Entomologiya va fitopatologiya

o‘tlardan ajriqqa zarar yetkazmaydi.
O‘rgimchakkana O‘zbekistonning barcha viloyatlarida keng
tarqalgan. Erkagi 0,2 — 0,3 mm, urg‘ochisi 0,4 — 0,6 mm
kattalikda bo‘ladi. Yozda ko‘k sariq, erta bahorda va kuzda qizg‘ish
rangli bo‘ladi. O‘rgimchakkana tuxum, lichinka, nimfa va yetuk
kana bosqichlarida rivojlanadi.
Lichinkasida 3 juft oyoq, nimfa va yetuk kanalarida esa 4 juft
oyoq bo‘ladi. O‘rgimchakkananing orqa tomonida 7 qator bo‘lib,
26 ta tuk joylashgan.

42
O‘rgimchakkananing yetuk zoti, lichinka va nimfalari o‘simlik
shirasini so‘rib zarar yetkazadi. Ular, ayniqsa, bargning orqa
tomonida ko‘p bo‘ladi. O‘rgimchakkanani aniqlash uchun
zararlangan barg olinib, orqa tomoni bilan toza qog‘ozga silkitiladi
va lupa yordamida tekshirib ko‘riladi. Turli tomonga harakatlanayotgan
o‘rgimchakkanalar kuzatiladi.
Urg‘ochi o‘rgimchakkanalar o‘simlik qoldiqlari va tuproq
yoriqlarida qishlaydi. Qishlovdan o‘rgimchakkana o‘rtacha kunlik
harorat +7 °C ga yetganda, ya’ni mart oyida chiqadi. Ob-havo
sharoitiga qarab umumiy rivojlanish davri 8—30 kun davom etadi.
O‘rgimchakkana O‘rta Osiyoda 12-20 marta avlod beradi. Shundan
8—12 ta avlodi g‘o‘zada rivojlanadi.
Qo‘ng‘ir meva kanasi. Qo‘ng‘ir meva kanasi bog‘ o‘simliklaridan
o‘rik, olma, olxo‘ri, olcha va gilos   kabi mevali daraxtlarga kuchli
zarar yetkazadi.
Qo‘ng‘ir meva kanasi O‘zbekistonda keng tarqalgan. Bu kana
bilan zararlangan barglar qo‘ng‘ir tusga kiradi va  fotosintez
xususiyati pasayadi. Barglar va daraxt mevalari mayda bo‘lib
yetilmasdan to‘kilib ketadi.
Qo‘ng‘ir meva kanasi urg‘ochisining kattaligi 0,6 mm, erkagi
0,3 mm ga yetadi. Tanasi oval shaklda bo‘lib,  orqa tomoniga qarab
yassilashgan. Tuxumi yumaloq, 1,5 mm kattalikda. Tuxumlik
bosqichida oziqlangan o‘simligining novdalar po‘stlog‘ida,
kurtaklar asosida qishlaydi. Erta bahorda lichinkalari  kurtaklar ichida
oziqlanadi. Urg‘ochi qo‘ng‘ir meva kanasi  barg va novdalarga 25 —
90 tagacha tuxum qo‘yadi. Yiliga 3 — 6 marta nasl beradi.
Zang kanasi. Zang kanasi pomidor, kartoshka va baqlajonni
kuchli zararlaydi. Zararlangan o‘simliklarning bargi, shoxi va poyasi
quriydi. Kana asosan issiqxonalarda qishlab chiqadi. Qulay sharoit
tug‘ilsa, yil bo‘yi rivojlanadi. Ochiq maydondagi  ekinlarga ko‘chat
bilan  o‘tadi.
Harorat 27—28
O 
C, namlik 30—40% bo‘lganda kana yaxshi
rivojlanadi. Bunday sharoitda 6 kunda bir avlodi rivojlanadi. Bitta
urg‘ochi kana 50 tagacha tuxum qo‘yadi va 40 kundan ortiq
yashaydi.
Zang kanasiga qarshi uyg‘unlashgan  kurashda eng avvalo oldini
olish tadbirlarini amalga oshirish kerak. Bunda issiqxona va
parniklarning tuprog‘ini ekin ekishdan oldin kimyoviy preparatlar
bilan zararsizlantirish kerak. O‘simliklar zararlana boshlagandan
keyin qiruvchi kimyoviy vositalarni qo‘llash tavsiya etiladi.

43
6.4. Kanalarga qarshi kurash choralari
O‘rgimchakkanaga va boshqa kanalarga qarshi asosan agrotexnik,
biologik va kimyoviy kurash choralari olib boriladi.
Agrotexnik usul. Agrotexnik kurash usuli yordamida
o‘rgimchakkana ko‘payib ketishining oldini olish, ba’zan esa
butunlay qirib tashlash mumkin.
Agrotexnik kurash usulini muvaffaqiyatli qo‘llash yo‘li bilan
o‘rgimchakkana uchun noqulay sharoit yaratish, g‘o‘za  o‘simligining
yaxshi o‘sib rivojlanishi hamda uning yirtqichlarining ko‘payishi
uchun esa qulay sharoit vujudga keltirish mumkin.
Agrotexnik tadbirlardan to‘g‘ri foydalanish o‘rgimchakkanadan
tashqari ko‘plab zararkunanda hasharotlar ommaviy ko‘payib
ketishining oldini olishga, zarar keltirish darajasini kamaytirishga
olib keladi. Bunday agrotexnik kurash choralariga  qator oralariga
ishlov berish, almashlab ekish, o‘g‘itlashni, sug‘orish ishlarini
o‘z vaqtida amalga oshirish kabi tadbirlar kiradi. Yaxob suvi berish
bilan ham yaxshi natijalarga erishiladi.
O‘simlikka mineral va organik o‘g‘itlarni to‘g‘ri tanlab, ilmiy
asosda berish o‘simlikning o‘rgimchakkana va boshqa
zararkunandalarga chidamliligini oshiradi.
Kaliyli va fosforli o‘g‘itlar o‘simliklarning mexanik to‘qimalarini
mustahkamlab qoplovchi to‘qimasini  qalinlashtiradi. Natijada
o‘rgimchakkana va boshqa kanalarning hartumi o‘simlik shirasini
so‘rish uchun qisqalik qiladi.
Har bir ekinda uchraydigan zararkunandaning hayot
kechirishini hisobga olgan holda hosilni yig‘ishga kirishilsa, kelgusida
shu turdagi zararkunanda tarqalishining oldi olinadi.
Kimyoviy kurash usuli. O‘rgimchakkana va boshqa kanalar
yoppasiga ko‘payib ketgan vaqtda ularga qarshi qiruvchi chora-
tadbirlardan kimyoviy kurash choralari olib boriladi. Bunda ularga
qarshi O‘zbekistonga ishlatishga ruxsat etilgan inson va issiq qonli
organizmlar hamda atrof-muhit uchun kam zaharli bo‘lgan
pestitsid (zararli organizmlarga qarshi kurashda ishlatiladigan
kimyoviy modda)lardan foydalaniladi. O‘rgimchakkanaga qarshi
kurashda akaritsid (kanalarga qarshi kurashda qo‘llaniladigan
pestitsid) lardan nissoran 10% li n.k.(namlanuvchi kukuni) —
gektariga 0,1 kg, neoron 50% li k.e — gektariga 1 litr,  oltingugurt
80 % n.k — gektariga 10 kg, 0,5—1
0
 li oltingugurtning ohakli
qaynatmasi  va boshqa pestitsidlar qo‘llaniladi.

44
O‘rgimchakkanaga qarshi eng samarali kurash usuli oldini
olish chora tadbirlari  bo‘lib hisoblanadi. Buning uchun  1
0
 li
oltingugurtni ohakli qaynatmasi bilan dala atrofidagi begona o‘tlarga
o‘rgimchakkana ekin maydoniga tushmasdan oldin ishlov berish
yaxshi natija beradi.
Biologik kurash usuli. O‘rgimchakkana va boshqa kanalarning
tabiiy kushandalari ko‘p bo‘lib, ular kanalarning sonini ma’lum
darajada cheklab turadi.   Bularga   oltinko‘z,   kanaxo‘r   tri ps  va
boshqalar  kiradi. O‘zbekiston biolaboratoriyalarida oltinko‘z
ko‘paytiriladi. Oltinko‘zni o‘rgimchakkana va boshqa kanalarga qarshi
kurashda  qo‘llash yaxshi samara beradi.
 Savollar
Qishloq xo‘jalik ekinlariga zarar yetkazuvchi qanday kanalarni bilasiz?
O‘rgimchakkananing tuzilishi va rivojlanishini aytib bering?
Qo‘ng‘ir meva kanasi va zang kanasining tuzilishi hamda zararini gapirib
bering?
Kanalarga qarshi qanday kurash choralari olib boriladi?
6.5. Qalqondorlar va soxta qalqondorlar
Qalqondorlar teng qanotlilar turkumining kenja turkumi
hisoblanadi. Mazkur kenja turkum vakillarining ko‘pchiligi
o‘simliklarni vegetativ va generativ organlari  yuza qismiga yopishib
qalqoncha hosil qiladi. Shuning uchun qalqondorlar deb nom
berilgan. Ayrim turlari foydali bo‘lib bo‘yoq olinadi.
Qalqondorlarning kattaligi bir necha mm bo‘lib, erkak va urg‘ochisi
bir-biridan tashqi tuzilishi hamda rivojlanishi bilan  farq qiladi.
Qalqondor va soxta qalqondorlarning urg‘ochisi harakatsiz va
qanotsiz bo‘lib, tanasining bosh, ko‘krak va qorin bo‘limlari o‘zaro
qo‘shilib ketgan. Ularning tanasi noksimon, sharsimon, oval va
boshqa shakllarda bo‘lishi mumkin. Og‘iz apparati hartumcha bo‘lib,
g‘ilof ichida joylashgan 4 ta qilchadan iborat, so‘rishga moslashgan.
Qalqondorlarning urg‘ochilarida oyoqlar mavjud emas.
Soxta qalqondorlarning lichinkalari qalqonsiz, urg‘ochilari
yoshligida qalqonsiz bo‘lib voyaga yetib borishi bilan terisining ust
qismi qattiqlashib boradi va tuxum qo‘yish davri oxiriga borib qotadi.
Urg‘ochilari tuxumini qalqonining ostiga va xaltalari oralig‘iga to‘p-
to‘p qilib qo‘yadi.

45
Erkaklari urg‘ochilaridan farq qilib qanotli, yaxshi uchadi.
Qanoti bir juft. Erkaklarining tanasi bosh, ko‘krak va qorin
qismlarga aniq ajralib turadi. Bosh qismida bir juft uzun
mo‘ylovlari, ko‘zlari mavjud, lekin og‘iz apparati taraqqiy
etmagan. Qorin qismi uchi tomon ingichkalashgan oxirgi
bo‘g‘imida naysimon shakldagi (o‘simta) tashqi jinsiy apparati
mavjud.
Qalqondorlar turli qushlar, shamol va  boshqa vositalar yordamida
yosh lichinkalik bosqichida tarqaladi.  Qalqondorlar bog‘dagi mevali
daraxtlarga kuchli shikast yetkazadi. Ayniqsa, yosh ko‘chatzorlarni
kuchli zararlaydi.
Gunafsharang qalqondor. Urg‘ochisining qalqoni 2 mm,
yumaloq yoki noto‘g‘ri yumaloq  bo‘lib, erkagining rangi och
kul rang, urg‘ochisining tanasi gunafsha rangda. Erkagining bir
juft qizg‘ish - gunafsha tusli 1 mm uzunlikdagi qanoti bor.
Erkagining qorin qismining oxirgi bo‘g‘imi uzun o‘simtaga
aylangan. Tuxumi cho‘ziq, gunafsha rangli  va 0,1 — 0,2 mm
uzunlikda bo‘ladi.
Lichinkalari 2-yoshidan farqlanadi. Erkak lichinkalarining
gavdasi cho‘ziqroq. Erkak g‘umbak cho‘zinchoq qalqon ostida bo‘lib,
taxminan 1 mm uzunlikda bo‘ladi. G‘umbak sekin-asta oyoq chiqaradi.
Urg‘ochilari chala o‘zgarib rivojlanadi. Erkaklari harakatsiz bosqichni
o‘taydi. Bu to‘la o‘zgarishli hasharotlarning g‘umbak bosqichiga to‘g‘ri
keladi.
Voyaga yetgan urg‘ochi avlodi urug‘langan holatda daraxt
shoxlarida qishlaydi.
Kaliforniya qalqondori. Qalqoni yumaloq, biroz yapaloqlashgan,
och jigar rang yoki kul rangda, diametri 1,0 — 1,5 mm dan 2
mm gacha bo‘ladi. Erkagining bir juft qanoti bor.
Lichinkasi oziqlana boshlaganda oq shira chiqaradi. Shira
keyinchalik qalqonga aylanadi. Lichinkalarini ikkinchi yoshidan
boshlab ajratishi mumkin. Erkak lichinkalarining qalqoni
cho‘ziqroq, urg‘ochisiniki esa yumaloq bo‘ladi. Kaliforniya
qalqondori lichinkalik bosqichida daraxt shoxlarida qishlaydi.
Kaliforniya qalqondori daraxt novdalari shirasini so‘rib
oziqlanadi. Natijada novdalar yorilib, qing‘ir-qiyshiq bo‘lib o‘sadi.
Barglar deformatsiyaga uchraydi. Barglar va yosh mevalar
zararlanish oqibatida to‘kilib ketadi. Katta mevalarda qizil dog‘lar
paydo bo‘ladi. Mevalar bemaza bo‘lib sifati buziladi va saqlashga
yaramaydi.

46
Komstok qurti. Urg‘ochisining uzunligi 3—4 mm, tuxum
qo‘yish davrida 5—6 mmga yetadi. Tanasi oq mumsimon tuk bilan
qoplangan, chetlarida 17 juft mumsimon o‘simta bor. Tana
uzunligining yarmiga teng keladigan 2 ta dum o‘simtasi ham mavjud.
Oyoqlari yaxshi rivojlangan, kalta tuklar bilan qoplangan, son va
boldirining pastki tomoni sertuk. Ko‘zlari yirik va mo‘ylovlari 8
bo‘g‘imli bo‘ladi.
Qurtining erkagi 1,02—1,5 mm, qanotli qizg‘ish-jigarrangga
ega. Ko‘zlari qora bo‘lib, qizil doira bilan o‘ralgan.
Tuxumi oval shaklda, 0,3 mm, bir uchi biroz toraygan, sariq-
zarg‘aldoq rangda bo‘ladi.
Birinchi yoshli lichinkasi 0,45 mm oval shaklda. Oziqlana
boshlashi bilan oq mumsimon modda bilan qoplangan 2 ta o‘simta
chiqaradi. Uning yon o‘simtalari yo‘q. Ikki yoshli lichinkasi 1 mm,
mo‘ylovi 6 bo‘g‘imli hamda 2 va 3 yoshli lichinkalari yon tomonida
16 juftdan o‘simtasi bor.
Komstok qurti o‘simlik ildizida, xazonlar va po‘stloq tangachalari
ostida tuxumlik bosqichida qishlaydi.
Komstok qurti bir yilda 3—4 marta avlod beradi. Komstok
qurtining zararidan novdalar qing‘ir-qiyshiq bo‘lib, barglar
sarg‘ayadi va qurib qoladi. Daraxtning ildiz, tana va shoxlarida yoriqlar
paydo bo‘ladi.
Qarshi kurashish choralari. Erta bahorda daraxt kurtaklari
yozilgunga qadar, havo harorati +4
 o
C dan past bo‘lmaganda 60
%li nitrofen pastasi (30 — 60 kg/ga hisobidan) yoki ¹30 preparat
76% neft moy emulsiyasi preparatlari (40 — 100 l/ga hisobidan)
bilan ishlov berish yaxshi natija beradi.
Qalqondorlarning qishlov bosqichiga qarshi kurashish uchun
2 yilda bir marta daraxtlarga quyidagi emulsiyalardan birortasini
purkash lozim bo‘ladi:
1. Preparat ¹ 30 (100 litr suvga 5 kg hisobida) erta bahorda
kurtaklar bo‘rtguncha sepiladi. Bir gektar bog‘ga (bog‘ning yoshiga
qarab) 80 — 100 kg miqdorda sarflanadi.
2. Nitroemulsiya tarkibida dizel yonilg‘isi va nitrofen bor. Urug‘li
bog‘larda bu preparatning 8% lisi tayyorlab ishlatiladi. Buning
uchun 100 litr suvda 8 kg solarka va 0,5 kg nitrofen eritiladi.
Sifatli emulsiya tayyorlash uchun purkagich bakiga suv va uning
ustiga dizel yonilg‘isi hamda nitrofen qo‘shiladi. Bir xil tusdagi
qorishma hosil bo‘lgandan keyin qorishtirgichlar ishga tushirilgan
holda, bak to‘lgunga qadar yana suv quyiladi. 8% li nitroemulsiyani

47
kech kuzdan to kurtaklar bo‘rtgunga qadar qo‘llash mumkun.
Bir gektar bog‘ga o‘rtacha 100 kg solarka va 6—7 kg nitrafen
sarflanadi.
Qalqondorlarga qarshi kurashda daraxtlarning barcha qismi eritma
bilan yaxshilab xo‘llanilishi shart. Ishlov berish vaqtida havo harorati
8—10 
o
C dan past bo‘lmasligi kerak.
Bog‘larda qalqondor borligi aniqlanganda daraxtlar 2—3 yilda
bir marta ko‘klamda daraxtlar kurtak yozguncha nitrofen eritmasi
bilan (10 litr suvga 200 g hisobidan) ishlov beriladi. Shu davrda
qalqondorlarga qarshi moyli emulsiyalar yaxshi samara beradi;
buning uchun 50 gramm nitrofen 800 gr dizel moyida (solarkada)
eritiladi, so‘ngra unga 9—9,5 l suv qo‘shiladi. Daraxtning tana va
novdalari to‘liq  xo‘llanguncha purkaladi.
Yana bir usul: 200 gramm kir sovuni 2 litr suvda eritilib,
so‘ng 800 gramm solarkaga aralashtiriladi va 7 litr suv qo‘shiladi.
U s h b u   e r i t m a   b i l a n   i s h l o v   b e r i l s a ,   2 — 3   y i l   m e v a l a r
zararlanmaydi.
 Savollar
Qalqondorlar tanasi qanday tuzilgan?
Qalqondorlar qanday tarqaladi?
Qanday zararli qalqondorlarni bilasiz?
Qalqondorlarga qarshi qanday kurash choralari olib boriladi?

48
7-BOB. Kemiruvchi hasharotlar
7.1. Tunlamlar
Tunlamlar oilasi kapalaklar turkumining eng katta oilasi bo‘lib,
fanga 20 mingga yaqin turi ma’lum. Qanotlarida beshta ko‘ndalang
ingichka to‘lqin ko‘rinishidagi chiziq va uchta o‘rta dog‘ mavjud.
Qurtlari biologiyasiga ko‘ra quyidagi guruhga bo‘linadi:
o‘simliklarning quyi organlarini kemiruvchilar, yuqori organlarini
kemiruvchilar, ko‘katxo‘rlar va odimchilar.
Quyi kemiruvchilar qurtlari tuproqda yashab o‘simliklarning
ildizi bilan oziqlanib zarar yetkazadi. Kuzgi tunlam zararkunandasi
quyi kemiruvchilarga misol bo‘ladi. Yuqori kemiruvchilarning
qurtlari o‘simliklarni yer ustki organlarida yashab zarar yetkazadi.
G‘o‘za tunlami, ya’ni ko‘sak qurti yuqori kemiruvchilarga misol
bo‘ladi.
Tunlamlarning kapalaklari tunda faol bo‘lgani uchun shunday
nom berilgan. Tunlamlarning ayrim asosiy zararkunanda turlari bilan
tanishib chiqamiz.
Kuzgi tunlam. Kuzgi tunlam O‘zbekistonning barcha viloyatlarida
uchraydi. Qishloq  xo‘jaligi va yovvoyi o‘simliklarning yuzdan ortiq
turiga qurtlik bosqichida zarar yetkazadi.
Kuzgi tunlam kapalagining kattaligi qanotlarini yozganda 40
mm gacha boradi (20-rasm). Oldingi qanotlari sarg‘ish — kulrangda
bo‘lib, asosiga yaqin qoramtir dog‘i, markazida yumaloq, undan
yuqoriroqda buyraksimon dog‘lari  mavjud. Orqa qanotlari tomirli
oq tusda. Tuxumi oqimtir, 0,65 mm bo‘lib shakli gumbazsimon,
16—20 qobirg‘ali. Qurtlari dastavval 0,5 mm cha  bo‘lib, beshinchi
yoshiga borib 50 mm gacha yetadi. G‘umbagi 15—20 mm,  och
qo‘ng‘ir rangda bo‘ladi.
Zararkunandaning 6-yoshli qurtlari 5—15 sm tuproq
chuqurligida sovuqqa chidamli holda qishlaydi. Erta bahorda qurtlari
qishlovdan chiqib g‘umbakka aylanadi. Aprel — may oylarida
kapalaklari g‘umbakdan uchib chiqadi. Kapalaklari  qo‘shimcha
oziqlanadi. Ular 10—40 kungacha yashaydi. Urg‘ochilari o‘rtacha
500—600 dona tuxum qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan qurtlari avval
barg orqasida bo‘lib, uning eti bilan oziqlanadi.

49
Keyin tuproqqa tushib
o‘simlikning yer ostki
qismi bilan oziqlanadi.
Qurtlari 30—40 kun oziq-
lanib bo‘lgach, tuproqda
in yasab unda g‘umbakka
aylanadi. G‘umbakdan
havo haroratiga qarab 2—
3 haftada kapalaklari uchib
chiqadi. G‘o‘zaga asosan
birinchi avlodi kuchli
shikast yetkazadi. Kuzgi
tunlam O‘zbekistonda 3
marta avlod berib
rivojlanadi.
Kurash choralari.
O‘simlikning o‘suv dav-
rida qator oralariga o‘z
vaqtida ishlov berish,
begona o‘tlarni yo‘qotish,
erta ekish, kuzda hosil
yig‘ishtirib olingach esa
yerni  chuqur shudgor-
lash, qishki yaxob suvini
berish kabi chora-
tadbirlar zararkunanda zarar yetkazishini ma’lum darajada
cheklaydi.
Zararkunanda tarqalishi oldini olish  uchun chigit ekilgunga
qadar dala atrofi va yo‘l chetlaridagi begona o‘tlarda gektariga 40—
60 ming dona hisobida trixogramma tuxumxo‘ri tarqatiladi.
Tabiatda hozirgi kungacha kuzgi tunlamning 80 turga yaqin
tabiiy kushandalari mavjudligi aniqlangan. Ushbu kushandalar
kuzgi tunlamni turli rivojlanish bosqichlarida zararlab sonini
kamaytirib turadi. Kuzgi tunlamning tabiiy kushandalariga
apanteles, trixogramma, vizildoq qo‘ng‘izlar misol bo‘ladi.
O‘zbekistondagi biolaboratoriyalarda trixogramma tuxumxo‘ri
ko‘paytiriladi. Agar kushandalar va kuzgi tunlamning o‘zaro nisbati
(1:2) bo‘lsa, kuzgi tunlamning sonini kushandalari cheklab turadi.
Natijada qarshi kurash choralari o‘tkazilmaydi. Kuzgi tunlam
miqdori kushandalariga nisbatan shu darajadan ko‘p bo‘lsa,
20-rasm. 
Kuzgi yoki ko‘kqurt tunlami
(A. Blyumer olgan rasm)
1—kapalagi; 2—tuxumlari; 3—qurt
zararlayotgan g‘o‘za niholi ildiz bo‘g‘zi;
4—tuproqdagi g‘umbagi; 5—qurt
zararlagan chigitdan unib chiqqan nihol.

50
iqtisodiy jihatdan zarar yetkazadi va qarshi kurash choralari olib
borishga zarurat tug‘iladi.
G‘o‘za unib chiqqandan so‘ng dalaga feromon tutqichlar
tarqatiladi. Har bir feromon tutqichga  3—4 donadan kuzgi tunlam
kapalaklari tushsa, 200000 dona trixogramma bir gektarga uch
marta 2—5 kun oralatib, birinchi marta 60000, ikkinchi marta
80000 va uchinchi marta yana 60000 dona tarqatiladi. Kuzgi
tunlamning tuxum qo‘yishi davom etsa, qo‘shimcha yana
trixogramma  tarqatiladi.
G‘o‘za ko‘chatlari to‘liq unib chiqqandan so‘ng o‘n m
2
maydonda 2—4 dona kuzgi tunlam qurti uchrasa, kimyoviy kurash
olib boriladi. Kimyoviy kurashda karate 5% k.e — 0,5 l/ga;  fyuri
10% k.e — 0,3 l/ga; mospilan 20% n.k — 0.3 kg/ga va boshqa shu
kabi O‘zbekistonda ishlatishga ruxsat etilgan va kuzgi tunlamga qarshi
kurash uchun tavsiya qilingan pestitsidlardan biri bilan ishlov
berish zarur.
Ko‘sak qurti. Ko‘sak qurti O‘zbekistonning barcha viloyatlarida
uchraydi. Ko‘sak qurti qishloq  xo‘jaligi ekinlaridan g‘o‘za,
pomidor, makkajo‘xori va boshqa ko‘pgina o‘simliklarning asosan
hosil organlariga  qurtlik bosqichida zarar yetkazadi. G‘o‘zaning
zararlangan shona va tugunchalari rivojlanishdan to‘xtaydi. Natijada
to‘kilib ketadi. Ko‘sak qurti kuchli shikast yetkazgan maydonlarda
hosildorlikning 70 % va undan ortiq qismini nobud qilishi
mumkin.
Ko‘sak qurti kapalaklari qanotlarini yozganda 30—40 mmga
yetadi (21-rasm). Tanasining uzunligi 12—20 mm ga boradi.
Tanasi sariq, ko‘kish-sariq yoki kulrangda bo‘ladi. Oldingi
qanotlarining markazida yumaloq, yuqorirog‘ida bittadan
loviyasimon qora dog‘i bor. Orqa qanotlari o‘rtasida rangli
oysimon dog‘ mavjud. Ko‘sak qurti to‘liq o‘zgaruvchan hasharot.
T u x u m i   g u m b a z s i m o n   b o ‘ l i b ,  d i a m e t r i   0 , 5 — 0 , 7   m m ,
balandligi 0,4—0,5 mm keladi. Kapalaklari tuxumlarini
g‘o‘zaning o‘suv nuqtalarida, yosh barglarga va  hosil organlariga
yakka-yakka  qilib qo‘yadi. Tuxumlari avval oqish-kulrang,
keyin esa qo‘ng‘ir tusga kiradi. Tuxumdan 4—6 kunda och-
ko‘k oq boshli lichinka chiqadi. Ko‘p o‘tmay uning bosh qismi
qorayadi va tanasining rangi to‘qlasha boradi. Qurtlari g‘o‘zaning
gul, novda va ko‘saklari  bilan oziqlanadi. Zararlangan gul,
novda va yosh tugunchalar to‘kilib ketadi. Lichinkalari oziqlanib
bo‘lgach, tuproqqa tushadi va 5—12 sm chuqurlikda g‘umbakka

51
aylanadi. G‘umbagi 17—21 mm bo‘lib, och pushti sariqdan
qizg‘ish-jigarranggacha o‘zgaradi.
Ko‘sak qurti kuzda oziqlangan o‘simlik dalasida tuproqning 10—
15 sm chuqurligida g‘umbak bosqichida qishlaydi. Aprel—may oylarida
tuproq harorati 16 °C ga yetganda uchib chiqadi. O‘zbekistonda ko‘sak
qurti 1 yilda 3—4 marta avlod beradi.
Kurash choralari. G‘o‘zaning o‘suv davrida qator oralariga o‘z
vaqtida ishlov berish, o‘z vaqtida o‘simlikni chekanka qilib olingan
o‘suv nuqtalarini daladan chiqarib tashlash natijasida ko‘sak qurti
tuxumlari keskin kamayadi. Chigitni  erta ekish, kuzda hosil
yig‘ishtirib olingach,  yerni  chuqur shudgorlash, qishki yaxob
suvini berish kabi chora-tadbirlar zararkunanda zarar yetkazishini
ma’lum darajada cheklaydi.
Tabiatda hozirgi kungacha ko‘sak qurtining 90 turga yaqin tabiiy
kushandalari mavjudligi aniqlangan. Ushbu kushandalar ko‘sak
qurtining turli rivojlanish bosqichlarini zararlab sonini kamaytirib
turadi. Ko‘sak qurtining tabiiy kushandalariga apanteles, trixogramma
va brakonlarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
21-rasm.  
G‘o‘za tunlami yoki ko‘sak qurti.
1—kapalagi; 2—tuxumi; 3—zararlangan gul tugunchasi; 4—zararkunandaning
tuproq ostidagi g‘umbagi; 5—qurt zararlayotgan ko‘sak.

52
O‘zbekistondagi mavjud biolaboratoriyalarda ko‘sak
q u r t i n i n g   k u s h a n d a l a r i d a n   t r i x o g r a m m a   v a   b r a k o n
ko‘paytiriladi. G‘o‘za unib chiqqandan so‘ng dalaga feromon
tutqichlar tarqatiladi. Har bir feromon tutqichga  3—4 donadan
ko‘sak qurti kapalaklari tushsa, 200000 dona trixogramma bir
gektarga uch marta 2—5 kun oralatib birinchi marta 60000,
ikkinchi marta 80000 va uchinchi marta yana 60000 donadan
tarqatiladi. Agar har 100 tup o‘simlikda 2—5 dona turli
yoshdagi ko‘sak qurti lichinkalari uchrasa, brakon foydali
hasharoti zararkunandaga qarshi 1:5 va 1:15 nisbatda bir hafta
orasida 2—3 marta tarqatiladi.
G‘o‘za dalasidagi feromonlarga 15—20 tadan ko‘sak qurti
kapalaklari tusha boshlasa kimyoviy kurash olib boriladi. Kimyoviy
kurashda benzofosfat 30% k.e — 1,7-2,3 l/ga; karate 5% k.e — 0,5
l/ga;  fyuri 10% k.e — 0,3 l/ga; mospilan 20% n.k — 0,3 kg/ga va
boshqa shu kabi O‘zbekistonda ishlatishga ruxsat etilgan va kuzgi
tunlamga tavsiya qilingan pestitsidlardan biri bilan ishlov berish
zarur.
7.2. G‘o‘za barg qurti — karadrina
Karadrina madaniy o‘simliklardan 70 turiga va yovvoyi
o‘simliklardan 44 turiga zarar yetkazishi aniqlangan.  Karadrina
mamlakatimizning Xorazm, Buxoro, Surxondaryo, Samarqand
viloyatlari va Qoraqalpog‘iston hududida uchrab paxtachilikka
ma’lum darajada zarar yetkazadi. Qurtlari  g‘o‘zaning barglari bilan