Entomologiya va fitopatologiya

120
sitoplazmasi i psimon,  naysimon va pufaksimon tuzilishidagi
organellalardan iboratdir. Sitoplazma ichida joylashgan
organellalar qatoriga Goldji apparati kiradi. U yadro
membranasida, gifalar to‘siqlarida, konidiyalarda hosil bo‘ladi.
Sitoplazma tarkibida oqsil, aminokislotalar, RNK, uglevodlar,
yog‘lar uchraydi.
Vakuola—dumaloq shakldagi tezda ko‘zga tashlanadigan
organoiddir. Unda zaharli moddalar yig‘ilib, hujayra uchun keraksiz
moddalar ham  hosil bo‘ladi.
Lizosomalar — pufakcha shaklida Goldji kompleksi atrofida hosil
bo‘ladi. Ularning vazifasi hujayra uchun zararli bo‘lgan metoboltilarni
chiqarib tashlashdir.
Yadro — ikkita qavatdan tashkil topgan po‘st bilan o‘ralgan
bo‘lib, yadrocha, xromosoma va DNKdan tuzilgan. Zamburug‘larda
bitta, ikkita yoki ko‘p yadro hosil bo‘ladi. O‘lchami 2 — 3 mkm
bo‘lib, vazifasi DNK replikatsiyasini yetkazib berish, irsiy belgilarni
nasldan naslga olib o‘tadi. Yadro konidiyalarning har bir bo‘lagida
bittadan bo‘ladi.
Mitoxondriy — hujayrada energiya manbai hisoblanadi. U tashqi
va ichki membrana bilan o‘ralgan bo‘lib, ichida kristlar hosil bo‘ladi.
Uning soni yashash sharoitiga bog‘liq ravishda o‘zgarib boradi.
Masalan, aerob sharoitida 5% li glukozada 3—8 ta, 1% li glukozada
10—20 ta, havosiz sharoitda mitoxondriy hosil qilmagan.
Mitoxondriyda fermentlar hosil bo‘lib, unda nuklein kislotalar,
oqsil, uglevodlar, yog‘lar to‘planadi.
Ribosomalar — yadroda hosil bo‘lgan RNK ni to‘playdi. U
transport, ribosomali va informatsion turlarga bo‘linadi.
Ribosomalarni sentrofuga metodi bilan ajratib olish mumkin.
Hujayra tarkibida bundan tashqari yog‘lar, riboflavinlar kabi zapas
moddalar ham to‘planib boradi.
Gifa — silindr  shaklidagi  i psimon ko‘rinishidagi morfologik
strukturadir (30-rasm). Gifaning uchida ko‘p yadroli sitoplazma
joylashgan bo‘lib, yangi hujayrani hosil qiladi. Gifalar bo‘ginlarga
bo‘linmagan, hujayrasiz va bo‘g‘inlarga bo‘lingan, hujayrali
septirovanli bo‘ladi. Hujayrali gifalar xaltachali, bazidiyali va
takomillashmagan zamburug‘larga xosdir.
Gifalarda yangi hujaraning hosil bo‘lishi gifaning uchki
tomoni orqali amalga oshadi. Uchki hujayralarda sitoplazma,
yadro va metoxondriylar mavjud bo‘lib, keksa hujayralarda

121
vakuolalar hosil bo‘ladi. Achitqi zamburug‘larida haqiqiy gifa
hosil bo‘lmaydi. Vegetativ tana bitta hujayradan iborat bo‘lib,
bo‘linish yo‘li bilan yoki kurtaklanib ko‘payadi. Ayrim
zamburug‘larda tallom rizoidlar vositasida substratlarga yopishib
turadi.
9.3. Zamburug‘larning morfologik tuzilishi
Mitseliy — zamburug‘lar gifasining takomillashib o‘zaro
qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Tabiatda, tuproqda qulay sharoit
bo‘lganda va laboratoriya sharoitida bitta konidiyning o‘sishi natijasida
zamburug‘ koloniyasi hosil bo‘ladi. Zamburug‘ mitseliyning o‘sishi
saprofit turlarda (Mucor) juda tez, patogen turlarda (Verticillium)
sekin bo‘ladi.
30-rasm. Mitseliy va uning shakl o‘zgarishlari.
1 — bir hujayrali mitseliy; 2 — ko‘p hujayrali mitseliy;
3 — sporadan gifalarning rivojlanishi; 4 — rizoid va stolonlar; 5 —
rizomorflar; 6 — sklerotsiy; 7 — xlamidosporalar.
Koloniyaning morfologik xususiyatlarini o‘rganishda uning yuza
qismidagi chekka yuzasi, ustki yuzasi, Petri likopchasidagi oziqa

122
muhitining orqa tomonda hosil qilingan rangi, sporani hosil qilishiga
e’tibor beriladi. Ko‘pchilik zamburug‘larda konidiylar havo
mitseliysida hosil bo‘ladi. Zamburug‘ mitseliysining shoxlanishi dixo
tomik, monopodial va simodial bo‘lib, ularning holati
zamburug‘larni aniqlashda zarurdir. Zamburug‘ koloniyalari doimiy
qo‘zg‘atgichlarda suyuq ozuqa muhitida o‘stirilganda o‘ziga xos
yumaloq shariklar hosil qiladi. Bunday usulda ko‘paytirilgan F.
sporotrichiella zamburug‘ining 80 % mitseliy va mikrokonidiyalarni
hosil  qiladi.
Koloniya — zamburug‘ sporolidan o‘sib hosil bo‘lgan
mitseliyning ustki qismi hisoblanadi. Zamburug‘larning
morfologiyasini o‘rganishda koloniyasining o‘sish tezligi,
mitseliyning tarmoqlanish, shoxlanish xususiyati nazarda tutiladi.
Zamburug‘ koloniyasining morfologik, sistematik xususiyatlari
Chapeki yoki suslo agarli ozuqa muhitida o‘sish fazalari
quyidagilar:
1. Boshlang‘ich faza — sporaning o‘sishidan to dastlabki gifa
doirasini hosil qilgangacha bo‘lgan davr;
2. Chiziqli o‘sish fazasi;
3. Koloniyaning qarish fazasi yoki koloniyaning o‘sishdan
to‘xtash fazasi.
9.4. Mitseliylarning shakl o‘zgarishi
Zamburug‘lar hayotida mitseliyning shakl o‘zgarishi,
sharoitning o‘zgarishi, zamburug‘ning tinim davriga kirishi va
noqulay ekologik muhit ta’siri natijasida vujudga keladi.
Zamburug‘larda mitseliyning shakl o‘zgarishi xlomidosporalar,
rizomorflar, sklerotsiylar, approssorlar, gaustoriylar va halqalar
shaklida bo‘ladi.
Xlamidosporalar gifalarning yog‘, glikogen hisobiga
yo‘g‘onlashishi natijasida hosil bo‘ladi. Xlamidosporalar Fusarium
zamburug‘lariga noqulay ekologik sharoitga chidamlilik xususiyatini
ortirib, uning uzoq muddat davomida yashash xususiyatini beradi.
Ular mitseliyning, konidiyalarning shakl o‘zgarishidan hosil
bo‘ladi. Xlamidosporalarni hosil qilish Bazidiomitsitlar (qora
kuya), Deyteromitsetlar (Fusarium, Verticillium) va Oomitsetlar
sinfi vakillari uchun xosdir.
Sklerotsiylar — gifalarning shoxlanishi va to‘siqchalar hosil
qilishi bilan vujudga keladi. Ular noqulay sharoitga chidamli

123
bo‘lib, kasallangan o‘simlik to‘qimasida hosil bo‘ladi. Masalan,
V.albo-atrum, V.dahlia zamburug‘larining mikroskleratsiylari
20—30 kun o‘sgandan keyin hosil bo‘lib, noqulay sharoitda
uzoq muddat yashaydi. Sklerotsiylar o‘lchami va to‘siqlar
miqdori vaqt o‘tishi bilan ortib boradi. Yetilgan sklerotsiylar
namlikni kam saqlaydi,  tarkibi asosan li pid va   glikagendan
tuziladi. Uning qulay sharoitda o‘sishidan zamburug‘ mitsiliysi
hosil bo‘ladi.
9.5. Zamburug‘larning oziqlanishi
  Z a m b u r u g ‘ l a r   g e t e r o t r o f   u s u l d a   o z i q l a n u v c h i
mikroorganizmlar qatoriga kirib, o‘simlik, hayvonlar
tarkibidagi organik va mineral moddalar hisobiga oziqlanadi.
Zamburug‘lar hujayrasiga oziq moddalar gifalarning po‘stlog‘i
orqali osmatik bosim asosida shimiladi, gifalarning shimish
kuchi ta’sirida turli suvda erigan moddalar zamburug‘ hujayrasiga
qabul qilinadi.
Z a m b u r u g ‘ l a r n i n g   o z i q l a n i s h i d a   u l a r   h o s i l   q i l g a n
ekzofermentlar (substratga) va endofermentlar (hujayraga)
asosiy rol o‘ynaydi. Ekzofermentlar o‘simlik tarkibidagi
murakkab organik moddalarni oddiy glukozaga parchalaydi.
Endofermentlar — yuksak molekulali birikmalar — zamburug‘
hujayrasi tarkibiga kiradigan moddalarni hosil qilishga xizmat
qiladi.
Zamburug‘larning o‘sishi, rivojlanishi va ko‘payishi uchun turli
oziq moddalar zarur. Eng muhimi uglevodlar, azot, biologik aktiv
moddalar zamburug‘lar uchun asosiy hisoblanadi.
Zamburug‘larning oziqlanishi uchun zarur uglevodlarga: glukoza
yoki fruktoza; azotlarga: aminokislotalar, oqsil, peptonlar,
peptidlar; noorganik moddalardan: ammoniy, amiak, nitrat, nitrid
tuzlari kiradi. Mineral moddalardan: oltingugurt, fosfor, kaliy,
magniy, mikro elementlardan temir, mis, rux, bor, marganes,
molibden zarur.
 9.6. Zamburug‘larning ko‘payishi
Zamburug‘larning reproduktiv organi — spora tuzilishi va hosil
bo‘lishi biologik xususiyatiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Sporalar maxsus
meva tanalarda yoki mitseliyda hosil bo‘ladi. Zamburug‘larda sporalar

124
miqdori bir necha yuztadan, bir necha milliontagacha bo‘lishi
mumkin. Masalan, Phycomyces larning sporangiysida 70—80 ming
spora hosil bo‘ladi. Sporalar harakatdagi (zoosporalar), suzuvchi
sporalar va harakatsiz bo‘lishi mumkin. Ular suv, insonlar,
hayvonlar, hasharotlar va havo vositasida tarqaladi. Sporalar biologik
xususiyatiga ko‘ra tinim davriga kiruvchi va ko‘payishga xizmat qiluvchi
turlarga bo‘ladi.
Zamburug‘lar tabiatda quyidagi usullarda ko‘payadilar: vegetativ
ko‘payish, jinssiz ko‘payish, jinsiy usulda ko‘payish.
Vegetativ ko‘payish. Bunday usulda ko‘payuvchi zamburug‘lar
asosan mitseliy yoki gifalarning ma’lum bir qismining bo‘linishi
natijasida amalga oshadi. Ya’ni, mitseliy, konidiy, spora yoki ayrim
hujayraning kurtaklanishi natijasida ko‘payadi. Ona mitseliydan
ajralgan mitseliy qulay ekologik sharoitga tushib, yangi samotik
mitseliyning hosil bo‘lishiga olib keladi. Bunday usulda ko‘payish
ko‘pgina saprotrof zamburug‘lardan: Fusarium, Mucor, Aspergil-
lus, Penisillum kabilarda uchraydi. Achitqi zamburug‘larida
vegatativ ko‘payish kurtaklanuvchi mitseliy vositasida amalga
oshadi.
Bunda mitseliylar taraqqiyotining ma’lum bosqichida dumaloq
shaklga kirib, uning yuzasida o‘simta paydo bo‘ladi va muntazam
kattalashadi.
Vegetativ ko‘payishning o‘ziga xos yo‘li oidiiy va xlamidosporalar
hosil qilishdir. Oidiylar gifalarning parchalanishi natijasida hosil
bo‘ladi. Ular yupqa po‘st bilan qoplanib, ochiq xaltachali
zamburug‘lar hosil qiladi.
Xlamidosporalar mitseliy hujayralarining to‘plami qalin
jigarrangdagi po‘st bilan o‘ralishi natijasida hosil bo‘ladi. Xlami
dosporalar noqulay sharoitga chidamli bo‘lib, tuproqda uzoq muddat
saqlanadi. Xlamidosporalarining unishidan mitseliy yoki spora hosil
bo‘ladi.
Jinsiz ko‘payish — sporalar va zoosporalar vositasida amalga
oshadi. Ular — sporangiy yoki zoosporangiy ichida yetiladi.
Sporalar yaxshi rivojlangan mitseliyning o‘zgarishi natijasida hosil
bo‘ladi. Tuban zamburug‘larning  sporalari zoosporangiyda hosil
bo‘lib, unda bittadan yoki ikkitadan xivchin bo‘ladi. Zoosporalar
suvli muhitda uchraydigan va suvli muhitda ko‘payadigan
zamburug‘larda uchrab xivchinlar  vositasida sporalar harakat
qiladi.

125
Jinsiz ko‘payishning ikkinchi turi sporangiylar hosil
qilishdir. Sporangiylar mitseliyning ichida sharsimon xaltacha
shaklida hosil bo‘ladi. Sporangiy qalin po‘st bilan  qoplanib,
ichida sharsimon sporalar yetiladi. Bitta sporangiy ichida 10000
spora hosil bo‘lib, sporaning qulay sharoitda unishidan mitseliy
hosil bo‘ladi.
Ko‘pchilik  tuban  va yuksak  zamburug‘larning jinssiz ko‘payish
usuli konidiyalar hosil qilishdir (31-rasm).
31-rasm. 
Fusarium turkumiga mansub zamburug‘larning morfologik
elementlari.
a—mikrokonidiyalar; b—makrokonidiyalar; d—xlamidosporalar;
e—sklerotsiyalar; f—loje; g—makrokonidiyalarning hosil bo‘lishi;
h—pionnotlar.
Konidiyalar maxsus shoxlangan konidiya bandlarida hosil
bo‘ladi. Konidiyalarning shakli, o‘lchami, rangi va to‘siqchalar
soni turlichadir. Konidiyalar sporodoxiylarda, piknidiyalarda
hosil bo‘ladi. Konidiya bandlari bir-biri bilan birlashib,
koremiylarni hosil qiladi. Koremiylar to‘planib shilimshiq shaklida

126
bo‘ladi. Ularni gifomitsetlar va xaltachali zamburug‘lar hosil
qiladi.
Lojalar — yotiqcha shaklidagi mitseliylarning substrat ustida
hosil bo‘ladigan to‘plami bo‘lib, bunday morfologik shakl hosil
qilish Melankoninlilar uchun xosdir.
Piknidiylar sharsimon yoki noksimon shakldagi qalin po‘stli
sporalar yig‘indisi hisoblanadi. Piknidiylarda hosil bo‘lgan
konidiylar qisqa konidiya bandlarida hosil bo‘lib, piknidiyalar ichki
devorida joylashadi. Yetilgan piknidiyalarning ustitsasidan
shilimshiq modda bilan birga konidiyalar ajralib chiqadi.
Piknidiyalar hosil qilish piknidiyali zamburug‘larga xosdir.
Jinsiy ko‘payish. Bu usul turlicha bo‘lib, zamburug‘lar hosil
qilgan gametalarning bir-biricha qo‘shilishi natijasida amalga
oshadi. Zamburug‘larning turiga va yashash sharoitiga bog‘liq
ravishda jinsiy ko‘payishning uchta usuli mavjud. Eng oddiy
usul izogamiyadir. Bu usulda ko‘payadigan zamburug‘lar
ko‘payish uchun bir xil o‘lchamdagi, har xil jinsli gametalarni
paydo qilib, ularning qo‘shilishidan zigotani hosil qiladi (32-
rasm).
33-rasm.
 Xaltachali  zamburug‘larning
ko‘payish jarayoni.
1—otalik hujayra anteridiy; 2—onalik hujayra
arxikarp; 3—askogen gifalarning rivojlanishi;
4—xaltachalarning hosil bo‘lishi.
32-rasm. 
Zigogamiya.

127
Jinsiy ko‘payishning ikkinchi usuli zigogamiya hisoblanib, har
xil shakldagi va harakatdagi gametalar bir-biri bilan qo‘shilib
zigosporani hosil qiladi.
Jinsiy ko‘payishning oogamiya usulida zamburug‘ mitseliysida
tuzilishi va vazifasi har xil bo‘lgan anteridiy va oogoniy hosil
bo‘ladi. Anteridiyda hosil bo‘lgan spermatozoidlar, ooganiyda hosil
bo‘lgan tuxum hujayrasini otalantirib oosporani hosil qiladi.
Otalangan tuxum hujayrasidan hosil bo‘lgan sista, zigospora va
oosporalar noqulay sharoitda zamburug‘ turlarining saqlanishi
uchun xizmat qiladi, ular tashqi tomonidan qalin po‘st bilan
o‘ralgan bo‘lib, takomillashmagan zamburug‘larga xosdir.
Yuksak zamburug‘lardan (xaltachali, bazidiyali) jinsiy jarayon
xaltacha yoki bazidiy hosil qilish bilan tugallanadi.
Xaltachalar har xil shaklda bo‘lib, ichida 8 tadan sporali
xaltachalar joylashadi. Bazidiyalar to‘g‘nog‘ichsimon,
silindirsimon shaklda bo‘lib, uchki qismida 4 ta bozidiya spora
joylashadi.
Zamburug‘larda jinsiy ko‘payish jarayoni vegetativ ko‘payish
usuli tugagandan keyin, qishlab, qulay sharoit vujudga kelganda
ro‘y beradi.
Fitopatogen zamburug‘larda jinsiy ko‘payish vegetatsiya
davomida bir marta amalga oshadi. Bunda hosil bo‘lgan sporalar
o‘simliklarinng birlamchi infeksiya manbayi hisoblanadi. Ko‘pchilik
zamburug‘lar hayotiy sikli davomida jinsiy va jinssiz ko‘payish
jarayoni almashinib turadi. Deyteramitsetlar vakillari faqat jinsiz
usulda ko‘payadi. Xaltachali va bazidiyali zamburug‘lar esa faqat
jinsiy usulda ko‘payadi.
9.7. Zamburug‘larning hayoti va ixtisoslashuvi
Zamburug‘lar hayot kechirish usuliga ko‘ra saprotroflar va
parazitlarga bo‘linadi. Saprotrof zamburug‘lar o‘simlik va hayvon
qoldiqlari hamda tirik to‘qimalar hisobiga hayot kechiradi.
Saprotrof zamburug‘lar asosan tuproqda hayot kechirib, undagi
o‘simlik qoldiqlarini mineral moddalarga parchalaydi, tuproqda
gumus miqdorini orttirib, strukturasining yaxshilanishiga sabab
bo‘ladi. Ko‘pchilik saprotrof zamburug‘lar antibiotiklar, biologik
a k t i v   m o d d a l a r n i   s i n t e z   q i l a d i .   A y r i m   s a p r o t r o f l a r
o‘simliklarning mevasini, urug‘ini, oziq-ovqat mahsulotlarini,

128
yem-xashak, yog‘och va qog‘ozni parchalab, sifatining
buzilishiga olib keladi.
Fakultativ parazitlar — tabiatda saprofit usulda hayot kechirib,
noqulay sharoit paydo bo‘lganda o‘simliklarga o‘tib parazitlik bilan
hayot kechirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Bunday zamburug‘lar,
ayniqsa, o‘simliklarning zaiflashgan qismini tez zaharlaydi. Masalan:
Fusarium, Verticillium turkimiga kiruvchi zamburug‘lar orasida
bunday turlar ko‘p uchraydi.
Haqiqiy parazitlar — tirik hujayralar hisobiga hayot kechiradi.
Haqiqiy parazitlarga un shudring, oidium, zang, qora kuya
zamburug‘lari misol bo‘la oladi. Haqiqiy parazitlar ma’lum tur
yoki oilaga mansub o‘simliklarni kasallantiradi. Ularning
ixtisoslashuviga qarab filogenetik (ma’lum oila, turkum, tur),
ontogeneziga moslashgan (ma’lum rivojlanish bosqichida),
orgopotropiya (o‘simlik a’zolari), gistotropiya (o‘simlik
to‘qimalariga) moslashgan turlariga bo‘linadi.
Zamburug‘lar xalq xo‘jaliging turli sohalarida keng foydalaniladi.
Ularning meva tanalari (qalpoqchalari) tarkibi fermentlar,
vitaminlarga boy bo‘lganligidan insonlar tomonidan iste’mol
qilinadi. Achituvchi zamburug‘lar non yopishda, vino, spirt
olishda foydalaniladi.
Biologik faol moddalarni hosil qiluvchi zamburug‘lar
meditsinada turli antibiotiklar olishda, fuzarium zamburug‘laridan
olingan gibberilin moddasi o‘simliklarning gullash va meva hosil
qilishini ko‘paytirish maqsadida foydalaniladi.
9.8. Zamburug‘lar sistematikasi
Ko‘pgina mualliflar zamburug‘larni o‘simliklar olamining
mustaqil bo‘limi — Mucota deb nomlaydi. Jumladan, Aleksopoulos
(Alexopoulas, 1964) zamburug‘lar bo‘limi Mucota ni ikkita kenja
bo‘lim — Myxomycota va Eumycota ga bo‘ladi. Bu kenja bo‘limlar
sinflarga bo‘linadi. Bu klassifikatsiyaga asosan tuban va yuksak
zamburug‘lar quyidagi sinflarga bo‘linadi:
Tuban zamburug‘lar
I sinf Xitridiomitsetlar — Chytridiomycetes
II sinf Oomitsetlar — Oomycetes
III sinf Zigomitsetlar — Zygomycetes
Yuksak zamburug‘lar
IV sinf Askomitsetlar — Ascomycetes

129
V sinf Bazidiomitsetlar — Basidiomycetes
VI sinf Deyteromitsetlar — Deuteromycetes
9.9. Xitridomitsetlar sinfi —
 Chytridiomucetes
Xitridiomitsetlar sinfi vakillari orasida o‘simliklarda kasallik
uyg‘otadigan turlar qatoriga kartoshkada rakni keltirib chiqaradigan
Synchytrium endobioticum Perc. turi keng tarqalgan.
Xitridiomitsetlarning vegetativ tanasi ko‘p yadroli plozodiy
bo‘lib, xo‘jayin o‘simlik hujayrasi ichida rivojlanadi. Noqulay
ekologik sharoit bo‘lganda plazmodiydan po‘stloq bilan
qoplagan zoosporangiy yoki sista hosil bo‘ladi. Sistalar nam
sharoitda o‘sib bittadan xivchinli harakatchan zoosporaga
aylanadi.
O‘simliklarning kasallanishi zoosporalarning bir-biri bilan
qo‘shilishi natijasida ro‘y beradi. Bitta zoospora bilan kasallanganda
hosil bo‘lgan plazmodiydan zoospora yoki yozgi sista hosil qiladi.
I k k i t a   z o o s p o r a n g i y n i n g   q o ‘ s h i l i s h i d a n   h o s i l   b o ‘ l g a n
plazmodiydan qalin po‘stli zoosporangiy yetilib, tinim davriga
kiradi. Xitridiomitsetlarning keltirib chiqaradigan kasalliklarining
xarakterli belgilari tuganaklarda hujayraning cheksiz bo‘linishi
tufayli hosil bo‘lgan shishlardir.
Xitridiomitsetlar keltirib chiqaradigan kasalliklarga qarshi
kurash choralari quyidagilardir: kasallikka chidamli navlarni
yetishtirish; kartoshka rakiga qarshi kurashda dastlab tuproqda
saqlangan sistaga qarshi kurashish kerak. Almashlab ekish
qoidalariga amal qilish va tuproqqa ohak solish asosida tuproq
strukturasini o‘zgartirish.
9.10. Oomitsetlar sinfi —
 Oomycetes
Oomitsetlar sinfi vakillari mitseliysi yaxshi rivojlangan,
shoxlangan, to‘siqchasiz mitseliy hosil qiladi. Hujayra po‘sti
sellulozali va glukagendan tashkil topgan bo‘lib, jinsiy ko‘payish
oogamiya usulida amalga oshadi. Natijada hosil bo‘lgan oospora
zamburug‘ning qishlashiga xizmat qiladi. Qulay sharoit bo‘lganda
oosporalar unib, 2 ta xivchinchali zoosporaga ega bo‘lgan
zoosporangiyga aylanadi. Bu zoosporalar vositasida  o‘simliklar
birlamchi kasallanadi.

130
Oomitsetlar sinfi vakillari 5 ta tartibga birlashib, ular orasida
ekinlarda kuchli kasalliklar keltirib chiqaruvchilariga
Perenosporalilar  tartibi kiradi.
Perenosporalilar tartibi — 
Peronosporales. Bu tartib pitieviylar,
peronosporalilar va albugoviylar oilalariga bo‘linadi.
Pitieviylar oilasi — 
Pythiaceae. Bu oila vakillari tabiatda keng
tarqalgan bo‘lib, namlik ko‘p bo‘lgan joylarda fakultativ
parazitlik bilan hayot kechirib, yaxshi rivojlanmagan o‘simliklarni
kasallantiradi. Tabiatda eng keng tarqalgan vakillari qatoriga
Pythium, Phytophthora turkumlari kiradi. Ular turli qishloq xo‘jalik
o‘simliklarida fitoftorioz (kartoshka, pomidorda) kasalligini
keltirib chiqaradi. Bu zamburug‘lar mitseliysining oxirida
zoosporalar hosil qilib, ular vositasida ko‘payish xususiyatiga
ega.
Kasallikka qarshi kurashish uchun kasallikka chidamli ekin
navlarini yaratish va ekish, ekinzorlarning fitosanitariya holatini
yaxshilash va kimyoviy kurash  choralarini qo‘llash kerak.
Peronosporalilar oilasi  —
 Peronosporaceal. Peronosporalilar
yoki soxta un shudring zamburug‘lari haqiqiy parazitlar bo‘lib,
quyidagi xarakterli xususiyatga ega.
1. Zamburug‘ mitseliysi o‘simlik ichida rivojlanadi. Hujayraga
mitseliyning maxsus so‘rg‘ichlari — gaustoriylar vositasida
o‘simliklarga yopishib, undagi zapas oziq moddalarni shimib
oladi.
2. O‘simlik qoplovchi to‘qimalari ustiga shoxlangan mitseliysi
yordamida chiqib, mitseliyning oxirida zoosporangiy yoki konidiya
bandlarini hosil qiladi. Ular to‘qimalar ustiga ustitsalar orqali
chiqib turadi.
3. Soxta un shudring zamburug‘larining vegetativ mitseliysi
dixotom  yoki monopodial shoxlanishga ega bo‘ladi.
4. Soxta un shudring kasalligining tashqi belgilari o‘simliklarning
yer usti organlari: poyasida, bargida va mevasining yuzasida paydo
bo‘ladi.
5. Kasallikning xarakterli belgisi — kasallangan o‘simlik
a’zosining yuzasini oq, qo‘rg‘oshinsimon kulrangdagi un
sepilganga o‘xshash dog‘ hosil qiladi. Bargning orqa tomonida
sarg‘ish, qizg‘ish dog‘lar paydo qiladi.
6.Soxta un shudring kasalligini qo‘zg‘atuvchi  zamburug‘lar
jinssiz sporalar — konidiylar va zoosporalar vositasida ko‘payadi.

131
7. Bu zamburug‘lar jinsiy jarayonda hosil bo‘lgan oosporalar
vositasida qishlaydi. Oosporalar o‘simlik qoldig‘ida, tuproqda 3—
4 yil davomida saqlanadi.
8. O‘simliklarning soxta un shudring zamburug‘i bilan kasallanishi
asosan ustitsalar  vositasida amalga oshadi.
Peronosporalar oilasi vakillari ikkita turkumga bo‘linadi:
Peronospora va Plasmopara.
Reronospora turkumiga mansub zamburug‘ turlariga dixotom
shoxlanishda konidiya bandlarini, konidiyaning o‘sishidan
mitseliyni hosil qilish xarakterlidir. Bu zamburug‘lar karam, piyoz,
lavlagi, tamaki soxta un shudring kasalligini keltirib chiqaradi.
Plasmopara turkumiga mansub zamburug‘lar tokda, kungaboqar
va xmelda mildyu kasalliklarini keltirib chiqaradi.
Soxta un shudring kasalligiga qarshi kurashishni tashkil qilish
uchun ekin dalasidan o‘simlik qoldiqlarini yig‘ib olib tashlash,
almashlab ekish qoidalariga amal qilish, ko‘chatlarni tuproqqa
ekishdan oldin ildiziga fungitsidlar bilan ishlov berish tadbirlarini
qo‘llash kerak. Kasallikka qarshi o‘simlikni bordo suyuqligi bilan
bargiga ishlov berish, ekinzorlarning namligini pasaytirish
tadbirlarini qo‘llash kerak.
9.11. Zigomitsetlar sinfi — 
Zygomycetes
Vegetativ tanasi bir hujayrali mitseliydan tuzilgan, jinsiy
jarayoni zigogamiya yo‘li bilan zigospora hosil qilib ko‘payadigan
zamburug‘lardir. Bu sinf vakillarining jinsiz ko‘payishi harakatsiz