AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Maliyya menecmentinin sxeması
|
Müəssisələrdə maliyyənin idarəolunması sxemi
Müəssisə maliyyəsinin idarəolunması subyektinin funksiyaları fəaliyyətin ümumi növüdür və təsərrüfat proseslərində və maliyyə fəaliyyətində insanların münasibətinə təsirin aparılması istiqamətini ifadə edir. Bu funksiyalar Müəssisə maliyyəsi maliyyə münasibət- ləri Satıcı
Pul fondu Alıcı
Tikinti, nəqliyyat və s. təşki- latlarla Başqa ölkələrin müəssisələr i ilə
ş cılərlə
Sex və filiallarla Büdcə Bank sığor- ta Büdcədənk ə nar fond- lar Fond
bazarı Investisiya fondları Başqa müəssisə və təşkilatlarla Müəssisə daxilində Baş idarə Maliyyə-kredit sistemi ilə Nizamnamə kapitalı Ə sas vəsait fondu Dövriyyə vəsaiti fondu Ə lavə kapital Ehtiyat kapitalı nvestisiya fondu Yığım fondu Amortizasiya fondu
Başqa mənbə- lər
Valyuta fondu stehlak fondu Ə mək haqqı fondu
Büdcəyə ödə- mələr
Başqa fondlar 54 sonrakılardan ibarətdir: məlumatların torlanması, sistemləndirilməsi, verilməsi və saxlanması, qərarların qəbul edilməsi və s. Maliyyənin idarəolunmasında idarə subyektinin funksiyalarına daxildir; planlaşma, proqnozlaşdırma, təşkil olunma, tənzimləmə, stimullaşma, nəzarət və s. Bazar şəraitində müəssisələrin maliyyəsinin idarəolunmasının təşkili müəyyən priniplər əsasında qurulur. Bu prinsiplərə daxildir; təsərrüfat sərbəstliyi; özünümaliyyələşmə; maddi-maddi məsuliyyət; fəaliyyətin nəticələri üçün maraqlı olmaq; maliyyə ehtiyatlarının təşkili və s. belə ki, müasir dövrdə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən bütün müəssisələr təsərrüfat və maliyyə sferasında real sərbəstliyə malikdir. Müəssisənin fəaliyyətinin bütün istiqamətlərində sərbəstliyi kommersiya hesabının xüsusiyyətləri ilə əlaqədarodır. Kommersiya hesabının əsas məqsədi mənfəət əldə etməkdir. Mənfəətin əldə edilməsi üçün müəssisə özü sərbəst qaydada müəyyən edir; nə istehsal etməli, hansı həcmdə istehsal etməli və kimə satmalı. Deməli, müəssisə mənfəətin alınması üçün xərclərini, onların istiqamətlərini və maliyyələşmə mənbələrini sərbəst qaydada müəyyən edir. Bazar iqtisadiyyatı şə raitində müəssisələrin öz fəaliyyətlərində sərbəst olmalarına baxmayaraq, dövlət, vergilər, amortizasiya siyasəti, büdcədənkənar fondlar, kredit və s. istiqamətlərdə onların fəaliyyətində iştirak edir. Təsərrüfat subyektlərində maliyyənin təşkilinin ən mühüm prinsiplərindən birini özünümaliyyələşmə təşkil edir. Belə ki, sahibkarlıq fəaliyyəti üçün özününmaliyyələşmənin təmin olunması və ən mühüm şəraitlərdən biridir. Özünümaliyyələşmə istehsal və satış xərclərinin öddənilməsini, istehsalın genişləndirilməsini, maliyyə-kredit orqanları qarşısında öhdəliçilitklərin yerinə yetirilməsini, müəssisədə iqtisadi həvəsləndirmə fondlarının təşkilini nəzərdə tutu rvə bütün istiqamətlərdə investisiyaların xüsusi vəsait, yəni mənfəət, amortizasiya ayırmaları və s. hesabına aparılmasını tələb edir. Beləliklə, bazar münasibətləri şə raitində təsərrüfatçılığın təşkilati-hüquqi formalarından asılı olmayaraq kommersiya fəaliyyəti göstərən müəssisələr özünümaliyyələşmə prinsipi əsasında işləyirlər ki, bu da özündə aşağıdakı xərclərin ödənilməsini nəzərdə tutur: 55 - məhsul istehsalı və satışı ilə əlaqədar xərcləri; - istehsalın genişləndirilməsi xərcləri; - iqtisadi həvəsləndirmə fondlarının təşkil xərcləri; - maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar xərclər; - sair xərclər. Özünümaliyyələşmə yuxarıda qeyd edilən xərclərin müəssisənin öz xüsusi pul vəsaiti heabına ödənilməsini nəzərdə tutur. Lakin, müəssisələr xəruri hallarda öz dövriyyələrinə kredit də cəlb edilə bilərlər. Bazar münasibətləri şəraitində sahibkarlıq fəaliyyəti maliyyənin təşkilinin ən mühüm prinsiplərdən biri olan maliyyə ehtiyatlarının təşkilini zəruri edir. Çünki, müasir dövr sahibkarlardan risk tələb edir. Lakin riskin nəticəsi mənfəət və ya zərərlə başa çata bilər. Bu isə müəssisələrdə maliyyə ehtiyatlarının təşkilini tələb edir. Müleiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələr xalis mənfəət hesabına maliyyə ehtiyatını formalaşdırır. Müəssisə öz təsərrüfat – maliyyə fəaliyyətinin nəticələri üçün maddi məsuliyyət daşıyır ki, bu da kommersiya fəaliyyəti göstərən müəssisələrdə maliyyənin təşkilinin mühüm prinsiplərindən biridir. Bunun üçün müəssisələrdə müəyyən məsuliyyət sistemi var, yəni, bu prinsip müəyyən maliyyə metodları ilə təmin edilir. Belə ki, əgər müəssisə müqavilə və hesablaşma intizamını pozarsa, vergi öhdəliklərini yerinə yetirməzsə və s. o zaman ona qarşı müəyyən maliyyə sanksiyaları tətbiq ediləcəkdir. Yəni o cərimə və s. ödəməlidir. ş in nəticələrinə görə ayrı-ayrı işçilər və müəssisə rəhbəri də məsuliyyət daşıyır. Məsələn, müəssisə rəhbəri vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə inzibati məsuliyyət daşıyır. Müəssisələrdə maliyyənin təşkilinin mühüm prinsipini fəaliyyətin nəticələri üçün maraq təşkil edir. Bazar münasibətləri şəraitində sahibkarlıq fəaliyyətinin məqsədi təsərrüfat fəaliyyətini mənfəətlə başa çatdırmaqdır. Deməli, müəssisə kollektivi və rəhbərliyi müəssisənin iş fəaliyyətinin nəticələrinin mənfəətli olması üçün maraqlıdırlar. Maddi marağı isə ancaq müəssisə gəlirinin və mənfəətinin həm
56 dövlətin və həm də müəssisənin mənafeyinə cavab verən sistemlə bölüşdürülməsi yolu ilə təmin etmək olar. Ə gər müəssisənin maliyyə vəziyyəti pisləşərsə və maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirə bilməzsə, o zaman ona qarşı hətta müflisləşmə sanksiyası da tətbiq oluna bilər. Sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələri üçün işçilər, müəssisə rəhbərləri, dövlət və s. maraqlıdırlar. Məsələn, işçilər üçün yüksək əmək haqqının müəyyən edilməsi; müəssisə üçün dövlət tərəfindən optimal vergi siyasətinin tətbiq edilməsi; dövlətin mənafeyi müəssisənin rentabelli işləməsi ilə təmin edilir. Maliyyənin təşkilinin prinsipləri mülkiyyət formalarından və iqtisadiyyatın sahələrindən asılı olmayaraq bütün müəssisə və təşkilatlara aiddir. Lakin müəssisələrin təşkilati-hüquqi formaları və sahə xüsusiyyətləri də hər bir müəssisədə maliyyənin təşkilinə birbaşa təsir göstərir, yəni müəssisələrdə maliyyənin idarəolunmasının təşkili bir sıra faktorlardan asılıdır və onlara aşağıdakıları göstərmək olar; - müəssisələrin müəyyən təşkilati-hüquqi formalara aid olması; - müəssisələrin mülkiyyət hüquqi olan müəyyən subyektlərə məxsus olması;
2012 2013 2014 Dövlət
10942 9230
9208 9087
Bələdiyyə 1759
1756 1755
1758 Xüsusi
74310 59407
62143 68642
Xarici 4693
3937 4404
4922 Qarışıq
1712 1302
1456 1601
1. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2014.
57 Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, dövlət müəssisələrinin sayı 2011- ci illə müqayisədə 2014-cü ildə 9087-yə, xüsusi müəssisələrin sayı 74310-dan 68642-yə, qarışıq müəssisələrin sayı isə 1712-dən (2011-ci il) 1601-ə (2014-cü ildə çatmışdır. Müəssisələrdə maliyyənin idarəolunması maliyyə mexanizminin köməyi ilə həyata keçirilir. Maliyyə mexanizmi iqtisadi-təsərrüfat mexanizminin tərkib hissəsidir. Maliyyə mexaqnizmi maliyyə münasibətlərinin təşkilinin forma, metod və üsulların məcmusundan ibarətdir. Maliyyə münasibətlərinin təşkilinin forma və metodları iqtisadi və sosial inkişaf üçün əlverişli şəraiti təmin edir. Maliyyə mexanizmi sisteminə maliyyə münasibətlərinin təşkili üçün istifadə edilən forma, metod və növlər daxildir. Beləliklə, maliyyə mexanizminin quruluş çox mürəkkəbdir. Maliyyə mexanizminin quruluşuna müxtəlif maliyyə münasibətlərinə uyğun elementlər aiddir. Maliyyə münasibətlərinin sfera və həlqələrindən asılı olaraq maliyyə münasibətləri ayrılır; müəssisənin maliyyə mexanizmi; sığorta mexanizmi; dövlət maliyyəsi mexanizmi. ctimai təkrar istehsala təsiri nöqteyi-nəzərindən maliyyə mexanizmini araşdırdıqda onun funksional həlqələri müəyyən edir: resursların sərfərbərliyə alınması; maliyyələşmə, stimullaşma.
. Müəssisə maliyyəsinin idarə olunması maliyyə mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilir. Müəssisənin maliyyəsinin idarə olunması sisteminə daxildir; maliyyə metodları; maliyyə alətləri; hüquqi təminat; maliyyənin idarə olunmasının məlumat təminatı.
maliyyə uçotu, maliyyə təhlili, maliyyə nəzarəti, maliyyə planlaşdırılması, maliyyə tənzimlənməsi, hesablaşmalar sistemi, kreditləşmə, sığortalaşma və s. Maliyyə alətlərinə isə mənfəət, vergi, kredit, faiz, qiymət, maya dəyəri, qiymətli kağızlar, debitor borcu, kreditor borcu, dividend, sığorta ödənişləri və s. daxildir. 58 Maliyyə mexanizmi maliyyə siyasətinin həyata keçirilməsi üçün istifadə edilir. Dövlət öz funksiyalarını həyata keçirmək üçün maliyyədən istifadə edir. Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün dövlət maliyyə siyasətindən istifadə edir. qtisadi siyasətin tərkib hissəsi olan maliyyə siyasəti vasitəsilə cəmiyyətin sosial və iqtisadi inkişafına təsir göstərilir. Maliyyə siyasəti dövlətin fəaliyyətinin xüsusi sferasıdır. Maliyyə siyasəti maliyyə resurslarının səfərbərliyə alınması, onların səmərəli bölüşdürülməsi və dövlətin funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün istifadəsinə yönəldilir. Müəssisə təsərrüfat subyekti kimi xüsusi maliyyə resurslarına malikdir və ona görə də özünün maliyyə siyasətini müəyyən edə bilər. Müəssisənin maliyyə siyasəti – maliyyə resurslarının formalaşmasına, səmərəli və effektli istifadəsinə yönəldilən metodların məcmusundan ibarətdir. Müəssisənin maliyyə siyasətinin işlənilməsinin məqsədi-müəssisənin strateji və faktiki məqsədlərinin əldə edilməsinə yönəldilən maliyyənin idarə olunmasının effektli sistemini qurmaqdır. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə olunması siyasəti sadəcə maliyyə siyasətinin həyata keçirilməsi deyildir, müəssisə maliyyəsinin idarə olunması siyasəti biznesin fəaliyyətdə olan vəziyyətinin transformasiyası üzrə qəbul edilən maliyyə qərarları sistemindən ibarətdir. Öz məzmununa görə müəssisənin maliyyə siyasəti onun mahiyyətini əks etdirən əsas istiqamətləri çərçivəsində həyata keçirilir: - maliyyə münasibətlərinin dəyişdirilməsi; - maliyyə münasibətlərinin sabitləşdirilməsi; - maliyyə sağlamlaşdırılması. Maliyyə münasibətlərinin dəyişdirilməsi müəssisə daxilində maliyyənin təşkilində geniş sahədə dəyişiklikləri nəzərdə tutur. Bu tədbir eyni zamanda müəssisənin maliyyə, pul tədavülü və kredit sahəsində münasibətlərin dəyişməsi üzrə tədbirlərin qəbul edilməsini də nəzərdə tutur. 59 Maliyyə münasibətlərinin sabitləşdirilməsi maliyyə münasibətləri və prosesləri xarakterində və tərkibində köklü dəyişiklikləri deyil, ancaq istehsal və maliyyə fəaliyyətinin kəmiyyət parametrlərinin pisləşməsinə yol verməmək məqsədi ilə onların yaxşılaşdırılmasını nəzərdə tutur.
– pis maliyyə şəraitində müəssisənin maliyyəsinin idarə olunması siyasətidir. Bu siyasət, eyni zamanda maliyyə sabitliyinin pozulması, iflas və müflisləşmə perspektivini də nəzərdə tutur. Maliyyə sağlamlaşdırılması siyasəti məcburi tədbirdir və müəssisədə maliyyə münasibətlərinin mövcud bazasında həyata keçirilə bilər. Müəssisənin maliyyəsinin idarəolunması maliyyə mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilir. Müəssisənin maliyyə mexanizmi - maksimum mənfəət əldə etmək üçün müəssisənin maliyyəsinin idarəolunması sistemidir. Müəssisə maliyyəsi mexanizmi bütün maliyyə mezanizmində mərkəzi yer tutur. Bu, maddi istehsal sferasının maliyyəsinin bütün maliyyə sistemində aparıcı rolu ilə əlaqədardır. Müəssisənin maliyyə mexanizmi müəssisədə pul fondları ilə ə laqədar maliyyə münasibətlərinin idarəolunması deməkdir.\ Maliyyə mexanizmi bir tərəfdən obyektivdir, yəni, obyektiv iqtisadi qanunların tələbləri əsasında qurulur, digər tərəfdən isə o subyektiv xarakter daşıyır, yəni hər hansı bir dövrdə müəyyən vəzifələrin həlli üçün dövlət tərəfindən müəyyən edilir və həmin vəzifələrin həllində müxtəlif forma və metodlardan istifadə edilir. Maliyyə münasibətlərinin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili maliyyə kateqoriyalarından (mənfəət, vergi, dövriyyə vəsaiti, amortizasiya ayırma, nağsız hesablaşmalar və s.) və normativlərdən (rentabellik, büdcəyə ödəmə), müxtəlif stimul, sanksi və s. maliyyə alətlərindən istifadə etməklə əldə edilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal vasitələri, kapital, əmək və s. bazarların formalaşması, mülkiyyətin müxtəlif formalarının mövcud olması, qiymətlərin sərbəstləşməsi və s. müəssisələrdə maliyyənin idarəolunması mexanizminin də dəyişməsini də zəruri etdi. 60
idarəolunması maliyyə menecmenti çərçivəsində həyata keçirilir. Maliyyə menecmenti – strateji və cari məqsədlərə çatmaq üçün müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində meydana çıxan pul axının hərəkətinin idarəolunmasının səmərəli sistemini əks etdirir. Başqa sözlə, maliyyə menecmenti maksimum gəlir ə ldə etmək üçün müəssisənin maliyyə vəsaitinin optimallaşdırılması ilə ə laqədardır. Maliyyə mecementinin mahiyyəti maliyyə metodların köməyi ilə maliyyə vasitələrindən istifadə etməklə müəssisənin maliyyə münasibətlərinin idarə etmə sistemini ifadə edir. Maliyyə menecmentinin məzmunu onan mahiyyətindən daha genişdir. Belə ki, onun məzmunu maliyyə menecmentinin müəssisənin ümumi idarə etmə sistemindəki yerindən asılıdır. Belə ki, maliyyə menecmenti müəssisənin ümumi idarəetmə sisteminin ayrılmaz hissəsi kimi çıxış edir və maliyyə resurslarının hərəkətini və bu hərəkət zamanı yaranan maliyyə münasibətlərini prosesinin rasional idarə etmə sistemini özündə ifadə edir. Bu da maliyyə menecmentini müəssisənin ümumi idarəetmə sistemində ən vacib həlqəyə çevrilir. Müasir maliyyə menecmentinin məzmunu bazar şəraitinə keçidlə əlaqədar yaranan yeni probleslərin həlli və maliyyə təhlilinin metodlarının daha da dərinləşməsi ilə xarakterizə olunur. Belə problemlər kimi kapitalın və gəlirin diskontlaşdırılması, kapitalın dəyərinin təyini vasitəsilə kapitalın struketurunun idarə olunması, iqtisadi diaqnostikanın metodlarına malik olmaq, maliyyə risklərinin idarə olunması və s. çıxış edir. Bunların təcrübi idarə etmədə həll olunması müəssisələrdə maliyyə menecmentinin səmərəliliyini artırır. Beləliklə, maliyyə menecmenti – müəssisənin pul vəsaitlərinin dövriyyəsinin təşkili və maliyyə resurslarının formalaşması, bölgüsü və istifadəsi ilə əlaqədar idarəetmə qərarlarının işlənməsi və reallaşdırılmasının metod və prinsiplər sistemini əks etdirir. Maliyyə menecmenti pul dövriyyəsinin təşkili, maliyyə resurslarının formalaşması və istifadəsinin idarə olunması prosesidir.
61
Maliyyə menecmentinin məzmunu və prinsiplərinə əsasən onun məqsəd və vəzifələri formalaşır. Maliyyə menecmenti – maliyyə ilə bağlı peşə fəaliyyətinin növü olmaqla müəssisənin maliyyəsinin idarəedilməsi ilə məşğuldur. Bazar münasibətləri şə raitində hər bir sahibkarlın başlıca vəzifəsi maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması əsasında mənfəət artımını, investisiya layihələrinin səmərəliliyini darəetmə subyekti Müəssisənin maliyyə xidməti
Maliyya menecmenti Maliyya fynksiyaları və alətləri darəetmə obyekti Pul dövriyyə- si
Kapitalın dövriyyəsi Maliyyə resursları və onların mənbələri Maliyyə münasibətləri 62 artırmaqdan, maliyyə resurslarını, dövriyyə aktivlərini səmərəli halda idarə etməkdən ibarətdir. Müəssisənin maliyyə fəaliyyəti maliyyə resurslarının formalaşması və istifadəsi ilə əlaqədar onun funksiyalarının praktiki reallaşdırılması üçün həyata keçirilən prosesləri ifadə edir. Bu fəaliyyət müəssisənin nizamnamə kapitalının formalaşdırılması anından ləğv olunması anına qədər müstəqil təsərrüfat subyekti kimi onun həyatının bütün mərhələlərində həyata keçirilir. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi prosesi ölkənin maliyyə sisteminin müxtəlif subyektləri və maliyyə münasibətlərinin geniş spektiri ilə səciyyələnir. Beləliklə, maliyyənin idarəolunması – kömpleks anlayışdır. Maliyyənin idarəolunmasına iqtisadiyyatın idarəolunması aləti kimi, maliyyədən istifacə daxildir, yəni burada bütün ictimal təkrar istehsal prosesinə maliyyənin təsiri nəzərdə tutulur. Belə təsir kəmiyyət və keyfiyyət nöqteyi-nəzərərindən müəyyən edilir. Maliyyə mexanizmi vasitəsilə mili gəlirdə müəssisənin payının azaldılması və ya artması yolu ilə onun inkişafını məhdudlaşdırmaq və ya genişləndirmək olar. Bununla yanaşı, maliyyənin köməyi ilə müəssisənin işinin keyfiyyət göstəricisinə təsir etmək olar və nəticədə təsərrüfat subyektinin gəliri artar. Müəssisənin maliyyə fəaliyyəti pul daxilolmalarının mənbələrinin axtarılması, səfərbərliyə alınması və xərclənməsi üzrə ağıllı hərəkəti nəzərdə tutur. Maliyyə fəaliyyətinin təşkilatı, plan, uçot funksiyalarının həyata keçirilməsi istehsal, texniki, sosial və iqtisadi tədbirlərin yerinə yetirilməsi pul resursları ilə təmin edilir. Eyni zamanda, onun əsas vəzifəsi təsərrüfat subyektinin arasıkəsilmədən fəaliyyətini təmin etmək və müsbət maliyyə nəticələrinə nail olmaqdan ibarətdir. Müəssisənin maliyyə fəaliyyəti pul resurslarının hərəkəti ilə ə laqədardar və istehsal fəaliyyəti ilə paralel baş verir. Bununla əlaqədar olaraq, qəbul edilən maliyyə qərarları həm pul vəsaitlərinin hərəkətini nizamlaşdırır. Beləliklə, müəssisənin maliyyə fəaliyyəti təsərrüfat prosesinin maliyyə resursları ilə təmin edilməsinə, riskin səviyyəsinin aşağa salınmasına və istehsalın nəticələrinin yüksəldilməsinə yönəldilir. Bu və ya digər vəzifələrin yerinə yetirilməsi çox mürəkkəbdir. Çünki, rəqabət güclənir, maliyyə və təsərrüfat
63 ə laqələri mürəkkəbləşir. Maliyyə institutlarının və onların göstərdikləri xidmətlərin formalarının artması, yeni maliyyə əməliyyatlarının tətbiqi müəssisənin maliyyə fəaliyyətini çətinləşdirir və eyni zamanda onun fəaliyyətində qlobal məqsədlərə nail olunmağın əhəmiyyətini artırır. Yuxarıda qeyd olunanlar müasir dövrdə fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektlərində maliyyə fəaliyyətinin idarə olunmasının səmərəli sisteminin təşkilinin məqsədəuyğun və zəruri səbəblərindəndir. Söhbət, müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə olunmasının yüksək forması kimi maliyyə menecmentinin təcrübədə tətbiqi və istifadəsindən gedir. Hər bir təsərrüfat sistemində müəssisə öz maliyyə fəaliyyətini təşkil etməlidir. Bu fəaliyyət qoyulmuş vəzifələrə nail olmağa müsbət təsir göstərir.
|