R. T. ƏLİyev, M.Ə. Abbasov

 
Cədvəl 2.8 
 
Quraqlıq və duzluluq streslərinin təsirindən bərk buğda 
(T.durum Desf.) sortlarında xlorofil (a+b)-nin miqdarında  
baş verən dəyişmələr (vahid yarpaq sahəsində, Mkqr-la) 
                                       
№ 
Adı 
 
Nəza-
rət 
 
Qura-
qlıq 
 
Nəza-
rətə  
görə  
%-lə 
 
Duzlu
luq 
 
Nəza-
rətə  
görə  
%-lə 
Xl 
a+b 
Xl 
a+b 
Xl 
a+b 
1 
Qırmızı buğda 
4.95 
5.52 
111 
5.75 
116 
2 
Leukurum 79 
4.55 
3.84 
84.4 
5.14 
112 
3 
Aysberq 
Odesskaya 
6.5 
6.51 
100 
5.92 
91.0 
4 
Odesskaya 49.81 
6.27 
5.7 
90.0 
5.47 
87.0 
5 
Vezio 
8.68 
9.26 
106 
9.61 
110 
6 
Elan 
5.77 
6.52 
112 
7.76 
134 
7 
Cəfəri 
7.73 
7.08 
91.0 
7.76 
100 
8 
Xoranka 
5.44 
3.61 
66.0 
5.50 
101 
9 
Kalvin 
6.69 
6.70 
100 
6.52 
97.4 
10  Febo 
7.47 
7.66 
102 
7.59 
101 

 112 
Cədvəl 2.8-in davamı 
 
№ 
Adı 
 
Nəza-
rət 
 
Qura-
qlıq 
 
Nəza-
rətə  
görə  
%-lə 
 
Duzlu
luq 
 
Nəza-
rətə  
görə  
%-lə 
Xl 
a+b 
Xl 
a+b 
Xl 
a+b 
11  Timiryazevskiy 
karlik 
5.48 
4.31 
78.0 
5.60 
102 
12  Jemçuk 
Odesskaya 
6.69 
6.59 
98.0 
8.67 
129 
13  Muğan 
8.32 
7.14 
86.0 
7.61 
91.0 
14  Mürəkkəb hibrid 
5.9 
7.4 
125 
7.75 
131 
15  Ray 91 
4.97 
4.62 
93.0 
4.78 
96.0 
16  Giorgio 302 
8.85 
8.67 
98.0 
9.07 
102 
17  Bərəkətli 95 
7.62 
9.36 
122 
10.2 
133 
18  Ağ buğda 
6.74 
6.24 
92.0 
6.96 
103 
19  Jaxino 
4.53 
5.97 
131 
5.61 
123 
20  Leukomelan 
5.91 
5.41 
91.0 
5.8 
98.0 
21  Xarkovskaya 46 
6.58 
5.97 
90.7 
5.83 
88.0 
22  Arandəni 
7.82 
8.16 
104 
8.64 
110 
23  Bəxt 
5.28 
7.73 
146 
5.77 
109 
24  Mirvari 
8.17 
7.95 
97.0 
9.35 
114 
25  Şirvan 
6,73 
6,46 
95.0 
7.11 
105 
26  Qarabağ 
7,28 
8,39 
115 
7.89 
108 
27  Bərəkət 
5.22 
4.95 
94.0 
5.00 
95.7 
28  Karol 
6,38 
5,68 
89.0 
4.77 
74.0 
29  Şərq 
3,77 
3,24 
86.0 
3.77 
100 
30  Zaparoji 803 
7,58 
5,20 
68.6 
5.94 
78.0 
31  Kəhrəba 
5.91 
5.46 
92.0 
5.82 
98.4 
32  Şirvan 3 
6,84 
7,02 
102 
8.27 
120 
33  Orzini 
9,16 
8,87 
96.0 
9.88 
107 
34  Yerli 549 
2,42 
2,51 
103 
2.52 
104 
35  Romeo 
8,24 
10,3 
125 
9.74 
118 
36  Yaqut 
7,01 
7,73 
110 
5.95 
85.0 

 
113 
Cədvəl 2.8-in davamı 
 
37  Moldoviya 
hibridi 
9,11 
9,18 
100 
8.30 
91.0 
38  Zedan 3d 56 
5.59 
4.95 
88.0 
5.10 
91.2 
39  Xoranka 46 
5,93 
4.56 
76.0 
4.60 
77.0 
40  Persion 
4,83 
3.60 
74.0 
3.21 
66.0 
41  Nəsimi 
6,49 
5,65 
87.0 
6.22 
95.0 
 
Duzluluğun  təsirindən  isə  Qırmızı  buğda,  Leukurum  79, 
Vezio, Elan, Febo, Timiryazevskiy karlik, Jemçuk Odesskaya, 
Mürəkkəb  hibrid,  Giorgio  302,  Bərəkətli  95,  Ağ  buğda,  Ja-
xino, Arandəni, Bəxt, Mirvari, Şirvan, Qarabağ, Şirvan 3, Or-
zini,  Yerli  549,  Romeo  sortlarında  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarı 
artmışdır.  Bu  nümunələr  yüksək  davamlı  sortlar  hesab  edi-
lirlər.  Aysberq  odesskaya,  Cəfəri,  Xoranka,  Kalvin,  Leuko-
melan,  Bərəkət,  Kəhrəba,  Moldoviya  hibridi,  Zedan  3d  56 
sortlarında  duzluluğun  təsirindən  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarı 
ya  dəyişməmiş  ya  da  1.0-10.0%  arasında  azalmışdır.  Bu  nü-
munələr  də  quraqlığa  davamlı  nümunə  kimi  qiymətləndirilir. 
Odesskaya  49.81,  Muğan,  Ray  91,  Xarkovskaya  46,  Karol, 
Şərq, Zaparoji 803, Yaqut, Xoranka 46, Persion, Nəsimi sort-
larında  isə  duzluluğun  təsirindən  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarı 
10.0%-dan  şox  azalmışdır.  Bu  nümunələr  duzluluğa  həssas 
nümunələr kimi qiymətləndirilir. 
 
2.7. Toxumların cücərmə qabiliyyətinə və yarpaqlarda  
 xlorofilin miqdarına görə qarğıdalı hibridlərinin  
  quraqlıq stresinə davamlılığının qiymətləndirilməsi 
    
Quraqlıq stresinin qarğıdalı bitkisi  toxumlarının cücərmə 
qabilliyyətinə  və  yarpaqlarda  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarına 
təsirini göstərən nəticələr cədəl 2.9-da verilmişdir.
 
 

 114 
Cədvəl 2.9 
Quraqlıq stresinin qarğıdalı toxumlarının 10 atm. təzyiqli  
saxaroza məhlulunda cücərmə qabilliyyətinə və yarpaqlarda  
xlorofil (a+b)-nin miqdarına təsiri 
 
 
Toxumların cücərmə qabiliyyəti
 
Xlorofil (a+b)
 
Hibrid
 
Nəzarət 
(Sayı)
 
Saxaroza 
(Sayı)
 
Nəzarətə 
görə 
 
%-lə
 
Nə-
zarət
 
Quraq-
lıq
 
Nəza-
rətə 
görə 
%-lə
 
1
 
48
 
42.00
 
87.50
 
2.27
 
2.39
 
105.35
 
2
 
47
 
16.00
 
34.04
 
4.03
 
3.83
 
94.98
 
3
 
50
 
24.33
 
48.67
 
3.42
 
2.99
 
87.39
 
4
 
44
 
31.33
 
71.21
 
2.63
 
2.61
 
99.27
 
5
 
46
 
28.67
 
62.32
 
3.84
 
3.96
 
103.17
 
6
 
45
 
9.00
 
20.00
 
2.90
 
2.36
 
81.21
 
7
 
45
 
28.67
 
63.70
 
2.21
 
2.02
 
91.74
 
8
 
49
 
39.67
 
80.96
 
2.78
 
3.59
 
129.33
 
9
 
48
 
21.67
 
45.14
 
2.27
 
1.56
 
68.73
 
10
 
48
 
27.67
 
57.64
 
4.08
 
4.32
 
105.94
 
11
 
50
 
39.33
 
78.67
 
3.58
 
3.49
 
97.50
 
12
 
33
 
27.33
 
82.83
 
2.88
 
3.41
 
118.24
 
13
 
48
 
20.00
 
41.67
 
3.36
 
3.18
 
94.76
 
14
 
50
 
35.67
 
71.33
 
3.06
 
3.27
 
106.96
 
15
 
49
 
26.00
 
53.06
 
3.38
 
3.32
 
98.21
 
16
 
46
 
8.00
 
17.39
 
3.29
 
2.53
 
76.85
 
17
 
50
 
36.67
 
73.33
 
2.11
 
3.30
 
156.09
 
18
 
46
 
40.00
 
86.96
 
2.87
 
2.92
 
101.63
 
19
 
44
 
17.00
 
38.64
 
2.49
 
2.17
 
87.43
 
20
 
42
 
20.67
 
49.21
 
2.18
 
2.90
 
133.10
 
21
 
46
 
25.33
 
55.07
 
4.16
 
3.66
 
88.01
 
22
 
50
 
20.67
 
41.33
 
2.41
 
2.32
 
96.10
 
23
 
50
 
31.33
 
62.67
 
3.21
 
2.36
 
73.35
 
24
 
46
 
15.33
 
33.33
 
3.40
 
2.82
 
83.14
 

 
115 
Cədvəl 2.9-un davamı 
 
Toxumların cücərmə qabiliyyəti
 
Xlorofil (a+b)
 
Hibrid
 
Nəzarət 
(Sayı)
 
Saxaroza 
(Sayı)
 
Nəzarətə 
görə %-
lə
 
Nəz
arət
 
Quraq-
lıq
 
Nəza-
rətə 
görə 
%-lə
 
25
 
50
 
21.33
 
42.67
 
3.76
 
2.87
 
76.26
 
26
 
50
 
29.33
 
58.67
 
2.50
 
2.00
 
80.29
 
27
 
46
 
30.67
 
66.67
 
3.58
 
2.83
 
79.12
 
28
 
50
 
35.33
 
70.67
 
2.33
 
2.23
 
95.96
 
29
 
44
 
12.67
 
28.79
 
2.63
 
2.69
 
102.54
 
30
 
42
 
6.00
 
14.29
 
3.39
 
3.20
 
94.26
 
31
 
46
 
24.00
 
52.17
 
3.45
 
3.23
 
93.77
 
32
 
39
 
11.67
 
29.91
 
3.31
 
2.84
 
85.80
 
33
 
50
 
28.67
 
57.33
 
2.34
 
2.32
 
99.47
 
34
 
24
 
16.00
 
66.67
 
2.85
 
2.84
 
99.75
 
35
 
33
 
27.33
 
82.83
 
3.82
 
3.92
 
102.64
 
36
 
21
 
16.67
 
79.37
 
3.22
 
3.48
 
108.00
 
37
 
48
 
18.33
 
38.19
 
3.26
 
2.56
 
78.68
 
38
 
40
 
34.67
 
86.67
 
2.50
 
2.92
 
117.00
 
Orta
 
44.82
 
24.87
 
56.09
 
3.05
 
2.93
 
97.16
 
 
Alınan  nəticələr  göstərmişdir  ki,  toxumların  saxaroza 
məhlulunda cücərmə qabiliyyətinə görə 11, 36, 12, 35, 38, 
8,  18  və  1  nömrəli  hibridlər  quraqlığa  daha  davamlı 
olmuşlar. Bu hibridlərin nəzarətə görə cücərmə qabiliyyəti 
78.67-  87.50%  arasında  dəyişmişdir.  Cücərmə  qabiliy-
yətinə  görə  3, 20,  31,  15, 21,  33,  10, 26,  5,  23, 7,  27,  34, 
28,  4,  14,  və  17  nömrəli  hibridlər  quraqlığa  orta  davamlı-
dırlar.  Onların  nəzarətə  görə  cücərmə  faizi  48.67-74.83% 
arasında  dəyişmişdir.  30, 16,  6,  29, 32,  24,  2, 37,  19,  22, 
13,  25  və  9  nömrəli  hibridlər  isə  saxaroza  məhlulunda 
cücərmə  qabiliyyətinə  görə  həssas  hibridlər  hesab  edilir 

 116 
ki, onların cücərmə faizi 14.29  - 45.14 % arasında olmuş-
dur  (Cədvəl  2.9).  Bitkilərin  quraqlıq  stresinə  davamlılığı-
nın  diaqnostik  üsullarından  biri  də,  stres  təsirindən  yar-
paqlarda  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarında  baş  verən  dəyiş-
mələrin öyrənilməsinə əsaslanır.  
 
Quraqlıq  stresi  zamanı  bitkilərin  yarpaqlarında  ağız-
cıqlar  tam  və  ya  qismən  bağlanır  ki,  bu  da  fotosintezin 
normal  getməsinə  mane  olur.  Bu  prosesi  öyrənmək  məq-
sədilə biz quraqlıq  stresinin təsirindən  xlorofil  “a”, xloro-
fil  “b”  və  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarında  baş  verən  dəyiş-
mələri  tədqiq  etmişik.  Quraqlıq  stresinin  təsirindən  qar-
ğıdalı  hibridlərində  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarında  əmələ 
gələn  dəyişmələr  cədvəl  2.9-da  göstərilmişdir.  Cədvəldən 
göründüyü  kimi,  quraqlığın  təsirindən  38,  12, 8,  20  və  17 
nömrəli  hibridlərdə  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarı  hətta  bir 
qədər  artmışdır  ki,  bu  hibridləri  yüksək  davamlı  hibridlər 
hesab  etmək  olar.  Bu  hibridlərdə  xlorofil  (a+b)-nin  miq-
darı  nəzarətlə  müqayisədə  17.00-56.09%  arasında  artmış-
dır.  7,  31,  30, 13,  2,  28,  22,  11,  15, 4,  33, 34,  18,  29,  35, 
51,  10,  14  və  36  nömrəli  hibridlərində  quraqlığın  təsirin-
dən  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarı  ya  dəyişməmiş  ya  da  1.0-
10.0% arasında dəyişmişdir. Quraqlığın təsirindən xlorofil 
(a+b)-nin miqdarında baş vermiş dəyişmələrə görə bu hib-
ridlər  də  davamlı  kimi  qiymətləndirilir.  9,  23,  25,  16,  37, 
27, 26, 6, 24, 32, 3, 19 və 21 nömrəli hibridlərində isə qu-
raqlığın  təsirindən  xlorofilin  miqdarında  kəskin  azalma 
baş  vermişdir.  Bu  nümunələr  xlorofilin  miqdarında  baş 
vermiş  dəyişmələrə  görə  quraqlığa  həssas  hibridlər  kimi 
qiymətləndirilir. Bu hibridlərdə xlorofil (a+b)-nin miqdarı nə-
zarətlə müqayisədə 11.99-31.27% arasında azalmışdır [26].  
 

 
117 
2.8.
 
Qarğıdalı hibridlərinin quraqlığa tolerantlıq   
            indeksləri ilə diaqnostik metodlarla əldə edilən  
nəticələrin müqayisəsi 
 
Tolerantlıq  indeksləri  və  fizioloji  metodlarla  əldə  edilən 
quraqlığa  davamlılıq  dərəcələrinin  uyğunluğunu  yoxlamaq 
məqsədilə  korrelyasiya  əmsalından  istifadə  edilmişdir.  Stresə 
tolerantlıq indeksi (STI) ilə xlorofil (a+b) sabitliyi (r=0.51) və 
toxumların  cücərmə  qabiliyyəti  (r=0.57)  arasındakı  korrelya-
siyalar müsbət, yüksək və etibarlı olmuşdur (Cədvəl 2.10). Bu 
onu  göstərir  ki,  quraqlığa  davamlılıq  baxımından  stresə  tole-
rantlıq  indeksindən  alınan  nəticələr  xlorofil  (a+b)-nin  stabil-
liyi  və  toxumların  cücərmə  qabiliyyətindən  alınan  nəticələrin 
oxşarlıq dərəcəsi yüksəkdir. Odur ki, quraqlıq şəraitdə, faydalı 
bir  vasitə  kimi,  bu  iki  əlamətdən,  xüsusilə  də  xlorofil  (a+b)-
nin  sabitliyindən  davamlı  və  yüksək  potensiallı  hibridlərin 
proqnozlaşdırılması üçün istifadə edilə bilər.  
                 
Cədvəl 2.10 
Stresə tolerantlıq indeksi (STI) və fizioloji metodlar  
arasındakı korrelyasiya əmsalı  
 
 
Cücərmə 
qabiliyyəti%
 
xlorofil (a+b) 
 
sabitliyi
 
Xlorofil (a+b) 
sabitliyi
 
0.50** 
- 
STI
 
0.57** 
0.51** 
 
Nəticələri  yekunlaşdırmaq  üçün  toxumların  cücərmə 
qabiliyyəti  (%-lə),  xlorofil  (a+b)-nin  sabitliyi  və  stresə  tole-

 118 
rantlıq indeksi (STI) göstəricilərində (üç əlamət bir yerdə) baş 
verən  dəyişmələrə  görə  hibridlər  qruplaşdırılmışdır  (Şəkil 
2.4). Birinci qrupda 15, 33, 10, 5, 28, 34, 14, 7, 27, 20, 1, 18, 
4, 35, 36, 11 və 12 nömrəli hibridlər qruplaşmışlar, onlar orta 
davamlı  hibridlər  kimi  qiymətləndirilir.  2-ci  qrupda  isə  8,  17 
və 38 nömrəli hibridlər birləşmişlər ki, onlar davamlı hibridlər 
kimi  qiymətləndirilir.  3-cü  qrupda  22,  32,  3,  21,  31,  23,  26, 
29, 30, 24, 37, 2, 13, 19, 6, 16, 9 və 25 nömrəli hibridlər yer-
ləşmişlər  ki,  onlar  həssas  hibridlər  kimi  qiymətləndirilir.  Hər 
üç meyara görə 6, 16, 19, 25 və 37 nömrəli hibridlər həssas, 5, 
7,  10,  15  və  33  nömrəli  hibridlər  orta  davamlı,  38  nömrəli 
hibrid isə davamlı hibrid kimi qiymətləndirilmişdir [27, 359]. 
 
 
 
Şəkil 2.4. Qarğıdalı hibridlərinin cücərmə qabiliyyəti (%) ,  
xlorofil (a+b)-nin miqdarı, stresə davamlılıq indeksi (STI)  
əsasında qruplaşması 
 

 
119 
Stresə  tolerantlıq  indeksi  (STI),  fizioloji  parametrlər  (to
-
xumların  cücərmə  faizi  və  stres  amillərin  təsirindən  yarpaq-
larda  xlorofil  (a+b)-nin  miqdarında  əmələ  gələn  dəyişmələr) 
nəzərə  alınaraq  hibridlərin  içərisindən  38  (SC704)  nömrəli 
hibrid quraqlığa davamlı, 7 nömrəli hibrid orta davamlı və 37 
(SC700)  nömrəli  hibrid  quraqlığa  həssas  hibrid  kimi  seçil-
mişdir.  Bu  hibridlərin  üzərində,  quraqlıq  stresi  təsirindən  ge-
nomun quruluş  və funksiyasında, prolin amin  turşusu  və həll 
olan  karbohidratların  miqdarında  baş  verən  dəyişikliklər 
öyrənilmişdir. 
 
2.9.
 
Quraqlıq stresinin qarğıdalı bitkisi yarpaqlarında  
prolin amin turşusunun miqdarına təsiri 
 
Bitkilərin quraqlıq stresinə reaksiyaları su çatışmazlığının 
təbiətindən  asılıdır.  Bitkilərin  quraqlıq  stresinə  reaksiyaları 
qısa  müddətli,  orta  müddətli  və  uzun  müddətli  kimi  təsnif 
edilə  bilər.  Su  stresi  zamanında  CO
2
  -in  maksimum  udulma-
sının azalması, bitkilərin qısa müddətli reaksiyalarıdır. Quraq-
lıq  stresinə  orta  müddətli  reaksiyalar,  duzların  toplanması  ilə 
əlaqədar olub osmotik tənzimlənmənin baş verməsidir. Quraqlıq 
stresinə  uzun  müddətli  reaksiya  genetik  modellər  vasitəsilə  bio-
kütlənin paylanmasıdır [161, 276, 330].   
Bitkilər  quraqlıq  şəraitində  su  udmaq  üçün  hüceyrənin 
osmotik təzyiqini yüksəldirlər. Yüksək osmotik təzyiq, hücey-
rə  şirəsində  üzvi  turşuların,  şəkərlərin  və  başqa  turqorogen 
maddələrin  toplanmsı  nəticəsində  əmələ  gəlir.  Bu  maddələr 
hüceyrənin  adi  biokimyəvi  fəaliyyətlərinə  müdaxilə  etmirlər, 
ancaq osmotik stres zamanı osmotik qoruyucular kimi davranırlar. 
Hüceyrədəki  maddələr  içərisində  prolin  amin  turşusunun  xüsusi 
rolu  vardır.  Quraqlıq  stresinə  uyğunlaşma  proseslərində  onun 

 120 
toplanmasının  böyük  əhəmiyyətə  malik  olması  bir  çox  tədqi-
qatçılar tərəfindəndə qeyd edilmişdir [314, 329].  
Su stresi şəraitində prolin amin turşusu miqdarının artma 
səbəbini  izah  edən  müxtəlif  fikirlər  mövcuddur.  Bunlardan 
biri, prolin amin turşusunın parçalaşmaması və ya onun zülal-
ların strukturuna daxil olmasının qarşısının alınmasıdır  ki, bu 
da prolin amin turşularının miqdarını artıra bilər. Bəziləri belə 
qənaətə  gəlmişlər  ki,  prolin  amin  turşularının  miqdarının 
artması  böyük  molekulların,  o  cümlədən  zülalların  parçalan-
ması hesabına baş verir [314]. Bu mexanizm vasitəsilə bitkilər 
öz  hüceyrələrində  turqor  təzyiqinin  yaranmasına  şərait  yara-
daraq,  bir  tərəfdən  su  molekullarının  itirilməsinin  qarşısını  alır, 
digər tərəfdən isə, hüceyrə şirəsinin su saxlama qabiliyyətini artır-
maqla,  osmotik  tənzimləmə  yolu  ilə  transpirasiyanı  azaldaraq, 
fotosintez prosesini davam etdirə bilirlər [161, 314, 329]. 
Tədqiq  etdiyimiz  qarğıdalı  hibridlərinin  yarpaqlarında 
prolin  amin  turşusunun  miqdarının  təhlili  göstərdi  ki,  bu 
hibridlərin  yarpaqlarında  quraqlıq  və  suvarılan  şəraitlərdə 
fərqli  miqdarda  prolin  amin  turşusu  toplanmışdır.  Suvarılan 
şəraitdə prolin amin turşusunun miqdarının ən çox toplanması 
quraqlığa həssas 37 nömrəli hibriddə (1.95 µmol/q), ən az isə 
orta  davamlı  37  nömrəli  hibriddə  (1.75  µmol/q)  müşahidə 
edilmişdir  (Cədvəl  2.11).  Suvarılan  şəraitində  isə  davamlı 
(1.90  µmol/q)  və  həssas  (1.95  µmol/q)  hibridlərin  yarpaqla-
rında  prolin  amin  turşuları  miqdarı  bir-  birinə  çox  yaxın  ol-
muşdur.  Ancaq  quraqlıq  şəraitində,  prolin  amin  turşusunun 
toplanması  ən  çox  quraqlığa  davamlı  38  nömrəli  hibriddə 
(3.85-ilə µmol/q), ən az  isə həssas 37 nömrəli hibriddə (3.25 
µmol/q) müşahidə edilmişdir. Quraqlığa orta davamlı 7 nömrəli 
hibriddə  3.5  µmol/q  olmaqla  orta  mövqedə  qalmışdır  [27].  Bu, 
hibridlərin quraqlığa davamlılıq dərəcəsi ilə prolin amin turşusu 

 
121 
toplanması  arasında  birbaşa  əlaqənin  mövcud  olduğunu  gös-
tərir (Cədvəl 2.11). 
                 
Cədvəl 2.11 
Quraqlıq sresi təsirindən qarğıdalı yarpaqlarında prolin  
amin turşusunun miqdarında baş verən dəyişmələr (µmol/q-la) 
 
Quraqlığa 
davamlılıq 
dərəcəsi 
Suvarılan 
şərait 
Quraqlıq 
şəraiti 
Suvarılan şəraitə 
görə  
%-lə 
Davamlı hibrid 
1.9 
3.85 
102.03 
Orta 
davamlı 
hibrid  
1.75 
3.5 
100 
Həssas hibrid  
1.95 
3.25 
66.67 
Orta 
1.87 
3.53 
88.77 
 
Tam  suvarma  şəraitində  prolin  amin  turşusunun  miqdarı 
1.87  µmol/q,  quraqlıq  şəraitində  isə  3.53  µmol/q  olmuşdur. 
Tam  suvarılan  şəraitlə  müqayisədə  quraqlıq  şəraitində  prolin 
amin turşusunun miqdarı 88.8% çoxalmışdır. Bundan öncə də, 
bir  çox  tədqiqatçılar  tərəfindəndən  qeyd  edilmişdir  ki,  qarğı-
dalı  bitkisində  quraqlıq  şəraitində  osmotik  təzyiqi  tənzim-
ləmək  üçün  prolin  amin  turşusunun  miqdarı  artır  [97,  216, 
276, 387, 392]. 
Qarğıdalı  hibridlərinin  iki  şəraitdəki  reaksiyalarının  mü-
qayisəsi  göstərir  ki,  hibridlər  fərqli  mühitdə,  prolin  amin 
turşusunun  toplanması  baxımından  fərqli  reaksiya  göstərmiş-
lər. Stres şəraitində, prolin amin turşusunun ən yüksək toplan-
ması quraqlığa davamlı hibriddə olmuşdur. Halbu ki, suvarma 
şəraitində  prolin  amin  turşusunun  ən  yüksək  toplanması 
həssas hibriddə baş verir (Cədvəl 2.11).  

 122 
N. Mohammadkhani  və R. Heidari (2008) müxtəlif quraqlıq 
şəraitində qarğıdalının  davamlı  və həssas hibridlərində  karbohid-
ratların  və  prolinin  miqdarını  tədqiq  etmişlər.  Öyrənilən  hibrid-
lərdə  həll  olunan  karbohidratların  və  prolinin  miqdarı  quraqlığın 
dərəcəsi  artdıqca  artmış,  lakin  həssas  hibridlərdə  bu  artım  daha 
yüksək  olmuşdur.  Bu  da  göstərilən  komponentlərin  bitkinin  da-
vamlılıq reaksiyasında  müəyyən rol oynaması haqqında fikir  yü-
rütməyə  imkan  verir [276]. G. Voetberg  və R.E. Sharp  su qıtlığı 
mühitində  qarğıdalı  cücərtilərində  kökün  böyümə  zonasında 
prolinin  miqdarının  artmasının  digər  amin  turşularına,  xüsusilə, 
qlisinə görə daha sürətli olduğunu və bunun da kök uzanmasında 
önəmli  rol  oynadığını  müəyyən  etmişlər  [392].  M.  Johari-Pirei-
vatlou  (2010),  buğda  genotiplərinə  osmotik  stresin  təsirini  araş-
dırmaqla bildirmişlər ki, quraqlığa dözümlü genotiplər həssas ge-
notiplərlə  müqayisədə  prolinin  toplanması  baxımından  daha  sür-
ətli  reaksiya  göstərirlər.  Bu  tədqiqatın  nəticələri  göstərir  ki,  stres 
şəraitində daha yaxşı inkişaf edən genotiplər, daha çox karbohid-
ratlara  və  prolinə  malikdirlər  [226].  Bir  çox  tədqiqatçıların 
nəticələrinə  görə,  daha  çox  prolin  toplamaq  qabiliyyətinə  malik 
olan hibridlər adətən daha  yüksək osmotik tənzimləməyə də ma-
likdirlər.  Bu  bitkilər,  quru  və  susuz  ərazilərdə  öz  hüceyrələrində 
yüksək su saxlama potensialına malik olduqlarından, adətən daha 
çox məhsuldarlığa da malik olurlar. Lakin, bəzi tədqiqatların nəti-
cələri  göstərmişdir  ki,  quraqlığa  davamlı  sortlar  həmişə  yüksək 
miqdarda  prolin  toplamırlar  və  hətta  quraqlığa  həssas  sortların 
prolin toplama miqdarı davamlı sortlarla müqayisədə daha yüksək 
olur. Belə bir fikir vardır ki, turqorogen maddələrin biosintezi və 
ya  onların  makromolekulların  parçalanmasından  əmələ  gəlməsi, 
enerji  sərf  olunmasını  tələb  edir  ki,  bu  da,  karbohidratların  sərf 
olunması  ilə  əlaqədardır.  Təbiidir  ki,  karbohidratların  azalması 
nəticəsində dən məhsuldarlığı da azalacaqdır [97, 161, 314].  

 
123