashdan va ushbu zahiraning loyihani amalga oshiruvchi ishtirokchilari o‘rtasida taqsimlanishidan iborat. Kalendar rejadagi har bir ish uni bajarish uchun zarur bo‘lgan vaqt bilan, ishlarning boshlanish va tugallanish muddatlari bilan tavsiflanishi kerak. Ishlab chiqilgan reja real bo‘lishligi uchun alohida ishlarni bajarishning rejalashtirilgan vaqti 75-80% dan kam bo‘lmagan ishonch bilan aniqlangan bo‘lishi kerak. Bunday ehtimollik asosida ko‘zda tutiladigan zahira jami kalendar reja muddatining 10- 12% ini tashkil etishi kerak. 5. Kalendar reja bajarilishini doimiy nazorat qilish tamoyili investitsiya loyihasini amalga oshirishning kalendar rejalashtirilishi tegishli nazorat qiluvchi blokni ham o‘z ichiga qamrab olishidan iborat. Bu tamoyilning bajarilishi uchun joriy monitoring qo‘llaniladi. Loyihani amalga oshirishning yaxshi ishlab chiqilgan kalendar rejasidan tashqari investitsiya loyihasini amalga oshirishning byudjeti ham juda muhim sanaladi. Investitsiya loyihasini amalga oshirishning samaradorligi ko‘pgina hollarda uni moliyalashtirishning asoslangan rejasi bilan aniqlanadi. Amaliyotda bu moliyaviy reja «Investitsiya loyihasini amalga oshirishning byudjeti» deb nomlanadi (yoki loyiha «byujdeti»). Byudjet investitsiya loyihasini amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar va mablag‘lar tushumini aks ettiruvchi qisqa muddatli (bir yilgacha) tezkor moliyaviy reja sifatida o‘zini namoyon etadi. Investitsiya loyihasini amalga oshirish byudjetini ishlab chiqish ikkita asosiy vazifalarni hal etishga qaratilgan bo‘ladi: 1. Kalendar rejaning alohida bosqichlari hajmida investitsiya loyihasini amalga oshirish bo‘yicha xarajatlar hajmi va tuzilishini aniqlash. 2. Investitsiya loyihasini amalga oshirishni moliyalashtirish uchun belgilangan jami mablag‘lar hajmi doirasidagi investitsiya resurslari oqimining zarur bo‘lgan xarajatlarni qoplashini ta‘minlash. Investitsiya loyihasini amalga oshirish byudjetini ishlab chiqish uchun asosiy ma‘lumot hujjatlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 246 - investitsiya loyihasini amalga oshirishning kalendar rejasi; - alohida ko‘rinishdagi ishlarni bajarish va kalendar rejaning alohida funktsional bloklari ko‘rinishida ishlab chiqilgan xom ashyolar, materiallar, moslamalar va uskunalarni sotib olish xarajatlari smetalari; - investitsiya loyihasini moliyalashtirishning umumiy strategiyasi; - loyiha biznes-rejasini ishlab chiqish bosqichida tuzilgan investitsiyalar oqimining oldindan bashorat qilingan jadvali. Investitsiya jarayoni bosqichlariga bog‘liq holda investitsiya loyihasini amalga oshirish vaqtida ikki xil ko‘rinishdagi byudjet ishlab chiqilishi mumkin: 1. Kapital sarflar va mablag‘lar tushumi byudjeti. Bu byudjet yangi qurilish bilan ob‘ektning kengaytirilishi, ta‘mirlanishi va texnik jihatdan qayta qurollantirilishi bilan bog‘liq qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish bosqichida ishlab chiqiladi. 2. Joriy pul sarflari va daromadlari byudjeti. Bu byudjet investitsiyalash ob‘ektini ekspluatatsiya qilish bosqichida (uning ishga tushirilishidan keyin) ishlab chiqiladi. Investitsiya loyihasini amalga oshirishning kalendar rejasi va byudjeti puxta ishlab chiqilgandan so‘ng kuzatish, tekshirish va nazorat qilish tizimiga ega bo‘lgan monitoring olib boriladi. Amalga oshirilmoqchi bo‘lgan loyiha doimiy nazorat yoki monitoringni talab etadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirish monitoringi tizimi investitsiya bozori kon‘yunkturasining doimiy o‘zgarib turishi sharoitida barcha investitsiya loyihalarini amalga oshirishning muhim joriy natijalarini doimiy kuzatib borishni ta‘minlash uchun bank yoki kompaniyalarda ishlab chiqilgan mexanizm sifatida o‘zini namoyon etadi. Banklar tomonidan amalga oshirilgan investitsiya loyihalari monitoringi tizimini ishlab chiqishning asosiy maqsadi bo‘lib, investitsiya faoliyati samaradorligini keltirib chiqaruvchi rejalashtirilgan ma‘lumotlarga nisbatan yuz bergan chetlanishlarni o‘z vaqtida hal etish, bu chetlanishlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni tahlil etish va investitsiya faoliyatini me‘yorlashtirish hamda 247 samaradorligini oshirish maqsadida uning alohida yo‘nalishlarini tegishlicha tartibga keltirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish hisoblanadi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirish monitoringi tizimini yaratish quyidagi asosiy tamoyillardan foydalanishga asoslanadi: 1. Kuzatish uchun investitsiya faoliyatining birmuncha muhim yo‘nalishini tanlash. Bu tamoyilning amalga oshirilishi kompaniya investitsiya faoliyatining maqsadli shakllantirilgan ma‘lumotiga asoslanadi, shu bilan birga investitsiya loyihalarini amalga oshirish jarayonida kuzatishga tegishli bo‘lgan ushbu faoliyatning ustuvor yo‘nalishlarining aniqlanishi bilan bog‘liq holdagi real investitsiyalarning portfeli bo‘yicha ma‘lumotlarga ham asoslanadi. Birinchi navbatda, kuzatish kalendar reja va byudjetning ularning asosiy bo‘limlari bo‘yicha amalga oshirilishi ustidan tashkil etilgan bo‘lishi kerak. 2. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishning har bir yo‘nalishi bo‘yicha hisobot ko‘rsatkichlari tizimini yaratish. Ko‘rsatkichlarning bunday tizimi, birinchi navbatda, buxgalteriya hisobi va statistik hisobot ma‘lumotlariga asoslangan bo‘lishi kerak. Kompaniyada alohida qo‘shimcha ko‘rsatkichlarni kiritish zaruriyati paydo bo‘lganda «boshqaruv hisobi» deb nomlanuvchi tizim yaratiladi. Bu tizim tezkor buxgalteriya hisobotini to‘ldirishga xizmat qiladi va samarali boshqarish ehtiyojiga bo‘ysindirilgan bo‘ladi (investitsiya faoliyatini boshqarish bunday hollarda boshqaruv hisobining mustaqil bloki hisoblanadi). Hisobot (ma‘lumot)lar ko‘rsatkichlari tizimi loyiha bo‘yicha birmuncha muhim ko‘rsatkichlar tuzilishi va hajmi bo‘yicha kalendar rejani amalga oshirish jarayonini, xarajatlar hajmi va tuzilishi bo‘yicha byudjetning bajarilishini, shuningdek ularni xususiy, qarz va jalb qilingan manbalar ko‘rinishida moliyalashtirish bo‘yicha ham aks ettirishi kerak. Ґisobotlar ko‘rsatkichlari tizimida qarz oluvchilar (mijozlar) bilan olib boriladigan suhbat asosiy o‘rinni egallaydi. Qarz oluvchi bilan suhbatni ushbu korxonalar bilan shug‘ullanuvchi bank xodimi olib borishi kerak, chunki u korxonada yuz beradigan holatlar to‘g‘risida etarli tasavvurga ega bo‘ladi. 248 Suhbatdan tashqari, bu tizimda bank xodimlari tomonidan loyiha ob‘ektiga borib turish yaxshi rejalashtirilgan bo‘lishi kerak. Ob‘ektni bevosita ko‘zdan kechirish va tanishish investitsiya loyihasini amalga oshirish jarayoni to‘g‘risida aniq ma‘lumotlar beradi. 3. Investitsiya loyihasini amalga oshirishning har bir yo‘nalishi bo‘yicha umumlashtirib baho beruvchi (analitik) ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish. Baholovchi ko‘rsatkichlar tizimi korxona investitsiya faoliyatining alohida yo‘nalishlari monitoringi maqsadidan kelib chiqib yaratiladi va buning uchun jalb etiluvchi ma‘lumotlar (hisobotlar) ko‘rsatkichlariga asoslanadi. Ketma-ket olib boriluvchi tahlilning qulayligi uchun bu baholovchi ko‘rsatkichlar tizimi uning asosiy bo‘limlari ko‘rinishida shakllantirilgan bo‘lishi kerak. Tahlilning bunday bo‘limlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun moliyaviy resurslarni shakllantirish; investtsiya loyihasini amalga oshirish uchun yo‘naltirilgan moliyaviy resurslarni o‘zlashtirilishi; qurilish ob‘ekti bo‘yicha ishlar rejasining bajarilishi; investitsiya loyihasi bo‘yicha mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish rejasining bajarilishi; investitsiya loyihasi bo‘yicha foyda rejasining bajarilishi; investitsiya loyihasi bo‘yicha aktivlarning shakllanishi; investitsiya loyihasini amalga oshirish bo‘yicha joriy samaradorlik va boshqalar. Baholovchi ko‘rsatkichlar tizimini yaratishdagi alohida bo‘limlar doirasida ularning funktsional bo‘linmalari alohida ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin. Bunga misol, «investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun moliyaviy resurslarni shakllantirish» bo‘limida baholovchi ko‘rsatkichlarning quyidagi bo‘linmalari ajratilgan bo‘lishi mumkin: - moliyaviy resurslarni jalb qilish bo‘yicha vazifani bajarish darajasi; - investitsiya loyihasini moliyalashtirishda xususiy va qarz mablag‘larining ishtirok etish darajasi; - investitsiya loyihasini moliyalashtirish manbalarining hisoboti va boshqalar. 249 - har bir bo‘limning bo‘linmalarida birmuncha muhim baholovchi ko‘rsatkichlarning aniq ro‘yxati shakllantiriladi. Investitsiya faoliyati bilan shug‘ullanuvchi ko‘pgina banklarda umumiy baholovchi ko‘rsatkichlar hisob-kitobi shaxsiy elektron hisoblash mashina (ShEHM)larida maxsus dasturlar yordamida avtomatik tartibda amalga oshiriladi, shuning uchun ko‘rsatkichlarning shakllangan tizimiga bir vaqtda jalb qilingan ma‘lumotlar ko‘rsatkichlari asosida ularning har birining hisob-kitob amaliyotini ishlab chiqishga to‘g‘ri keladi. Moliyalashtirish manbasining mosligi va moliyalashning ko‘rinishi ham baholovchi ko‘rsatkichlarni hisoblash usuliga ta‘sir ko‘rsatadi, shuning uchun har bir tomon o‘zini baholovchi ko‘rsatkichlarni hisoblash uchun dasturli ta‘minot sifatida namoyon etadi. 4. Ma‘lumotlarning (baholovchi ko‘rsatkichlarning) hisobot bazasini shakllantirishning davriyligini o‘rnatish. Bunday davriylik investitsiya loyihasini amalga oshirishning kalendar rejasi va byudjetining davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Bunday davriylikning hisobga olinishi bilan u quyidagilarga ajratiladi: tezkor hisobot (dekadali yoki ikki haftali); oylik hisobot; choraklik hisobot; yarim yillik hisobot. Yillik hisobot ko‘rsatkichlari investitsiya loyihalarini amalga oshirish joriy monitoringining ob‘ekti hisoblanmaydi, chunki ko‘rsatkichlar o‘zgarishining dinamikasini oylar bo‘yicha kuzatish mumkin emas. Yuqorida ko‘rsatilgan to‘rtta tamoyillar bilan bog‘liq holda bajarilgan ishlar investitsiya loyihalarini amalga oshirish monitoringining nihoyalangan (tugallangan) ma‘lumot blokini tuzishga imkon beradi. Bu ma‘lumotdan, nafaqat, bank ichida, shuningdek korxonalar reytingini tuzishda ham foydalanish mumkin. 5. Ko‘zda tutilgan haqiqiy natijalardan chetlashishga olib keluvchi asosiy sabab (omil)larni tahlil etish. Tahlilning bunday jarayonida, birinchi navbatda, kalendar rejadan yoki byudjetdan «kritik chetlashuvlar» kuzatiladigan ko‘rsatkichlar ajratiladi. «Kritik chetlashuvlar» mezoni sifatida dekadali (ikki haftali) davr bo‘yicha 20% yoki undan ortiq miqdordagi chetlashishlar; oylik davr 250 bo‘yicha 15% yoki undan ortiq foizlar; choraklik bo‘yicha esa 10% va undan yuqori bo‘lgan foizlar qabul qilinishi mumkin. 6. Alohida investitsiya loyihalarini amalga oshirish jarayonini me‘yorlashtirish imkoniyatlari va zahiralarini aniqlash. Monitoringni tashkil etishning mazkur tamoyilini amalga oshirish jarayonida zahiralar alohida funktsional bloklar ko‘rinishida va loyihalarni amalga oshirish jarayonini me‘yorlashtirish bo‘yicha buyurtmachi va pudratchilarning imkoniyatlarini o‘rganish bilan qaraladi. Bunday imkoniyatlarning biri sifatida byudjetning moliyaviy zahirasidan foydalanish ko‘rib chiqilgan bo‘lishi mumkin. 7. Alohida investitsiya loyihalarini amalga oshirishning kalendar rejasi va byudjetning o‘zgarishi bo‘yicha takliflarni asoslash. Agar alohida investitsiya loyihalarini amalga oshirish jarayonini me‘yorlashtirish imkoniyatlari cheklangan bo‘lsa (ya‘ni to‘liq hajmda me‘yorlashtirishga olib kelolmasalar) yoki mavjud bo‘lmasa, u holda monitoringning yakunlovchi bosqichi bo‘lib, byudjet va joriy rejalashtirilgan - kalendar rejaning asosiy hujjatlariga tegishlicha tuzatishlar kiritish bo‘yicha takliflarni asoslash hisoblanadi. Alohida hollarda investitsiya loyihasining investitsiya portfelidan «chiqishi» to‘g‘risidagi taklif asoslangan bo‘lishi mumkin. Investitsiya loyihalari monitoringi faqat uni amalga oshirish jarayonigagina xos bo‘lmasdan, balki ularni moliyalashtirishga bo‘lgan davrlarda ham o‘tkaziladi. Loyihani moliyalashtirishga qadar o‘tkaziluvchi monitoringning ahamiyati shundaki, u loyihani moliyalashtirish davridagi monitoringga nisbatan afzalroq va ahamiyatliroq hisoblanadi. Chunki uning natijasida investorlarning loyihani amalga oshirishdagi maqsadlari oldindan ko‘proq ta‘minlanish imkoniyatlari hosil qilinadi. Loyihani moliyalashtirishga qadar o‘tkaziladigan monitoring quyidagilarni o‘z ichiga qamrab oladi: investitsiya kontseptsiyalarini qidirish; loyihani boshlang‘ich tayyorlash; loyihani so‘nggi shakllantirish va uning texnik-iqtisodiy moliyaviy afzalligini baholash; loyihani uzil-kesil ko‘rib chiqish va u bo‘yicha qarorlar qabul qilish. 251 Loyihaning ushbu bosqichlardan o‘tishi investitsiyalarning amalga oshirilishini ta‘minlaydi. Bunday vaziyatni keltirib chiqarish uchun investitsiya g‘oyasini amalga oshirishning barcha jihatlari puxta tayyorlanishi va shunga mos biznes-reja (investitsiya loyihasi) ishlab chiqilishi lozim. Bunday loyiha salohiyatli (potentsial) investorlar manfaatiga mos kelar ekan, demak, o‘tkazilgan tadqiqot ishlari ko‘zlangan natijaning hosil qilinishini ta‘minlaganligini ko‘rsatadi. Natijalar va o‘tkazilgan tahlillarning foydali hisoblanishi loyihani amalga oshirish va uni moliyalashtirishning eng yaxshi variantini (sxemasini) tanlash to‘g‘risida qaror qabul qilish imkonini (bosqichiga o‘tishni) beradi. Ushbu bosqich yondashuvining afzalligi loyihani tayyorlashga sarflangan xarajatlarning samaradorligini ko‘rsatib berish va oshirishda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shuningdek ushbu bosqich eng ustuvor va samarali loyihani aniqlash va tanlab olish imkonini ham beradiki, bu esa istiqbolsiz deb topilgan loyihalarning o‘z vaqtida aniqlanishini va rad etilishini hamda yirik miqdordagi mablag‘larning behuda sarflanishining oldi olinishini ta‘minlaydi. Loyihalarni bunday saralash esa hamisha muhim hisoblanib kelinadi. Mablag‘lar kiritishga munosib biznes-g‘oyalarni qidirish va tanlash investitsiyalash bilan bog‘liq faoliyatning eng muhim boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi. Sababi, ushbu hol, oxir-oqibatda, investitsiya mablag‘larini safarbar etish asosiga aylanishi mumkin. Buning uchun loyihani boshlang‘ich tayyorlash ishlari puxta olib borilishi lozim. Loyihani boshlang‘ich tayyorlash bosqichining vazifasi esa investitsiya loyihasining munosib biznes-rejasini ishlab chiqish, ya‘ni har qanday tijorat faoliyati uchun umumiy masalani hal etishdan iboratdir. Bunday biznes-rejaning vazifasi quyidagi ikkita asosiy savolarga javob topishga asoslanadi: - investitsiya loyihasi kontseptsiyasi qanchalik qiziqarli hisoblanadi va uning ustida ishlashni davom ettirishdan hamda loyihaning texnik-iqtisodiy va moliyaviy maqbulligini baholash uchun asosli ma‘lumotlarni tayyorlashdan mantiq mavjudmi? 252 - ushbu investitsiya loyihasi kontseptsiyasida e‘tiborni qaratish lozim bo‘lgan tadqiqotlar va loyihaning kelgusi muvaffaqiyati uchun o‘zgaruvchi ahamiyat kasb etuvchi qandaydir jihatlar mavjudmi? Loyihani so‘nggi shakllantirish va uning texnik-iqtisodiy va moliyaviy afzalligini baholash bosqichida investitsiyalarning barcha jihatlari bilan bog‘liq variantlarni va muammolarni muqobil ko‘rib chiqishni ta‘minlashi lozim bo‘lgan loyihaning texnik-iqtisodiy va moliyaviy asoslanishini tayyorlash hamda tahlil etish amalga oshiriladi. So‘nggi qarorni qabul qilish uchun ma‘lumotlarning barcha turlarini tayyorlash loyihani so‘nggi shakllantirish va moliyaviy afzalligini puxta baholash bosqichining asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu bosqich faqat kerakli moliyaviy mablag‘larning etarlicha aniqlik darajasida qat‘iy ta‘minlangan bo‘lishi mumkin bo‘lgan hollardagina amalga oshirilishi lozim. So‘nggi va navbatdagi bosqich loyihani uzil-kesil ko‘rib chiqish va loyihani moliyalashtirishning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida so‘nggi qaror qabul qilish hisoblanib, u loyihaning amalga oshirilishi bo‘yicha qaror qabul qilish uchun asos hisoblanuvchi baholash ishlarini o‘tkazishni nazarda tutadi. Loyihaning sifati qanchalik yuqori bo‘lsa, uni baholash bo‘yicha shunchalik kam ish olib boriladi. Baholi xulosani tayyorlashda esa asosiy e‘tibor loyihani moliyalatirishni amalga oshiruvchi firmaga qaratiladi. Agar firma tajribali va salohiyatli bo‘lsa, loyihaning tashkiliy-moliyaviy jihatdan muammolarining butunlay hal etilishi ta‘minlanishi mumkin. Loyihani eng so‘nggi baholashda qo‘llaniladigan usullar esa tahlilning texnik, tijorat, bozor, boshqaruv, moliyaviy jihatlariga asoslanadi. Shunday qilib, loyihani moliyalashtirishga qadar o‘tkaziluvchi monitoring loyihaning samaradorligi va hayotiyligini boshlang‘ich tahlil etish uchun amalga oshiriladi. Bunday monitoring loyihani amalga oshirishdagi kelib chiquvchi muammolarning oldini olishga va loyihani moliyalashtirish jarayonidagi monitoringning ishonchli va jiddiy vaziyatlarni keltirib chiqaruvchi sabablarsiz, engilroq o‘tkazilishiga imkon beradi. 253 Banklarda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning monitoringini olib borish bilan bankning «Loyihalarni moliyalashtirish monitoring» bo‘limi shug‘ullanadi. Bu bo‘lim ham bankning boshqa bo‘limlari kabi o‘zining Nizomiga ega bo‘ladi. Bo‘lim faoliyati bankning moliyachi-maslahatchilar tomonidan ishlab chiqilgan loyihalar monitoringini o‘tkazish tartibi bo‘yicha Nizomga asoslanadi. Ushbu Nizomda joriy monitoringni o‘tkazishning to‘liq jarayoni, qarz oluvchini moliyaviy ahvolining baholash usullari, turli xil moliyaviy koeffitsentlarni hisoblash usullari, muammoli kreditlarning monitoringini o‘tkazish tartibi, tahliliy usullar va ushbu holatlarni hal etishga doir maslahatlar keltirilgan bo‘ladi. Bu bo‘lim faoliyatining asosiy maqsadi ssuda hisob-raqamidan to‘lov hujjatlarining qilingan to‘lovlarga mosligini nazorat qilish, ob‘ekt joylashgan joyga chiqish bilan birga kreditdan maqsadli foydalanilganligini tekshirish, bajarilgan ishlarning nazorat o‘lchamlarini o‘tkazish va qurilish muddatidan qat‘iy nazar yilda kamida ikki marta sotib olingan uskunalarni inventarizatsiya qilish hisoblanadi. Kreditdan maqsadli foydalanilmaganligini, uskunalarning komplekt (yaxlit) emasligi hamda etkazib kelinmanganligini va boshqalarni aniqlashda bu bo‘lim quyidagi choralarni qo‘llashga haqli hisoblanadi: - kreditlardan maqsadli foydalanilmaganda kreditlarning qolgan qismini muddatidan oldin qaytarib olish (undirib olish); - bajarilgan ishlar qismi hajmida kredit summasini muddatidan oldin qaytarib olish; - jarima jazolarini qo‘llash. Yuqorida keltirilgan huquqlar va maqsadlarga ega bo‘lgan holda monitoring bo‘limi o‘zining tegishli majburiyatlarini bajaradi. Banklarda monitoring quyidagi sohalarda olib boriladi: - moliyalashtirishni nazorat qilish; - qurilish jarayonini va loyihani ishga tushirishni nazorat qilish; - kreditning maqsadli ishlatilishini nazorat qilish; - kredit qaytarilishini nazorat qilish. 254 Ushbu sohalar monitoringiga parallel ravishda garovga qo‘yilgan mulk predmetlari holatini va korxonaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini baholash ham olib boriladi. Moliyalashtirish monitoringida quyidagi faoliyatlar amalga oshiriladi: 1. To‘lov hujjatlarining tasdiqlangan ob‘ekt smetasiga va foydali ishlatilishiga hamda shartnoma baholarini aniqlashning to‘g‘riligiga mos kelgandagi to‘lov ob‘ektlariga ssuda hisob-raqamidan ajratilgan har bir to‘lovni nazorat qilish. 2. Qurilish ketayotgan joyga borib kreditdan maqsadli foydalanilayotganini har chorakda tekshirish. 3. Har choraklik statistik tahlilni o‘tkazish, moliyalashtirishning real va rejali jadvalini va qarz oluvchining kredit bo‘yicha to‘lovlarini nazorat qilish. 4. Kredit shartnomasi, loyiha monitoringining rejasi va texnik tartibi talablarga mos kelishini nazorat qilish. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|