Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollari:
1)
Kasb - kor (hunar) oldiga qo`yiladigan talablar haqida nima deya olasiz?
2)
Kasb tanlashga yo‗naltirishda nimalarga e`tibor berish lozim?
3)
Ye.A.Klimov qarashlariga binoan professiogramma nimadan iborat?
4)
Professiogramma oldiga qanday talablarni qo‗yish maqsadga muvofiqdir?
5)
V.A. Krutetskiy o‗spirinlarda uchrashi mumkin bo`lgan qanday motivlarni
aloxida ta‘kidlab o‗tadi.
72
6)
Yirik psixolog Ye.A. Klimov o‗spirinlar kasb tanlashida qanday
xatoliklarga duch kelishi mumkinligini ta‘kidlab o`tadi?
7)
O‗qish motivlari muammosini tadqiqot qilgan jaxon psixologlari haqida
nimala deya olasiz?
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Karimova V
.M.
Psixologiya: O‗quv qo`llanma. T. 2002.
2.
Karimova V.M., Xolyigitova N. Psixologiya: O‗quv qo‗llanma - TDIU,
2014.
3.
G`ozuev E.
Umumiy psixologiya. - T., 2002. 1- 2 kitob.
4.
Umarov B.M., Psixologiya. Darslik- ―Voris nashriyot‖, Toshkent, 2012 y.
270 b
5.
www.expert.psychology.ru
6.
www.psycho.all.ru
7.
www.psychology.net.ru
3.2. Professiografiyaning tuzilishi. Psixogramma tushunchasi. Turli
kasblarning shaxs oldiga qo‘yadigan talablari.
Tayanch so`z va iboralar:
Munosabatlar muhiti, o‘qishga nisbatan ijobiy
munosabat, saboq oluvchilar munosabati, xulq - atvordagi o‘zgarishlar, qiziqishni
o`stirish tarafdori bo‘lish, xulq - avtor motivlari, o‘quv faoliyatining moxiyati,
ijtimoiy motivlar, muomalaga kirishish, xususiyatlarning namoyon bo‘lishi.
O‗quvchilar va talabalarda o‗qishga nisbatan salbiy motivatsiya birdaniga
vujudga kelmaydi, balki uni keltirib chiqaruvchi bir necha xususiyatli omillar ta‘sir
etishi extimol.
O‗qishga nisbatan saboq oluvchilar munosabatini aniqlashga xarakat qilgan
o‗qituvchi qanday o‗zgarishlar yuz berayotganligini qayd qilish uchun ayrim
mezonlarni ta‘kidlay boshlaydi:
73
a) xayolparishonlik vujudga keladi;
b) vijdondan yo`ndoshish yo`qoladi;
c) boshqalardan ko`chirib olishni odat qiladi;
d) yo`lg`on so`zlash va bahona qidirishga o`rganadi;
e) darslarni qoldiradigan bo`lib qoladi;
f) mustaqil topshiriqlarni bajarmay qo‗yadi va boshqalar.
O‗qituvchi yoki o‗qituvchilar jamoasi yuqorida taxmin qilingan
o‗quvchilardagi salbiy o‗zgarishga nisbatan an‘anaviy tartib - intizom metodlarini
tadbiq qiladi:
a) kundaliklarga ogohlantirish yozish;
b) ota-onalarga bu to‗g‗risida ma‘lumot berish;
c) sinf raxbari, maktab raxbariyatiga xabar berish;
d) darsdan keyin olib qolib qattiq uyaltirish;
e) bilim dargoxidan xaydash masalasini qo`yish va xokazo.
Bunday aniq voqelik xar qanday maktab, kollej, akademik litsey, oliy ta‘lim
tizimida yuz berib turadi. Bizningcha, jazo choralarini ko`rishga shoshilishdan
ko`ra, mazkur "Muammoni keltirib chiqaruvchi omillar qaysilar?", "Nega shunday
xodisa yuz berdi?" degan savollarga javob qidirish odilona yondoshishdir.
"Jumladan, o‗quvchilar va talabalar xulq - atvordagi o‗zgarishlarning qanday
motivlari mavjud?", "O‗qishga nisbatan o‗zgaruvchan munosabatni yuzaga
keltiruvchi sabablar nimalardan iborat?", "Sinfda (auditoriyada) va undan tashqari
u yoki bu xatti - xarakatlarni amalga oshirishga undovchi omil qaysi?" va
boshqalar.
Yuqorida ta‘kidlab o`tilgan munosabat va xulq - atvor motivlarini chuqur va
mukammal o`rganmasdan turib, pedagogik ta‘sir o`tkazish chora va tadbirlarini
qo`llash mumkin emas, chunki motivni turtki sifatida namoyon qiluvchi ichki va
tashqi ta‘sirini aniqlamasdan, unga ilmiy yondashib bo`lmaydi.
Xozirgi zamon psixologiya fani bilimlarni egallashga nisbatan ichki
extiyojga katta ahamiyat beradi va bu bilan shaxs xulq - atvorini birmuncha
boshqarish imkoniyati mavjud ekanligini ta‘kidlaydi. Shuning bilan birga o‗quvchi
74
(talaba) da barqaror bilishga qiziqishni shakllantirish muammosiga aloxida e‘tibor
qilinadi. Darhaqikat barqaror bilishga qiziqishlar ko`zg`atuvchi turtki (kuch)
sifatida o‗quv motivlarini vujudga keltiradi, muvaffaqiyatli ta‘minlashga xizmat
qiladi. O‗quvchi yoki talabada bilimlarning muayyan soxasiga, u yoki bu faoliyat
turiga qiziqishning tug`ilishi ko‗p jixatdan shaxsni qay tarika shakllanish
imkoniyatini belgilaydi.
Ana shu boisdan o‗qituvchi o`z o‗quv faniga nisbatan o‗quvchi va
talabalarda qiziqishni o`stirish tarafdori bo‗lishi shart, chunki xuddi shuning
negizida o‗quv materiali va o‗quv dasto`rini yuksak darajada o`zlashtirish
muammosi yotadi. Shuni aloxida ta‘kidlash lozimki, bilishga qiziqish motiv
doirasida o`sadi, o`zaro ta‘sir etadi, ular bilan uzviy bog`lanib ketadi.
Ma‘lumki, o‗quvchi (talaba) bilim dargoxida ilm olishdan tashqari
tengdoshlari jamoasi ichiga kirib boradi va qatnashadi, shu boisdan unda o`z
o`rtoqlari, o‗qituvchilarga nisbatan muayyan munosabat shakli vujudga keladi.
Uning o‗quv faoliyatiga undovchi motivlari bilan bir qatorda boshqacha xususiyatli
xulq - avtor motivlari ham mavjuddir, jumladan ijtimoiy motiv jamoa bilan bo‗lish
istagini anglatib, uning hayotida ishtiroq etish xoxishini o`zida aks ettiradi.
O‗quvchi va talabalar o‗quv faoliyatining ijtimoiy motivlari ularning boshqa
odamlar bilan muomalaga kirishi extiyoji bilan uzviy bog`liq bo`lib, ularni
baholash, quvvatlash, tengdoshlar jamoasida muayyan joy egallash singari
talablarda o`z aksini topadi. Mazkur motivlar o‗quv faoliyatining moxiyati bilan
bog`liq bo`lmay, balki unga yondosh yordamchi faktorlarni bildiradi. Ammo ushbu
motivlar o‗quvchi va talaba o‗qishiga jiddiy turtki vazifasini bajaradi.
Ijtimoiy motivlarni taxlil qilishda davom etsak, ular bevosita jamoa burchi,
qarindoshlar va yaqin kishilar oldiga burch, o‗qishni umuminsoniy madaniyat,
qadriyat, ma‘naviyatni egallash tasavvuri bilan bog`liq vosita, ushbu vosita
odamlar foydali shaxs tarikasida namoyon bo‗lish, o`z imkoniyatini ro`yobga
chiqarish, ezgu niyatini ushatishga intilish funksiyasini bajarish mumkin. Turtki,
undovchi usul vazifasini bajaruvchi ko`zg`atuvchi yosh xususiyatlari davriga qarab
u yoki bu darajada aks etadi, ammo ular xar doim ham anglashilgan shaklga ega
75
emas, shuning uchun ifodalanish darajasi nursizdir. O‗smirlik va o‗spirinlik
davrlarida ijtimoiy motivlar anglashilgan, ahamiyat kasb etuvchi bosqichga o`sib
o`tadi. Bunday motivatsiyani xar tomonlama qo`llab quvvatlash, rag`batlantirish
bilan birga va bir davrning o`zida bilishga qiziqishiga aloqador boshqa o‗quv
faoliyati motivlarini shakllantirish lozim.
Ijtimoiy motivlar o‗quvchi va talabalarning tor ma‘nodagi shaxsiy intilishlari
bilan ham aloqador bo‗lishi mumkin, jumladan, ularda o‗qishga nisbatan qiziqish
yuk bo`lsa - da lekin barcha topshiriqlarni yuksak darajada bajaradi, chunki
o‗qituvchi ularning "a‘lo" baholashi, sinf yoki kurs pyozqadami qilib tayinlashi,
xech qanday shubxa bilan qaramasligi, extimol o‗quv jarayoni bunday
xususiyatlari odamlarga shaxsiy muvaffaqiyat yoki yutuqqa erishishning, nufuz
(obro` - e‘tibor) ning, yalov - bardorlikning birdan - bir yo‗li deb tasavvur qilinadi.
Bunday yo‗lni tanlash vijdonga hilof xatti-xarakatlarga olib boradi, shaxsni
shakllanish jarayoniga salbiy ta‘sir etadi. Shu boisdan ijtimoiy deb qabul qilingan
motivlar jamoa extiyo`jini qamrab oladi, goxo ular shaxsiyatparastlik, tor saviyali
shaxs xususiyatini mujassamlashtiradi.
Ularning hayotida o`z tengdoshlari va do`stlari bilan muomalaga kirishish,
do`stlikka sodiqlik, bergan va‘dasi (so`zi) ni uddasidan chiqish, hamkor bo‗lish
extiyoji muxim o`rin egallaydi. O‗qituvchi mashg`lotlarda o‗quv faoliyatining
zarur motivatsiyasini shakllantirsa, ularning mavjud ehtiyojlariga tayanib ish tutsa,
o‗quvchida bilishga qiziqish barqarorlashadi.
Shuning uchun qiziqish, motiv, motivatsiya shaxsning xatti-xarakati ichki
regulyatsiyasi funksiyasini bajarib, ehtiyojni qondirish, xoxish - istak, ezgu niyat,
orzu tilakni amaliyotda ro`yobga chiqarishning bosh omili bo`lib xisoblanadi.
Motiv va motivatsiya faqat bilimlarni o`zlashtirish, o‗quv ko‗nikmalari va
malakalarini egallash bilan cheklanib qolmasin, balki shaxsning xulq-atvori, ya‘ni
shaxsga oid xususiyatlarining namoyon bo‗lishini ham izohlashga xizmat qiladi.
Bu husussiyatlar quyidagilardan iborat:
1) kasblarni o‗rganish metodlarini ishlab chiqish, ularni klassifikatsiyalash
va lo‗nda qilib ifodalash;
76
2) o‗qituvchining kasb maorifi yuzasidan tashviqot ishlari olib borish,
o‗qituvchilar bilan kasbga doir individual konsultatsiyalar - maslahatlar
uyushtirish, o‗spirin va uning ota-onasi bilan kasbga yo‗naltirish metodikasini
birgalikda ko‗zdan kechirish;
3) o‗spirinlarni kasbning asosiy guruhlari bilan yaqindan tanishtirish,
ularning fazilatlari hamda kasb o‗rganishning yo‗llari bilan tanishtirishni tashkil
qilish;
4) mehnat ta‘limi darslarida o‗quvchilarda dastlabki kasbiy tayyorgarlikni
yuzaga keltirish va unga nisbatan mexr - muxabbat uyg`otish;
5) psixodiagnostik va kasb tanlashga doir metodlarni amaliyotda tadbiq
qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish;
6) tuman va shaxarlarda zamon talabiga javob beradigan kasb tanlash
markazlarini jixozlash;
7) kasb tanlashni tashviqot qilish yuzasidan o‗spirinlarni ommaviy axborot
vositasiga jalb qilish va ularni psixologik jixatdan tayyorlash kabilar.
O‗quvchilarni professiogramma bilan tanishtirishda bosh maqsad quyidagi
tarkibiy gismlarni, o`z ichiga qamrab oladi:
a) asosiy mehnat qurollari - kasb tanlovchining diqqati, shijoati, fikr -
xayo`li - xuddi shu qurollarga qaratilgan va yo`naltirilgan bo‗lishi kerak;
b) asosiy mehnat operatsiyalari: mehnat quroli bilan qanday faoliyatni
amalga oshirish imkoniyati mavjudligini aniqlash va qaysi soxalarda ishlatish
mumkin ekanligini bilish, ishlab chiqarish jarayonidagi operatsiyalarning rolini
to‗g‗ri tasavvur qila olish, operatsiyalarning yangi variantlarini qidirish va kashf
qilish uchun xarakat qilish;
c) asosiy qurollar va vositalar: qo`l aslaxalaridan - slesar, xirurg, skripkachi,
g`ijjakchi, kamon chaluvchi kabi kasb egalari foydalanadi;
d) mehnat sharoitlari: kasb tanlovchini o`rab turgan tabbiy muxim va
sharoitlar, kishilar va x.k.
Yuqoridagi muloxazalardan kelib chiqqan xolda, o‗spirinlarning qiziqishi,
mayli, extiyoji, iqtidori, qobiliyati, ko‗nikmasi va malakasini xisobga olgan xolda
77
kasb tanlashga to‗g‗ri yo‗llantirish mamlakat taraqqiyoti uchun puxta zamin
xozirlaydi. Bu xaqda "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da ibratli fikrlar
bildirilgan.
Dostları ilə paylaş: |