3-mavzu. Moliyaviy tizimi va uning bo‘g‘inlari

notijorat tashkilotlarining operativ xarajatlari
. 2000-
yillar boshida bu ko‘rsatkich yalpi milliy mahsulotning o‘rtacha 
3,5%ini tashkil etgan (Vengriyada 
– 1,2%, AQShda – 6,3%). 
Rossiyad
a bu raqam 2%ga teng bo‘lgan. 
Hozirgi sharoitda notijorat sektor katta iqtisodiy salohiyatga 
ega bo‘la borib, bu yerda moliyaviy va inson resurslarining 
sezilarli qismi to‘planmoqda va u zamonaviy bozor 
munosabatlari tizimida muhim ish beruvchiga aylanib 
bormoqda. 
Notijorat asosda xo‘jalik yuritishning asosiy xususiyatlari 
quyidagilardan iborat: 
•
faoliyatning foyda olishga emas, balki ma’lum bir 
missiyaga erishishga yo‘naltirilganligi; 
•
e’lon qilingan maqsadlarga erishish uchun olingan 
foydadan vosita sifatida foydalanish; 
•
bozor xo‘jaligining iqtisodiy samaradorligi va faoliyatning 
ijtimoiy samaradorligini birgalikda qo‘shib olib borish. 
Notijorat tashkilotlari faoliyatining moliyaviy manbalari 
quyidagi besh asosiy guruhdan tashkil topadi: 
•
byudjet mab
lag‘lari; 
•
tijorat faoliyati:
- tovar, ish va xizmatlarni sotishdan olingan tushum;

---

 - 
aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa qimmatli qog‘ozlar va 
omonatlar bo‘yicha olinadigan daromadlar; 
- notijorat tashkilotning mulkidan, notijorat tashkilotlarining 
y
ordami asosida tuzilgan xo‘jalik jamiyatlarining faoliyatidan 
olinadigan daromadlar; 
•
tijorat tuzilmalari va xususiy shaxslarning homiylik 
yordamlari; 
•
ta’sischilardan doimiy ravishda va bir vaqtning o‘zida 
tushib turishi mumkin bo‘lgan tushumlar; 
•
qonun bilan ta’qiqlanmagan boshqa tushilmalar (masalan, 
ko‘ngillilarning mehnat sarflari, resurslarni jalb qilish bo‘yicha 
o‘tkazilgan tadbirlar (lotereyalar, auksionlar, ko‘ngilxushlik, 
madaniy, sport va boshqa ommaviy tadbirlardan)dan kelgan 
tushumlar. 
Turli mamlakatlarda notijorat tashkilotlarini moliyalashtirish 
manbalarining tarkibiy tuzilmasi turlichadir. Masalan, rivojlangan 
mamlakatlarda xususiy xayriyalarning miqdori keyingi yillarda 
1%dan (Yaponiyada
) 20%gacha (AQShda) oraliqda bo‘lgan va 
o‘rtacha 11%ni tashkil etgan. Hukumat ajratmalarining salmog‘i 
esa 26%dan (Germaniya) 71%gacha bo‘lib, uning o‘rtacha 
darajasi 48%ga teng bo‘lgan. Notijorat tashkilotlarining o‘zlari 
tomonidan ishlab topilgan mablag‘larning salmog‘i 23%dan 
(Vengriya) 71%gacha tebranib, uning o‘rtacha darajasi 41% 
atrofida edi. 
Notijorat faoliyatni moliyaviy jihatdan tartibga solishning 
shakllari, ularning davlat va mahalliy hokimiyat organlari bilan 
hamkorligi har bir mamlakatning tegishli qonunlari yordamida 
amalga oshiriladi. Ularni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash 
bevosita va bilvosita shakllarda amalga oshirilishi mumkin.
Notijorat sektorni davlat tomonidan bevosita qo‘llab-
quvvatlashning uch asosiy shakli mavjud: 
•
to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) byudjet investitsiyalari; 
•
hamkorlikda moliyalashtirish; 
•
davlat ijtimoiy buyurtmasi. 

---

Notijorat sektorni bilvosita moliyalashtirish shaklidan ham, 
ya’ni notijorat tashkilotlarini davlat va mahalliy hokimiyat 
organlari oldidagi to
‘lovlari va boshqa shunga o‘xshash 
majburiyatlaridan ozod qilish shaklidan ham amaliyotda tez-tez 
foydalaniladi. Bilvosita moliyalashtirishning asosiy ko‘rinishlari 
quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: 
•
soliq xarakteriga ega bo‘lmagan imtiyozlar; 
•
soliqlardan imtiyozlar; 
•
boshqa imtiyozlar. 
Soliq to‘lashda imtiyoz berish quyidagi ko‘rinishlarda 
bo‘lishi mumkin: 
•
xayriya qiluvchilar uchun imtiyozlar; 
•
homiylik qiluvchi yuridik shaxslar uchun imtiyozlar. 
Boshqa imtiyozlar quyidagi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi: 
•
notijorat tashkilotlarining faoliyati uchun binolarni ijaraga 
olish, yer maydonlarini ajratish; 
•
litsenziyalashtirishning soddalashtirilgan tizimini joriy etish; 
•
aloqa xizmatlari va kommunal xizmatlarni to‘lashda 
imtiyozli tariflardan foydalanish; 
•
va boshqalar. 
Davlat organlari notijorat tashkilotlarining faoliyatiga 
aralashish, agar ularning sarflanishi tashkilotning maqsadlariga 
mos kelay
otgan bo‘lsa, xarajatlarning yo‘nalishiga o‘zgartirishlar 
kiritish huquqiga ega emas.