Entomologiya va fitopatologiya

Ular yuqumli va yuqumsiz bo‘lishi mumkin.
Yuqumli rak kasalligi virus va bakteriyalar tomonidan keltirib
chiqariladi. Shishning hosil bo‘lishi patogenning o‘simlik
hujayralarining shaklini yiriklashishi yoki uning hayot davomida
hosil qilgan moddalarining ta’sirida yuzaga keladi.
Gallar — o‘simlik to‘qimasi tuzilishida qatnashgan
hujayralarning patogen mikroorganizmlar ishlab chiqargan
toksinlar ishtirokida mayda bo‘lakchalarga bo‘linishi natijasida hosil
bo‘ladi.
G‘uborlarning hosil bo‘lishi. O‘simlik kasalligining bu turi
zamburug‘lar uchun xos bo‘lib, zararlangan barg, poya va mevalarda
zamburug‘ning mitseliysi va sporalarning to‘plami yuzaga keladi.

86
Bu g‘uborlar turli rangda bo‘lib, zararlangan o‘simlik yuzasidan
osonlik bilan sidiriladi. Ayrim hollarda g‘uborlar to‘qimalarda
o‘zgarishlarni vujudga keltirib, kuchli zararlanganda barglar quriydi.
G‘uborlarning hosil bo‘lishiga yaqqol misol qilib un shudring
kasalligini olish mumkin. Bodring un shudring bilan kasallanganda
uning bargida oq yoki kul rang g‘uborlar paydo bo‘ladi. Shu bilan
birga tokning oidium, g‘alla ekinlarning un shudring kasalligi,
pomidorning qo‘ng‘ir dog‘lanish kasalligida ham g‘uborlar hosil
bo‘ladi
Yastiqchalarning hosil bo‘lishi. Yastiqchalar zararlangan o‘simlik
sirtida zamburug‘ning sporalar to‘plami tufayli yuzaga keladi.
Sporalar yetilgunga qadar sirtidan epidermis bilan qoplanib turadi,
epidermis yorilib, tashqariga chiqqan yetuk sporalar shamol va
yomg‘ir orqali atrofga tarqaladi. Yastiqchalarning shakli xo‘jayin
o‘simlikning xususiyatiga bog‘liqdir. Yastiqchalar bilan tanishish
uchun g‘alla ekinlarining zang kasalliklari namunalarini kuzatish
kerak.
O‘simlik a’zolarining o‘zgarishi (deformatsiya). Xaltali
zamburug‘lar, viruslar va boshqa sabablar tufayli yuzaga keladigan
o‘simlik a’zolaridagi (barg, poya, mevada) o‘zgarishlarni olish
mumkin. Uning quyidagi turlari mavjud:
Bujmayish  (tirishish, burishish, buralish) barglarning
parenxima hujayralarining barg tomirlariga nisbatan tez rivojlanishi
tufayli bularning oraliq qismi bo‘rtib chiqadi, masalan, shaftoli
bargining bujmayish kasalligi.
D a n a k s i z l a n i s h   d a n a k l i   m e v a   d a r a x t l a r i n i n g   g u l
tugunchasining zararlanishi natijasida noto‘g‘ri rivojlanishi tufayli
danaksiz meva qopchasi yuzaga keladi (olxo‘ri mevasining
danaksizlanishi).
Supurgining hosil bo‘lishi o‘simlik poyalarining noto‘g‘ri
rivojlanishi oqibatida yuzaga keladi. Buni zamburug‘ning ayrim
avlodlari (olchada-Tarhrina avlodiga mansub zamburug‘lar)
yoki mikoplazmalar (tolda) yuzaga keltiradi. Kasallik tufayli
poyalar mayda va to‘planib o‘sib, ko‘rinishi supurgini
eslatadi.
Barg va mevalarning shaklini o‘zgarishi viruslar keltirib
chiqaradigan kasalliklar tufayli hosil bo‘ladi (g‘o‘za bargining
bujmayishi, kartoshka va pamidorning stolbur, barglarning
paportniksimon shaklda bo‘lishi).

87
Yelimlarning hosil bo‘lishi daraxt va butalarning poya, navda va
mevalarida tashqi muhitning noqulay sharoiti yoki
mikroorganizmlar ta’sirida yuzaga keladi. Zararlangan o‘simlik
a’zosining hujayrasi va hujayra devorlarining gidrolizlanishi tufayli
sarg‘ish yoki qo‘ng‘ir rangli, ayrim holda qotib qoladigan
yelimsimon modda ajralib chiqadi.
Ekinlar kasalliklari tufayli ayrim davlatlarning qishloq
xo‘jaliklari yo‘nalishlari o‘zgargan. Kofe daraxtining zang kasalligi
tufayli Osiyoda kofe yetishtirish tugatilgan. G‘arbiy yarim sharda
yetishtirilayotgan shakarqamishning virusli mozaika kasalligi
tufayli nobud bo‘lishi kasallikka chidamli navlarni yaratgungacha
saqlanib qolgan. Ekinlarning bunday kasalliklari keng tarqalishi
turli sharoitlarda takrorlanib turadi. Avstraliyada 1890-yil tamakida
keng tarqalgan soxta un shudring kasalligi, 1958-yilda dastlab
G‘arbiy, keyin Sharqiy Yevropada, 1960-yilda Rossiyada va
Kavkazortida kuzatilgan. Kasallik tufayli tamaki ko‘chatlari to‘liq
qurib qoladi.
1953—1954-yillarda bug‘doy hosilining 70—80% ni nobud
qilgan bug‘doyning qattiq qora kuya va zang kasalligi AQSH,
Kanadada keng tarqalgan. Kasallikka qarshi kurashishning asosiy
yo‘li chidamli navlarni yaratishdir.
Q i s h l o q   x o ‘ j a l i k   e k i n l a r i n i n g   k a s a l l i k l a r d a n   k e l i b
chiqadigan zararlari bevosita va bilvosita turlarga bo‘linadi.
Kasalliklar tufayli  ekinlar hosilining nobud bo‘lishi sog‘lom
o‘simlik hosilidan kasallangan o‘simlik hosilini ayirish asosida
hisoblanadi. Masalan, chang qorakuya kasalligi tufayli bug‘doy
boshog‘ining to‘liq nobud bo‘lishi kasallangan o‘simliklar
hosilining 1 ga yerdagi kamayishining foizdagi miqdoriga teng
bo‘ladi.
Ba’zan kasallik tufayli hosil miqdori kamaymasdan, uning sifati
yomonlashadi. Kartoshka va olmaning kalmaraz, o‘rikning teshikli
dog‘lanish kasalliklari hosilning tashqi ko‘rinishini va mazasini
yomonlashtiradi. Demak, ekinlar hosili narxining pasayishi hisobiga
ko‘rilgan bunday zarar bevosita zarar deyiladi.
B i l v o s i t a   z a r a r   m i q d o r i   k a r t o s h k a n i n g   f i t o f t o r o z
k a s a l l i g i d a n   u n i n g   p o y a s i   y o k i   t u g a n a g i n i n g   m i q d o r i
kamayishida ifodalanmasdan, keyinchalik tuganaklarini saqlash
jarayonida boshqa tuganaklarning chirishiga olib kelishida
namoyon bo‘ladi.

88
Qishloq xo‘jaligi ekinlarining kasalliklarga chidamli navlarni
yaratish, kasalliklarga qarshi kurash bo‘yicha sarf qilingan xarajatlar,
ilmiy-tadqiqot institutlari, firmalar va xo‘jaliklarning xarajatlari
birgalikda juda katta iqtisodiy zararni keltirib chiqaradi. Masalan,
AQSHda qishloq xo‘jaligi ekinlarining kasalliklaridan ko‘radigan
zarari yiliga 3 mlrd dollarni tashkil qiladi yoki yillik mahsulotlarning
10%i nobud bo‘ladi.
Qishloq xo‘jalik ekinlarining kasalliklari xo‘jaliklarga nafaqat
iqtisodiy zarar yetkazadi, ularning ta’sirida ko‘pgina qishloq
xo‘jalik mahsulotlari insonlar va hayvonlar uchun zaharlilik
xususiyatlarini namoyon qiladi. Bunday mahsulotlardan
tayyorlangan oziq-ovqatlar insonlarning zaharlanishini keltirib
chiqaradi. Ko‘pgina g‘alla ekinlarini kasallantiruvchi Fusarium,
Stachyobotrys, Aspergillus zamburug‘larining toksinlari inson va
hayvonlar uchun katta xavf tug‘dirib, ko‘pincha o‘limga olib
keladi.
 Savollar
O‘simliklar kasalliklarining tashqi va ichki belgilari qanday kelib chiqadi?
Kasallik belgilarining farqi qanday?
O‘simlik kasalliklarining ti plari nechta?
Chirish kasalligi qanday kelib chiqadi?
So‘lish kasalligi qanday kelib chiqadi?
Nekroz, dog‘lanish, kuyish va xloroz kasalliklarining belgilari qanday?
O‘simlik kasalliklarining bevosita va bilvosita zararlarini tushuntirib bering.

89
5-BOB. O‘simliklar kasalliklarini klassifikatsiya qilish
O‘simliklarning kasalliklarini klassifikatsiyaga solish ularning
tabiatini to‘g‘ri tushunish va uni o‘rganishni osonlashtiradi. Tabiatda
kasalliklarning ko‘rinishi va kelib chiqishi har xil bo‘lganidan
ularni sistemaga solish talab etiladi.
O‘simliklar kasalliklarini dastlab klassifikatsiyaga solish
borasidagi ishlar Kulter (1914) ijodiga oid bo‘lib, u patogenlarning
hujayrani nobud qiluvchi va uning hisobiga yashovchi, patogen
hujayrani nobud qilmasdan uning hisobiga yashovchi va tabiiy nobud
bo‘lgan o‘simlik qismlarida, qoldiqlarida hayot kechiruvchi turlarga
ajratgan.
O‘simlik kasalliklarini mukammal o‘rganish, uning kelib
chiqishi va xususiyatlarini to‘g‘ri umumlashtirishda quyidagi
prinsi plarga   amal  qiladigan  klassifikatsiyalar   yaratilgan.
Tashqi ko‘rinishiga ko‘ra klassifikatsiya qilish. Kasalliklar
o‘simliklarning kasallangan a’zolarida hosil qilgan tashqi
belgilariga qarab umumiy prinsi p  asosida bir  guruhga
birlashtirilgan.
Kasallikning hosil bo‘lish o‘rniga qarab klassifikatsiya qilish.
O‘simlikning ayrim a’zolarini kasallantiruvchi va o‘simlikning butun
faoliyatini o‘zgartiradigan kasalliklarga bo‘linadi. Birinchi guruhga
olxo‘rining danaksizlanish, makkajo‘xorining pufakli qorakuya,
dog‘lanish kasalliklari, ikkinchi guruhga tuproqda hayot kechiruvchi
zamburug‘lar yoki ob-havo sharoitining o‘zgarishidan vujudga
keladigan xloroz, sovuq urish, so‘lish, ildiz chirish kasalliklari
kiradi.
Kasallikning davom etish muddatlariga qarab klassifikatsiya qilish.
Kasalliklar qisqa muddatli va surunkali o‘tishi bilan bir-biridan
farq qiladi. Qisqa muddatli kasalliklar tez o‘tib bir vegetatsiya davrida
davom etsa, surunkali kasalliklar yildan yilga o‘tib boradi. Masalan,
kartoshkaning fitoftoroz, donli ekinlarning zang kasalliklari
keltiradigan zarari ko‘pligi tufayli milliy zarar doirasidan chiqib,
dunyo miqyosida zarar keltiruvchi kasallikka aylangan.

90
Surunkali kasalliklarni keltirib chiqaruvchi zamburug‘lar
sporalari, mitseliysi tuproqda, o‘simlik qoldiqlarida uzoq yillar
davomida saqlanib qoladi. Masalan, ko‘k no‘xatning zang,
g‘o‘zaning gommoz, vilt, tutning fuzarioz vilti va yuqumsiz
kasalliklardan xloroz uzoq yillardan buyon davom etib
kelmoqda.
O‘simlik yoshiga qarab kalassifikatsiya qilish. Har qanday
kasallik o‘simlikning ma’lum yoshida unga kuchli xavf tug‘diradi.
Masalan, ayrim kasalliklar ekinlar urug‘dan ungan ko‘chatlarini
zararlasa, ayrimlari pitomniklarni, ayrimlari mevali bog‘larni
zararlaydi.
O‘simlik a’zolariga qarab klassifikatsiya qilish. Ko‘pgina
kasalliklar o‘simliklarning urug‘iga, tuganagiga, ildiziga,
poyasiga, bargiga, guliga, mevasiga, boshpiyoziga moslashgan
bo‘ladi.
Etologik klassifikatsiya. Bu klassifikatsiyaga asosan o‘simlik
kasalliklari ikkita guruhga bo‘linadi. 1. Yuqumsiz kasalliklar. 2. Yuqumli
kasalliklar.
Yuqumsiz kasalliklar o‘simliklarda ekologik muhitning abiotik
omillari, harorat, namlik, zaharli moddalar natijasida vujudga keladi.
Yuqumsiz kasalliklar o‘simliklarga abiotik omillarning ta’siriga qarab
quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
1. O‘simlikning o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan sharoit
yoki tuproqdagi oziq moddalar yetishmasligi yoki ko‘pligidan kelib
chiqadigan kasalliklar.
2. Metereologik omillarning ta’siridan vujudga keladigan
kasalliklar.
3. Mexanik ta’sirdan vujudga keladigan kasalliklar.
4. Havoning tarkibidagi zararli moddalar ta’sirida vujudga
keladigan kasalliklar.
5. Ion nurlari ta’sirida vujudga keladigan kasalliklar.
Yuqumli kasalliklar o‘simliklarga patogen mikroorganizmlar
ta’siri natijasida vujudga keladi. Yuqumli kasalliklar biotik omillar
ta’siri natijasida vujudga kelib, quyidagi guruhlarga bo‘linadi.
1. Zamburug‘ kasalliklari.
2. Bakterial kasalliklar.
3. Aktinomitsitlar keltirib chiqaradigan kasalliklar.
4. Virus kasalliklari.

91
5. Mikoplazma kasalliklari.
6. Nemetodalar keltirib chiqaradigan kasalliklar.
7. Gulli parazitlar keltirib chiqaradigan kasalliklar.
 Savollar
O‘simliklar kasalliklari klassifikatsiyasining mohiyati nima?
O‘simlik kasalliklari kelib chiqishiga qarab qanday turlarga bo‘linadi?
Kasallik tufayli o‘simliklarda qanday o‘zgarishlar amalga oshadi?
Yuqumli kasalliklarining kelib chiqish sabablari qanday?
Yuqumsiz kasalliklarining kelib chiqish sabablari qanday?
O‘simlik kasalliklari qanday klassifikatsiya qilinadi?

92
6-BOB. O‘simliklarning yuqumsiz kasalliklari
Yuqumsiz kasalliklarni keltirib chiqaruvchi abiotik omillarga
noqulay sharoit (oziqlanish, suv balansi) va metrologik faktorlar
(harorat, yorug‘lik) kiradi.
6.1. O‘simliklarning tuproqda oziq moddalar yetishmasligidan
kelib chiqadigan kasalliklari
Me’yorida oziqlanish barcha tirik organizmlarning o‘sish va
rivojlanishi uchun zarur. Tuproqda oziq moddalarning yetishmasligi
o‘simlikdagi muhim jarayonlarning buzulishiga olib kelib, turli
patalogik holatlarni keltirib chiqaradi.
O‘simliklarning normal rivojlanishi uchun asosiy elementlar
(azot, kaliy, fosfor, kalsiy, temir va h.k.) va mikroelementlar —
marganes, bor, mis, rux kabilar asosiy rol o‘ynaydi.
Tuproqdagi oziq moddalar, hatto ularning bir turi
yetishmasa, uning o‘rnini boshqalari bosa olmaganidan ular
tabiatda zarur miqdorda boshqa moddalar bilan muvozanatda
bo‘lishi kerak.
Tuproq tarkibida uchraydigan azot aminokislotalar tarkibiga
kirib, ulardan oqsil hosil bo‘ladi.O‘simlikka tuproqdan azot
yetishmasa, u o‘sishdan orqada qoladi. Natijada uning poyasi,
navdasi yaxshi rivojlanmay qisqa, nimjon bo‘lib qoladi. Mevali
daraxtlar hujayrasida uglevod va antotsion moddalarining ko‘p
to‘planishi navdalarning egiluvchanlik xususiyatining yo‘qolishi,
qizg‘ish-qo‘ng‘ir rangga kirishiga sabab bo‘ladi. Danak mevali
daraxtlarda esa navdalar buralib o‘sib, qisqa, qattiq bo‘lib qoladi.
G‘alla ekinlarida boshoq hosil qilish sustlashadi. Barcha ekinlarda
gullash jarayoni kamayib, ildizlari yaxshi rivojlanmaydi. O‘simlik
barglari och yashil, sarg‘ish rangga kiradi. Qulupnayda tanoblar
hosil bo‘lishi sekinlashadi, meva tugunlari sekin-asta tushib ketib,
qolganlari mayda bo‘lib qoladi. O‘simlik barglari erta to‘kilib,
yon novdalar vertikal holda joylashadi.

93
Ekinlarda azot yetishmasligidan yuzaga keladigan kasalliklar
tinimsiz yog‘ingarchilikdan keyin tuproq qatlamida azotning pastki
qatlamlarga yuvilib ketishi yoki sovuq, quruq iqlim sharoitida
tuproqda nitrifikatsiya jarayoni ro‘y berganda kuzatiladi. Ekinlarga
azot yetishmasa bargninig quyosh energiyasidan foydalanish
koeffitsiyenti va fotosintez intensivligi pasayishiga, hosildorlik
kamayishiga olib keladi.
Tuproq tarkibidagi kaliyni o‘simlik o‘zlashtirishi silikat
bakteriyalari parchalanishi oqibatida kelib chiqadi. Kaliy
o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini orttiradi.
Kaliy yetishmasa, o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi, navdalari
sust rivojlanib, buralib ketadi, ichki qismi quriydi, bo‘g‘in
oraliqlari qisqaradi. G‘alla ekinlari ko‘p to‘plansa-da, boshoq
kam hosil qiladi. Meva tugunchalari tushib ketib, urug‘lar mayda
bo‘lib qoladi. O‘simlik barglari to‘q yashil, ko‘kish, bronzasimon
rangga kiradi. Barg plastinkasida turgor holati yo‘qolib, o‘simlik
so‘liydi. Bunday o‘simliklarning yer osti a’zolari (ildiz tuganak va
ildiz meva) yaxshi rivojlanmay, yer usti a’zolari taraqqiy etib
ketadi. Olma, pomidor, smorodina mevalari bir vaqtda yetilmaydi.
Fosfor yetishmasa, o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi. Navda,
poya va ildiz sust rivojlanib, barg to‘q yashil-ko‘kish, binafsha
(makkajo‘xori, jo‘xori, pomidor) rangda bo‘ladi. Poyaning pastki
yarusida joylashgan barglarda nobud bo‘lgan hujayralar hisobiga
qo‘ng‘ir qora rangdagi dog‘lar paydo bo‘ladi. Yosh barglar va
mevasi mayda, tezda tushib ketadi. O‘simlikda fosfor yetishmasa,
unda qand moddasining to‘planishi va nafas olish metabolizmi
o‘zgaradi.
O‘simlik hujayra po‘sti tarkibiga kiradigan moddalardan kalsiy
yetishmasa, o‘simlik ildiz tizimi tez rivojlanib, uchki kurtakchalari
nobud bo‘ladi, barglari maydalashadi. Barglar qirralarida oq
chiziqli dog‘lar (sholg‘om, turp, karamda) paydo bo‘lib,
yuqoriga qarab buralib ketadi (lavlagi, kartoshkada), barglari
so‘liydi.
Temir o‘simlikning normal rivojlanishi uchun zarur
elementlar qatoriga kiradi. U barg tarkibida ko‘p uchrab,
xlorofillning hosil bo‘lishida va nafas olish fermentlari tarkibida
asosiy rol o‘ynaydi.
O‘simlikda temir yetishmasa — xloroz kasalligi vujudga keladi.
Natijada o‘simlik barglari muntazam sarg‘ayib (olma, malina)

94
xlorofill hosil bo‘lmay qoladi. Muntazam sarg‘ayib boradigan
barglarda azot, kaliy, fosfor va boshqa qoldiq elementlar to‘planib
qoladi. O‘simlikda temir yosh a’zolarga harakatdagi element sifatida
kelib turishi lozim.
X l o r o z l i   b a r g l a r d a   f o t o s i n t e z   i n t e n s i v l i g i   p a s a y i b ,
hujayraning osmotik bosim kuchi ortib suv bug‘latish kamayadi.
Xloroz Qrim, Ukraina, Volga bo‘yi, Moldaviyada keng
tarqalgan bo‘lib, u yerlarda hosildorlik keskin kamayib, ekinlar
qurib qoladi.
Marganes tuproq tarkibida ko‘p uchraydigan mikroelementdir.
U o‘simlik uchun xlorofillni sintez qilish uchun zarur. Marganes
yetishmaganda o‘simlik barg tomiri orasida xloroz kelib chiqadi.
Tarkibida marganes yetishmagan suli barglari qo‘ng‘ir-yashil va
jigar, kartoshkada jigar, lavlagida och qizg‘ish rangda ko‘rinadi.
Bunday barglar qirrasidagi hujayralar nobud bo‘lib, barg yuzasiga
qarab buralib ketadi. Marganes yetishmasligidan o‘simlikdagi nafas
olish va fotosintez jarayoni 2 marta sustlashadi. Natijada hujayra
xlorofillidagi foto fosfor reaksiyasi buziladi.
Tuproq tarkibidagi bor va kalsiy miqdorining o‘zgarishi
o‘simlikning normal o‘sishiga ta’sir qiladi. Natijada, o‘simlik
novdasining uchki kurtaklari nobud bo‘lib, yon novdalar tez
rivojlanadi, barg plastinkasi buralib, gullash kamayadi, meva hosil
qilmaydi.
O‘simliklarga bor yetishmasa, ildiz quruq chiryidi, yon ildiz
po‘stloq parenximalari yorilib, kalsiy to‘qimalari nobud bo‘ladi.
Eng muhimi, bunday o‘simliklar o‘sish konusidagi meristema
hujayralari bo‘linish xususiyatini yo‘qotganligidan, floema va ksilema
to‘qimalarining hosil bo‘lishi o‘zgarib ketadi.
Bor yetishmagan o‘simlik hujayralarida tirozi nozaga o‘xshash
oksidazalar va ATF sintezi miqdorining keskin kamayib ketishi
kuzatiladi.
O‘simliklarga mis yetishmasligi natijasida o‘sish sustlashib,
yosh barglarda xloroz tufayli turgor holati yo‘qoladi va urug‘
hosil qilish kamayadi. O‘simliklarning suv rejimi buziladi, turgor
holati tiklanmaydi, hujayraning shimish kuchi ko‘payib,
tranperatsiya intensivligi ortadi. O‘simlik sitoplazmasi tarkibida
azot, organik fosfor miqdori keskin kamayib ketadi, hujayraning
nafas olish intensivligi ortib, uning issiq va sovuq havoga
chidamliligi kamayib ketadi.

95
O‘simliklar uchun rux elementi hujayrada ferment faoliyatini
tezlashtirish uchun va geteroauksinni hosil qilish uchun zarur. Rux
yetishmagan o‘simlikning bo‘g‘in oralig‘i qisqarib ketadi, barglar
shakli o‘zgarib, sarg‘ayib, mevasi maydalashadi. Tuproq tarkibida
rux yetishmasligi mikologik usul yordamida — Aspergillus niger Link
zamburug‘ini miqdoriga qarab aniqlanadi. O‘simlik hujayrasi
tarkibidagi rux miqdori 1 kg quruq moddaga 25—100 mg/kg ni
tashkil qilishi zarur.
 Savollar.
O‘simlik hayotida azot moddasi qanday rol o‘ynaydi?
O‘simlik hayotida kaliy moddasi qanday rol o‘ynaydi?
O‘simlik hayotida fosfor moddasi qanday rol o‘ynaydi?
O‘simlik hayotida kaliy moddasi qanday rol o‘ynaydi
O‘simlik hayotida temir va marganes mikroelementlari  qanday rol
o‘ynaydi?
O‘simlik hayotida bor, mis, ruh mikroelementlari qanday rol  o‘ynaydi?
6.2. Tuproq tarkibidagi namlik miqdoridan kelib chiqadigan
kasalliklar
Barcha o‘simliklarning hayot jarayoni tuproqdan suvni qabul
qilish va bug‘latish bilan bog‘langan. Suvning o‘simlik hujayrasi
tarkibida normal miqdorda bo‘lishi, barcha fiziologik jarayonlar—
hujayraning bo‘linishi va rivojlanishining asosini tashkil qiladi.
Suv miqdorining kamayishi murakkab organik moddalarning
oddiy moddalarga (kraxmalni qandga), sitoplazmaning koloid-
kimyoviy xususiyatiga va nafas olish jarayonining tezlashishiga sabab
bo‘ladi.O‘simlikdagi transpiratsiya jarayonining kamayishi
natijasida o‘simlik tana harorati ko‘tarilib, sitoplazmaning
koagulatsiya xususiyati o‘zgarishidan to‘qimalar nobud bo‘la
boshlaydi.
O‘simlik hujayrasidagi suv yetishmasligi dastlab turgor
holatining buzilishiga sabab bo‘ladi. Natijada, havo harorati
ko‘tarilgan davrda barg so‘liganga o‘xshab qoladi. Kechga borib
suv balansining me’yoriga kelishi bilan barglar o‘z holatiga keladi.
Suv tanqisligining tez-tez takrorlanishi o‘simlik o‘sish jarayoniga,
hosildorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, qurg‘oqchilikda

96
o‘sgan g‘alla ekinlari poyasi past, boshog‘i yaxshi rivojlanmagan
va mayda don hosil qiladi. Eng muhimi bunday o‘simliklar turli
kasalliklarga beriluvchan bo‘lib qoladi
O‘simliklarning so‘lishi. O‘simlikka qabul qilinayotgan suv
miqdoriga nisbatan bug‘lanayotgan suv miqdori ortiqcha bo‘lganda
so‘lish jarayoni yuzaga keladi. Transpiratsiya jarayoni kuchayganda
o‘simlikda suv balansi muntazam kamayib boradi va turgor
holatining yo‘qolishiga, yon ildizlar nobud bo‘lishiga olib keladi.
Uglekislotalarning assimilatsiyasi sustlashishi natijasida
xloraplastlar miqdori kamayadi. Oqibatda to‘qimalardagi oqsil
moddalar parchalanishini kuchaytiruvchi ferment faoliyatining
buzilishiga sabab bo‘ladi.
O‘simliklar suv tanqisligiga turlicha munosabatda bo‘ladi.
Ko‘pchilik o‘simliklar 2—3% suv tanqisligida so‘lish hosil qilsa,
kartoshka 25—30% ga bardosh beradi.
Yuqori havo harorati va past nisbiy namlikda g‘alla ekinlarida
qurib qolish hollari kuzatiladi. Bunday holat 2000, 2006-yillar
bahorida respublikamiz lalmikor xo‘jaliklarida yaqqol ko‘zga
tashlandi. Natijada lalmikor dehqonchilik qiladigan xo‘jaliklarda
o‘rtacha bug‘doy hosildorligi 1—5 s/ga ni tashkil qildi. Bunga
sabab, iqlimning qurg‘oqchil kelishi natijasida oziq moddalar
t o‘p l a n i s h i   k e s k i n   k a m a y i b ,   b o s h o q   h o s i l   q i l m a s d a n ,
mavjudlari zaif rivojlangan puch donlar hosil qilgan. Bunday
ob-havo sharoitida tuproqdan olinadigan suv boshoqda hosil
bo‘lgan don hisobiga bo‘lganligidan ularning oziqlanishi va
o‘sishi buzuladi.
Qurg‘oqchilik yillarida ko‘pchilik daraxt o‘simliklarida uchki
navdalarning qurib qolishi kuzatiladi. Bu jarayon tuproqdagi
qishda to‘plangan suv zaxiralari miqdori keskin kamayib ketgan
yillarda kuzatiladi. Uchki navdalarning qurib qolishi qumoq
tuproqlarda o‘sadigan mevali va manzarali daraxtlarda ko‘p
uchraydi. Bunday holat park va xiyobonlardagi o‘sayotgan
daraxtlarda ham kuzatiladi.
Uchki navdalarning qurib qolishi tuproqda suv miqdorining
me’yoridan ortiq bo‘lgan hollarda ham kuzatiladi. Sizot suvlari
yaqin bo‘lgan, botqoqlangan tuproqda zarrachalari suv
tomchilari bilan to‘lib qolganda o‘simlik ildizining kislorod bilan
ta’minlanishi yomonlashadi. Tuproqdagi anaerab sharoitida
uglekislotalar, organik kislotalar, temir ionlariga o‘xshash