Kasbiy faoliyat psixologiyasi
Yüklə 73,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
rivojlantiruvchi maqsad
: modul uchun ajratilgan vaqtdan ratsional foydalanish, talabalarning kasbiy yetuklik darajasini, kasbiy dunyoqarashi va pedagogik-psixologik qobiliyatini rivojlantirish. 6.1. O‘qitish psixologiyasi. O‘rgatish modellari va tajribani o'zlashtirish mexanizmlarining tavsifi. Tayanch so`z va iboralar: O‘qish motivlari, o‘quv faoliyati mazmuni, salbiy motivatsiya, o‘qishga nisbatan salbiy motivatsiya, ichki extiyoj, shakllanish imkoniyatini belgilash, undovchi motivlar, ko`zg`atuvchi yosh xususiyatlari, muomalaga kirishish, motivatsiya doirasining kengligi. 117 O‗qish motivlari muammosini tadqiqot qilgan jaxon psixologlari ularni ikki kategoriyaga, yoki guruhga ajratib, tekshirishni lozim topadilar. Birinchi kategoriyaga taalluqli motivlar o‗quv faoliyatining mazmuni, moxiyati hamda uning jarayonlari, sharoitlari bilan bevosita uyg`unlashgandir. Ikkinchi kategoriyaga kiruvchi motivlar tizimi o‗quvchilarning atrof - muxit bilan keng ko‗lamdagi o`zaro munosabatlariga ularning begona, o`zga kishilar bilan muomalaga kirishish, extiyojiga, ijtimoiy turmush voqeliligiga nisbatan shaxsiy qarashiga bog`liqdir. O‗quv faoliyati mazmuni bilan uzviy bog`liq motivlar tizimini shartli ravishda ikki guruhga ajratib, ularni ijobiy (musbat, pozitiv) va salbiy (manfiy, negativ) deb nomlash mumkin. Bunday atamalarni qo`llashdan asosiy maqsad maxalliy an‘ana, ijtimoiy tajriba (stereotipizatsiya darajasidagi ta‘sirchan kuchli tashqi omil) ekstremal xolat ta‘sirida keskin ruxiy burilishlar yasashga qodir psixologik mexanizmlarni aniqlashdan iboratdir. Odatda salbiy (negativ) motivatsiya shunday vaziyatda vujudga kelishi mumkinki, qachonki o‗quvchi bilimlarni o`zlashtirmaslik oqibatida qanday ko‗ngilsiz xolatlarga olib kelishini anglab yetsa (jazolanish, ota - onalar tanbexi, sinfdoshlar e‘tirozi, yomon baho olish, jamoa a‘zolari orasida obro`sizlanish va boshqalar) va ana shunga muvofiq sa‘yi - xarakatlarni amalga oshirsa. Salbiy motivatsiyaga ega bo`lgan o‗quvchi kamroq musibatli (mushkul axvol) yo‗lni tanlab, ta‘lim jarayonida qatnashishda davom etadi. Bunday o‗qish motivatsiyasiga aloqador o‗quvchilar yuqori ko‗rsatkichlarga, muvaffaqiyatli o`zlashtirish imkoniyatiga ega bo`lmaydilar, chunki ishtiyoqsiz darsga qatnashish tuyg‗usi, bilim va o‗quv predmetiga nisbatan qiziqishning mavjud emasligi bunga ma‘noviy to`siq bo`lib xizmat qiladi. Buning natijasida o`zlashtirmovchi, bo`sh o`zlashtiruvchi, sust o‗quvchilarning safi taboro kengayib boradi, bu narsa kundalik odatga aylana borsa, u stereotip darajasiga o`sib o`tishi mumkin. Mustaqil va muvaffaqiyatli o‗qish esa, shaxsdan faol, qatiy, ijodiy izlanishlarni takozo qiladi va shunga o`xshash talablarni o`zlashtiruvchi oldiga qo‗yadi. Shaxsning mazkur xolatlarga tayyor emasligi, undagi imkoniyatlarning cheklanganligi sababli o`zlashtirmovchilar qatorini to`ldirishga, 118 bir sinfda yoki kursda ikki yil o‗qishga olib keladi, usha qiyinchiliklar bilan o`z sinfi, kursini tamomlaydi. Bunday toifadagi o‗quvchilar yoki talabalar o‗quv faoliyati motivatsiyasini qayta ko`rish evaziga ijobiy natijalarga erishish mumkin. O‗quvchilar va talabalarda o‗qishga nisbatan salbiy motivatsiya birdaniga vujudga kelmaydi, balki uni keltirib chiqaruvchi bir necha xususiyatli omillar ta‘sir etishi extimol. Xozirgi zamon psixologiya fani bilimlarni egallashga nisbatan ichki extiyojga katta ahamiyat beradi va bu bilan shaxs xulq - atvorini birmuncha boshqarish imkoniyati mavjud ekanligini ta‘kidlaydi. Shuning bilan birga o‗quvchi (talaba) da barqaror bilishga qiziqishni shakllantirish muammosiga aloxida e‘tibor qilinadi. Darhaqiqat barqaror bilishga qiziqishlar ko`zg`atuvchi turtki (kuch) sifatida o‗quv motivlarini vujudga keltiradi, muvaffaqiyatli ta‘minlashga xizmat qiladi. O‗quvchi yoki talabada bilimlarning muayyan soxasiga, u yoki bu faoliyat turiga qiziqishning tug`ilishi ko‗p jixatdan shaxsni qay tariqa shakllanish imkoniyatini belgilaydi. Ana shu boisdan o‗qituvchi o`z o‗quv faniga nisbatan o‗quvchi va talabalarda qiziqishni o`stirish tarafdori bo‗lishi shart, chunki xuddi shuning negizida o‗quv materiali va o‗quv dasturini yuksak darajada o`zlashtirish muammosi yotadi. Shuni aloxida ta‘kidlash lozimki, bilishga qiziqish motiv doirasida o`sadi, o`zaro ta‘sir etadi, ular bilan uzviy bog`lanib ketadi. Ma‘lumki, o‗quvchi (talaba) bilim dargoxida ilm olishdan tashqari tengdoshlari jamoasi ichiga kirib boradi va qatnashadi, shu boisdan unda o`z o`rtoqlari, o‗qituvchilariga nisbatan muayyan munosabat shakli vujudga keladi. Uning o‗quv faoliyatiga undovchi motivlari bilan bir qatorda boshqacha xususiyatli xulq - avtor motivlari ham mavjuddir, jumladan ijtimoiy motiv jamoa bilan bo‗lish istagini anglatib, uning hayotida ishtiroq etish xoxishini o`zida aks ettiradi. O‗quvchi va talabalar o‗quv faoliyatining ijtimoiy motivlari ularning boshqa odamlar bilan muomalaga kirishi ehtiyoji bilan uzviy bog`liq bo`lib, ularni baholash, quvvatlash, tengdoshlar jamoasida muayyan joy egallash singari talablarda o`z aksini topadi. Mazkur motivlar o‗quv faoliyatining moxiyati bilan 119 bog`liq bo`lmay, balki unga yondosh yordamchi faktorlarni bildiradi. Ammo ushbu motivlar o‗quvchi va talaba o‗qishiga jiddiy turtki vazifasini bajaradi. Ijtimoiy motivlarni taxlil qilishda davom etsak, ular bevosita jamoa burchi, qarindoshlar va yaqin kishilar oldiga burch, o‗qishni umuminsoniy madaniyat, qadriyat, ma‘naviyatni egallash tasavvuri bilan bog`liq vosita, ushbu vosita odamlar foydali shaxs tariqasida namoyon bo‗lish, o`z imkoniyatini ro`yobga chiqarish, ezgu niyatini ushalishiga intilish funksiyasini bajarish mumkin. Turtki, undovchi usul vazifasini bajaruvchi ko`zg`atuvchi yosh xususiyatlari davriga qarab u yoki bu darajada aks etadi, ammo ular xar doim ham anglashilgan shaklga ega emas, shuning uchun ifodalanish darajasi nursizdir. O`smirlik va o‗spirinlik davrlarida ijtimoiy motivlar anglashinilgan, ahamiyat kasb etuvchi bosqichga o`sib o`tadi. Bunday motivatsiyani xar tomonlama qo`llab quvvatlash, rag`batlantirish bilan birga va bir davrning o`zida bilishga qiziqishiga aloqador boshqa o‗quv faoliyati motivlarini shakllantirish lozim. Ijtimoiy motivlar o‗quvchi va talabalarning tor ma‘nodagi shaxsiy intilishlari bilan ham aloqador bo‗lishi mumkin, jumladan, ularda o‗qishga nisbatan qiziqish yuk bo`lsa – da, lekin barcha topshiriqlarni yuksak darajada bajaradi, chunki o‗qituvchi ularning "a‘lo" baholashi, sinf yoki kurs peshqadami qilib tayinlashi, xech qanday shubxa bilan qaramasligi, extimol o‗quv jarayonidagi bunday xususiyatlar odamlarga shaxsiy muvaffaqiyat yoki yutuqqa erishishning, nufuz (obro` - e‘tibor) ning, yalov - bardorlikning birdan - bir yo‗li deb tasavvur qilinadi. Bunday yo‗lni tanlash vijdonga hilof xatti-xarakatlarga olib boradi, shaxsni shakllanish jarayoniga salbiy ta‘sir etadi. Shu boisdan ijtimoiy deb qabul qilingan motivlar jamoa ehtiyojini qamrab oladi, goxo ular shaxsiyatparastlik, tor saviyali shaxs xususiyatini mujassamlashtiradi. Ularning hayotida o`z tengdoshlari va do`stlari bilan muomalaga kirishish, do`stlikka sodiqlik, bergan va‘dasi (so`zi) ni uddasidan chiqish, hamkor bo‗lish ehtiyoji muxim o`rin egallaydi. O‗qituvchi mashg`lotlarda o‗quv faoliyatining zarur motivatsiyasini shakllantirsa, ularning mavjud ehtiyojlariga tayanib ish tutsa, o‗quvchida bilishga qiziqish barqarorlashadi. 120 Shuning uchun qiziqish motiv, motivatsiya shaxsning xatti-xarakati ichki regulyatsiyasi funksiyasini bajarib, ehtiyojni qondirish, xoxish - istak, ezgu niyat, orzu tilakni amaliyotda ro`yobga chiqarishning bosh omili bo`lib xisoblanadi. Motiv va motivatsiya faqat bilimlarni o`zlashtirish, o‗quv ko‗nikmalari va malakalarini egallash bilan cheklanib qolmasdan, balki shaxsning xulq-atvori, ya‘ni shaxsga oid xususiyatlarining namoyon bo‗lishini ham izohlashga xizmat qiladi. Hunar - texnika bilim yurti o‗quvchilarining o‗quv faoliyati motivlari: 1) o`z ishining ustasi, yaxshi mutaxassis bo‗lishga intilish; 2) o‗qishga qiziqish; 3) mehnatga muxabbat; 4) jamiyatga foyda keltirish uchun intilish; 5) o`rtoqlari orasida xurmat - e‘tiborga erishish xoxishi; 6) bilim yurtini tamomlagandan keyin durustroq maosh uchun xarakat; 7) yomon mehnat qilganda jazo olishdan qutilish uchun xarakat; 8) jamoa oldidagi javobgarlik. Yuqoridagi keltirilgan o‗quv motivlarini aniqlashga muljallangan metodika sakkizta motivlardan tuzilgan bo`lib, hunar - texnika bilim yurti o‗quvchilarining o‗qish motivlarini tadqiq qilishga qaratilgandir. Ushbu metodikani maxalliy sharoitga moslashtirish natijasida motiv va motivatsiyalarning etnopsixologik jabxalari va xususiyatlarini o‗rganish imkoniyatini vujudga keltiradi. Bundan tashqari, motivlar va motivatsiyalarning turli faoliyat doirasida yuzaga kelish omillarini hamda manbalarini aniqlashga qulay shart - sharoit yaratadi. Mazkur metodikani bir nechta vazifani bajarish niyatida qo`llab ko`rish, uning foydalanilmagan imkoniyatlari bo`yicha qo`shimcha ma‘lumotlar beradi. Motivlarning hilma-hil bo`lganligi, motivatsiya doirasining kengligi sababli ularning xar ikkalasi ham hayot va faoliyatning juda ko‗p qirralarida ishtiroq etadi, shuning bilan birga mazkur faoliyatning maxsuldorligi, samaradorligi, barqarorligi, uzluksizligini ta‘minlaydi. Shu bilan bir qatorda mehnat faoliyatiga oid motivlarning etnopsixologik xususiyatlarini topishga yordam beradi. |