Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

a
1. Yetkin 
2. İlkin 
mərhələ (zoospor-
ların yaranması). 
. Zoosporlardan 
yeni fərdlər yaranır. 
4.  
xlamido-
monada. 
Cavan xlamido-
monada. 
3
 
1
2
3
4
Cinsi çoxalma 
(sxem)
b
1
 
2
 
4
5
6. 
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar
Mikroskopik yosunlarla yanaşı, uzunluğu onlarla metrə çatan yosunlar da var. 
· Çoxhüceyrəli yosunlar birhüceyrəli yosunlardan nə ilə fərqlənir?
Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunlar.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunların  nüma-
yəndələrində bədən sapşəkilli, lövhəşəkilli və ya digər formalı tallomdan 
(yun. tallos – cücərti) ibarətdir. Onların əksəriyyətinin toxuma və orqan-
ları  olmur.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunlara  misal  olaraq  durğun  və  sakit 
axan  sularda  rast  gəlinən  –  ulotriks,  spirogira  və  dənizlərdə  yaşayan 
ulvanı misal göstərmək olar. 
 
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Sapşəkilli yosunların quruluşu.
Sapşəkilli yosunların quruluşunun öyrənilməsi.
Məqsəd: 
Təchizat: Canlı yosun (spirogira yosunu) və ya hazır preparat, mikroskop, əşya 
və örtük şüşələri, preparat iynəsi, pipetlər, bir stəkan su.
İşin gedişi: 1. Mikroskopla yosunun yenicə hazırlanmış və ya hazır mikroprepa-
ratına baxın. 2. Yosun hüceyrəsinin qılafına, sitoplazmasına, xromatoforuna, 
nüvəsinə, vakuoluna diqqət   yetirin. 3. Gördüklərinizi spirogiranın böyüdül-
müş  şəkli  ilə  müqayisə  edin  və  onun  bir  hüceyrəsinin  strukturlarını  qeyd 
etməklə şəklini çəkin. 4. Spirogiranın quruluşu barədə nəticə çıxarın.
Nəticəni  müzakirə  edin:  1.  Yosunun  sapı  nədən  təşkil  olunub?  2.  Spirogira 
yosunu xlamidomonada və ya xlorelladan nə ilə fərqlənir?
Ulva
lövhəşəkilli, 
parlaq-yaşıl rəngli olub, kənar-
ları burulmuşdur. Tallomun alt 
hissəsində suyun dibinə yapış-
maq üçün qısa “saplaq” olur.  Xə-
zər dənizində də rast gəlinir.
nın tallomu 
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların quruluşu 
Ulotriksin tallomu sapşəkilli olub, 
bir cərgədə düzülmüş çoxlu hücey-
rələrdən  ibarətdir.  Aşağıda  yerlə-
şən  hüceyrəsi  vasitəsilə  substrata 
birləşir. 
Spirogira  yosununun  isə  sapları  heç  yerə 
birləşmir.  Suda  passiv  üzən  pambığabən-
zər yaşıl topalar şəklində olur. Uzunsov və  
üzəri  seliklə  örtülmüş  hüceyrələrə  malik-
dir.
1. Qılaf. 2. Sitoplazma.  
3. Nüvə. 4. Qapanmayan 
halqaşəkilli xromatofor.
Substrata yapışan 
hüceyrə
Ulva
Ulotriks
1
2
3
4
Lentşəkilli 
xromatofor 
Vakuol
Qılaf
 Nüvə
Sitoplazma 
Spirogira 
3

2
2
21
20
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunların  çoxalması.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yo-
sunlar da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
Ulotriks yosununun çoxalması. Ulotriksin substrata yapışan hücey-
rəsindən  başqa hər bir hüceyrəsi dördqamçılı hərəkətli zoospor əmələ gə-
tirə bilir. Onlar suya çıxaraq üzür və əlverişli yer taparaq suyun dibinə çö-
kür. Bölünərək yeni yosun saplarına başlanğıc verir. 
 
Qeyri-cinsi  çoxalma  bəzən  sapın  təsadüfən  hissələrə  parçalanması  – 
vegetativ yolla da baş verir. 
Çoxhüceyrəli 
yaşıl yosunların 
çoxalması
Ulotriks yosununun çoxalması
1. Qametlərin yaranması. 
2. Qametlərin birləşməsi.
3. 
4. 
 
5-6. Yetkin yosun. 
7. Zoosporun yaranması. 
8. Zoosporlar. 
9. Yeni yosun.
Ziqot.
Qamçısız sporlar. 
Qeyri-cinsi çoxalma
Cinsi çoxalma
1
2
4
3
5
6
7
9
1
8
Düzgün  fikirləri  müəyyən  edin: 
a)  Çoxhüceyrəli  yosunların  bədəni  tallom 
şəklindədir.  b) Yosunların hamısında toxuma və orqanlar olmur.  c) Qidalanma 
xarakterinə görə əksər yosunlar avtotrofdur. d) Yosunların hüceyrəsinin forma-
laşmış nüvəsi olur.  e) Yosunlar əlverişsiz şəraiti spor halında  keçirir.
1. Düzgün variantı seçin: 
a)  Çoxhüceyrəli  yosunların  bədəni  gövdə  və  yarpaqlardan/tallomdan  təşkil 
olunub.  b)  Ulva/xlorella  birhüceyrəli  yosunlara  aiddir.  c)  Yaşıl  yosunların 
hüceyrələrində xlorofil xromatoforda/vakuolda yerləşir. d) Spirogira/ulotriks 
yosunu tallomun aşağı hissəsi ilə substrata birləşir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Yosunlar
Çiçəkli bitkilər
Hüceyrəsinin quruluşu, qidalanması, 
yaşayış mühiti, orqan və toxumaları
Nüvə
Qılaf
Sitoplazma
Xlorofil
Əsas qidalanma tipi
Yaşayış mühiti
Orqanlar
?
+
?
?
Avtotrof
2. Cədvəli doldurun:
?
?
Əlverişsiz şəraitdə ulotriks yosunu çoxlu miqdarda ikiqamçılı kiçik qa-
metlər əmələ gətirir. Onlar suya çıxaraq  eyni növə mənsub başqa fərdin qa-
metləri ilə cüt-cüt birləşir və mayalanma baş verir. Mayalanmadan sonra 
qalın qılaflı ziqot əmələ gəlir. Əlverişli şəraitdə ziqot 4 ədəd qamçısız spor-
lara bölünür. Onların hər birindən  yeni ulotriks yosunları əmələ gəlir. 
Spirogirada isə cinsi çoxalma konyuqasiya (lat. 
birləşmə) 
yolu ilə baş verir. Bu zaman iki yosun tallomu bir-birinə yaxınlaşır. Onların 
hüceyrələrinin  möhtəviyyatları  bir-birinə  qarışır.  Nüvələri  birləşir  və   
nəticədə ziqot  əmələ gəlir. Ziqotdan yeni spirogira sapı inkişaf edir.
Ulva yosunu da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
conjugatio – 
7. 
Qonur və qırmızı yosunlar.  Yosunların əhəmiyyəti
Qırmızı və qonur yosunlara dəniz və okeanlarda daha çox rast gəlinir. Suyun 
içərisində cəngəlliklər yaradan belə yosunları bəzən “canlı maneə” də adlandı-
rırlar. Bu yosunlar gəmi pərlərinə ilişərək onun hərəkətində çətinliklər yaradır.
· Qırmızı və qonur yosunlar yaşıl yosunlardan nə ilə fərqlənir? 
Şəkildəki yosunları bir neçə əlamətə 
görə qruplaşdırın.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nəticəni müzakirə edin: 1. Qruplaşdırdığınız bitkilərin hansı oxşar cəhətləri 
var? 2. Hansı əlamətlərinə görə yosunları ibtidai bitkilərə aid edirlər?
Laminariya
Makrosistis
Fukus
Fillofora
Rodimeniya
Porfira
Qonur və qırmızı yosunların əksəriyyəti dərin sularda yaşayan dəniz 
bitkiləridir. Nümayəndələri mikroskopik ölçüdən nəhəng formalara qə-
dər olur. Tallomları sapşəkilli, kürəşəkilli, lövhəşəkilli və s. olur. Yosun-

2
2
21
20
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunların  çoxalması.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yo-
sunlar da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
Ulotriks yosununun çoxalması. Ulotriksin substrata yapışan hücey-
rəsindən  başqa hər bir hüceyrəsi dördqamçılı hərəkətli zoospor əmələ gə-
tirə bilir. Onlar suya çıxaraq üzür və əlverişli yer taparaq suyun dibinə çö-
kür. Bölünərək yeni yosun saplarına başlanğıc verir. 
 
Qeyri-cinsi  çoxalma  bəzən  sapın  təsadüfən  hissələrə  parçalanması  – 
vegetativ yolla da baş verir. 
Çoxhüceyrəli 
yaşıl yosunların 
çoxalması
Ulotriks yosununun çoxalması
1. Qametlərin yaranması. 
2. Qametlərin birləşməsi.
3. 
4. 
 
5-6. Yetkin yosun. 
7. Zoosporun yaranması. 
8. Zoosporlar. 
9. Yeni yosun.
Ziqot.
Qamçısız sporlar. 
Qeyri-cinsi çoxalma
Cinsi çoxalma
1
2
4
3
5
6
7
9
1
8
Düzgün  fikirləri  müəyyən  edin: 
a)  Çoxhüceyrəli  yosunların  bədəni  tallom 
şəklindədir.  b) Yosunların hamısında toxuma və orqanlar olmur.  c) Qidalanma 
xarakterinə görə əksər yosunlar avtotrofdur. d) Yosunların hüceyrəsinin forma-
laşmış nüvəsi olur.  e) Yosunlar əlverişsiz şəraiti spor halında  keçirir.
1. Düzgün variantı seçin: 
a)  Çoxhüceyrəli  yosunların  bədəni  gövdə  və  yarpaqlardan/tallomdan  təşkil 
olunub.  b)  Ulva/xlorella  birhüceyrəli  yosunlara  aiddir.  c)  Yaşıl  yosunların 
hüceyrələrində xlorofil xromatoforda/vakuolda yerləşir. d) Spirogira/ulotriks 
yosunu tallomun aşağı hissəsi ilə substrata birləşir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Yosunlar
Çiçəkli bitkilər
Hüceyrəsinin quruluşu, qidalanması, 
yaşayış mühiti, orqan və toxumaları
Nüvə
Qılaf
Sitoplazma
Xlorofil
Əsas qidalanma tipi
Yaşayış mühiti
Orqanlar
?
+
?
?
Avtotrof
2. Cədvəli doldurun:
?
?
Əlverişsiz şəraitdə ulotriks yosunu çoxlu miqdarda ikiqamçılı kiçik qa-
metlər əmələ gətirir. Onlar suya çıxaraq  eyni növə mənsub başqa fərdin qa-
metləri ilə cüt-cüt birləşir və mayalanma baş verir. Mayalanmadan sonra 
qalın qılaflı ziqot əmələ gəlir. Əlverişli şəraitdə ziqot 4 ədəd qamçısız spor-
lara bölünür. Onların hər birindən  yeni ulotriks yosunları əmələ gəlir. 
Spirogirada isə cinsi çoxalma konyuqasiya (lat. 
birləşmə) 
yolu ilə baş verir. Bu zaman iki yosun tallomu bir-birinə yaxınlaşır. Onların 
hüceyrələrinin  möhtəviyyatları  bir-birinə  qarışır.  Nüvələri  birləşir  və   
nəticədə ziqot  əmələ gəlir. Ziqotdan yeni spirogira sapı inkişaf edir.
Ulva yosunu da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
conjugatio – 
7. 
Qonur və qırmızı yosunlar.  Yosunların əhəmiyyəti
Qırmızı və qonur yosunlara dəniz və okeanlarda daha çox rast gəlinir. Suyun 
içərisində cəngəlliklər yaradan belə yosunları bəzən “canlı maneə” də adlandı-
rırlar. Bu yosunlar gəmi pərlərinə ilişərək onun hərəkətində çətinliklər yaradır.
· Qırmızı və qonur yosunlar yaşıl yosunlardan nə ilə fərqlənir? 
Şəkildəki yosunları bir neçə əlamətə 
görə qruplaşdırın.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nəticəni müzakirə edin: 1. Qruplaşdırdığınız bitkilərin hansı oxşar cəhətləri 
var? 2. Hansı əlamətlərinə görə yosunları ibtidai bitkilərə aid edirlər?
Laminariya
Makrosistis
Fukus
Fillofora
Rodimeniya
Porfira
Qonur və qırmızı yosunların əksəriyyəti dərin sularda yaşayan dəniz 
bitkiləridir. Nümayəndələri mikroskopik ölçüdən nəhəng formalara qə-
dər olur. Tallomları sapşəkilli, kürəşəkilli, lövhəşəkilli və s. olur. Yosun-

2
2
23
22
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
lar  suyun  dibinə  sapşəkilli  çıxıntıların  –  rizoidlərin  (yun.  rizo  –  kök, 
eydos – bənzər) və ya tallomun aşağısında olan lövhəşəkilli çıxıntıların 
köməyi ilə birləşir. Qonur və qırmızı yosunlar avtotrof yolla qidalanır və  
suda həll olmuş oksigenlə tənəffüs edir.
Qonur yosunlar. Tallomu sarımtıl-qonur rənglidir. Tallomunun qonur 
rəngli  olmasının  səbəbi  hüceyrələrinin  xromatoforunda  yaşıl  piqment 
olan xlorofillə yanaşı narıncı, sarı və qonur piqmentlərin də olmasıdır. 
Laminariya  (“dəniz  kələmi”)  –  qonur  yosunların  geniş  yayılmış  nüma-
yəndəsidir. Tallomu lentşəkilli olub rizoidlər  vasitəsilə  suyun dibinə ya-
pışır. 
Qırmızı yosunlar. Qonur yosunlardan fərqli olaraq, qırmızı yosunların 
hüceyrələrində xlorofildən başqa qırmızı və göy piqmentlərə də rast gə-
linir.  Tallomun  rəngi  piqmentlərin  nisbətindən  asılıdır.  Qırmızı  piq-
mentin suyun dərin qatlarına keçən işıq şüalarını qəbul etmək qabiliyyəti 
bu  yosunlara  200  m  və  daha  dərinlikdə  yaşamalarına  imkan  verir.  Də-
rinlik artdıqca tallom daha da qırmızı olur. Porfira – qırmızı yosunların 
geniş yayılmış nümayəndələrindəndir. 
Yosunların təbiətdə və insan həyatında əhəmiyyəti. Yosunlar  sudan 
karbon  qazını  udaraq  suyu  oksigenlə  zənginləşdirir  və  suda  yaşayan 
orqanizmlərin tənəffüsünü təmin edir. Onlar bəzi balıqların və su heyvan-
larının qidasını təşkil edir. İnsanlar qida kimi laminariyadan,  ulvadan və  
porfiradan  istifadə  edirlər. Yosunlardan  sənayedə  yod,  kalium  duzları, 
sellüloza, spirt, sirkə turşusu və digər məhsullar istehsal olunur. 
Qırmızı və qonur yosunlardan alınan aqar-aqar maddəsindən isə qən-
nadı sənayesində, mikrobiologiyada istifadə edilir. Bəzi yosunlardan tə-
babətdə dərman kimi, məsələn, laminariya yosunundan sarılıq, raxit və s. 
xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur.
1. 
a) Qırmızı yosunlarda xlorofil olmur 
b) Xlorella suda həll olmuş oksigendən istifadə edir  
c) Spirogiranın  xromatoforu kasaşəkillidir 
d) Laminariyadan qida kimi istifadə olunur 
 Səhv fikirləri düzəldin: 
2. Yosunların təbiətdə və insan həyatında əhəmiyyəti barədə elektron təqdimat 
hazırlayın. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Uyğunluğu müəyyən edin: 
1. Toxuma və orqanlara bö-
lünməmiş yosun bədəni. 2. Yosunlarda fotosintezi təmin 
edən hüceyrə strukturu. 3. Qonur yosun. 4. Yosunu su-
altı obyektlərə birləşdirən sapşəkilli çıxıntılar. 5. Daha 
dərində yaşayan yosunlar. 6. Fotosintezdə iştirak edən 
yaşıl piqment. 
a) Rizoidlər 
b) Qırmızı yosunlar
c) Laminariya
d) Xromatofor 
e) Xlorofil 
f) Tallom 
Ali  bitkilərin  xüsusiyyətləri.  Ali  bitkilər  ibtidai  bitkilərdən 
orqanların  olması  ilə  fərqlənir.  Hər  bir  orqan  müəyyən  funksiyaları 
yerinə yetirir. Orqanlar bu funksiyaları təmin edən toxumalardan təşkil 
olunub. 
Ali  bitkilər  iki  böyük  qrupa  –  sporlu  və  toxumlu  bitkilərə  bölünür.   
Mamırlar – sporlu bitkilərə aiddir.
8.
  
 Ali sporlu bitkilər. Mamırlar şöbəsi
Mamırlar  insanlara  daha  az  tanış  olan  bitkilər  qrupudur.  Onlar  torpağı, 
bitkilərin  gövdəsini  və  ya  daşların  üzərini  yaşıl  xalı  kimi  örtür.  Əksəriyyəti   
kiçik ölçülüdür. Hündürlüyü bir neçə santimetrə çata bilir. Onların toxumları, 
çiçək və meyvələri olmur. 
· Mamırlar barədə nə bilirsiniz? 
 
 
 
 
İşin məqsədi: Quş mamırının və sfaqnumun 
quruluş xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
Təchizat: Quş mamırının və sfaqnumun 
herbariləri və şəkilləri.
İşin gedişi: Mamırların herbarisinə və şəkil-
lərinə diqqətlə baxıb, onların xarici 
görünüşünü verilmiş plan üzrə təsvir edin: 
ölçüsü; gövdəsi; yarpaqları; rizoidləri; 
sporlu qutucuğu; qutucuğun ayaqcığı
Nəticəni müzakirə edin: 
1. Bu bitkilərin ümumi və fərqli cəhətləri 
hansılardır? 
2. Hansı əlamətlərinə görə mamırları ali 
bitkilərə aid edirlər?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Mamırların xarici quruluşu
Yaşıl 
quş     
mamırı 
Sfaqnum
mamırı 
Mamırlar. Mamırlar rütubətsevən bitkilərdir. Onlara, əsasən, bataq-
lıqlarda,  rütubətli  çəmənliklərdə,  meşələrin  kölgəli  yerlərində  rast  gə-
linir.  Yosunlardan  fərqli  olaraq,  mamırların  əksəriyyətinin  gövdə  və 
yarpağı  olur.  Mamırların  kökü  olmur.  Onların  bəziləri  gövdələrini  ri-
zoidlərin köməyi ilə torpağa bərkidir, su və mineral duzları udur. Mamır-
lar avtotrof orqanizmlərdir. Onların xloroplastları yaxşı inkişaf etmiş-
dir. Sporlar vasitəsilə çoxalır.
Yaşıl quş mamırı. Çoxillik bitkidir. Bataqlıqlaşmış və nəm yerlərdə rast 
gəlinir. Gövdəsi dik qalxır, budaqlanmır, üzərində sıx yerləşən və ucu şiş 
yarpaqlar olur. Bitkini torpağa gövdənin aşağı hissəsində yerləşən nazik 
sapşəkilli  rizoidlər  bərkidir.  Quş  mamırı    bədən  səthi  ilə  atmosferin 
rütubətindən də istifadə edə bilir və
Sfaqnum (yun. sphagnos – süngər).   Meşə və bataqlıqlarda budaqlan-
mış gövdəsi olan  sfaqnuma təsadüf edilir. Yetkin  bitkinin  rizoidi olmur. 
Gövdə və yarpaqlarında fotosintez prosesini həyata keçirən xloroplast-
 
 öz çəkisindən təxminən 4 dəfə çox su 
udur. 

2
2
23
22
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
lar  suyun  dibinə  sapşəkilli  çıxıntıların  –  rizoidlərin  (yun.  rizo  –  kök, 
eydos – bənzər) və ya tallomun aşağısında olan lövhəşəkilli çıxıntıların 
köməyi ilə birləşir. Qonur və qırmızı yosunlar avtotrof yolla qidalanır və  
suda həll olmuş oksigenlə tənəffüs edir.
Qonur yosunlar. Tallomu sarımtıl-qonur rənglidir. Tallomunun qonur 
rəngli  olmasının  səbəbi  hüceyrələrinin  xromatoforunda  yaşıl  piqment 
olan xlorofillə yanaşı narıncı, sarı və qonur piqmentlərin də olmasıdır. 
Laminariya  (“dəniz  kələmi”)  –  qonur  yosunların  geniş  yayılmış  nüma-
yəndəsidir. Tallomu lentşəkilli olub rizoidlər  vasitəsilə  suyun dibinə ya-
pışır. 
Qırmızı yosunlar. Qonur yosunlardan fərqli olaraq, qırmızı yosunların 
hüceyrələrində xlorofildən başqa qırmızı və göy piqmentlərə də rast gə-
linir.  Tallomun  rəngi  piqmentlərin  nisbətindən  asılıdır.  Qırmızı  piq-
mentin suyun dərin qatlarına keçən işıq şüalarını qəbul etmək qabiliyyəti 
bu  yosunlara  200  m  və  daha  dərinlikdə  yaşamalarına  imkan  verir.  Də-
rinlik artdıqca tallom daha da qırmızı olur. Porfira – qırmızı yosunların 
geniş yayılmış nümayəndələrindəndir. 
Yosunların təbiətdə və insan həyatında əhəmiyyəti. Yosunlar  sudan 
karbon  qazını  udaraq  suyu  oksigenlə  zənginləşdirir  və  suda  yaşayan 
orqanizmlərin tənəffüsünü təmin edir. Onlar bəzi balıqların və su heyvan-
larının qidasını təşkil edir. İnsanlar qida kimi laminariyadan,  ulvadan və  
porfiradan  istifadə  edirlər. Yosunlardan  sənayedə  yod,  kalium  duzları, 
sellüloza, spirt, sirkə turşusu və digər məhsullar istehsal olunur. 
Qırmızı və qonur yosunlardan alınan aqar-aqar maddəsindən isə qən-
nadı sənayesində, mikrobiologiyada istifadə edilir. Bəzi yosunlardan tə-
babətdə dərman kimi, məsələn, laminariya yosunundan sarılıq, raxit və s. 
xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur.
1. 
a) Qırmızı yosunlarda xlorofil olmur 
b) Xlorella suda həll olmuş oksigendən istifadə edir  
c) Spirogiranın  xromatoforu kasaşəkillidir 
d) Laminariyadan qida kimi istifadə olunur 
 Səhv fikirləri düzəldin: 
2. Yosunların təbiətdə və insan həyatında əhəmiyyəti barədə elektron təqdimat 
hazırlayın. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Uyğunluğu müəyyən edin: 
1. Toxuma və orqanlara bö-
lünməmiş yosun bədəni. 2. Yosunlarda fotosintezi təmin 
edən hüceyrə strukturu. 3. Qonur yosun. 4. Yosunu su-
altı obyektlərə birləşdirən sapşəkilli çıxıntılar. 5. Daha 
dərində yaşayan yosunlar. 6. Fotosintezdə iştirak edən 
yaşıl piqment. 
a) Rizoidlər 
b) Qırmızı yosunlar
c) Laminariya
d) Xromatofor 
e) Xlorofil 
f) Tallom 
Ali  bitkilərin  xüsusiyyətləri.  Ali  bitkilər  ibtidai  bitkilərdən 
orqanların  olması  ilə  fərqlənir.  Hər  bir  orqan  müəyyən  funksiyaları 
yerinə yetirir. Orqanlar bu funksiyaları təmin edən toxumalardan təşkil 
olunub. 
Ali  bitkilər  iki  böyük  qrupa  –  sporlu  və  toxumlu  bitkilərə  bölünür.   
Mamırlar – sporlu bitkilərə aiddir.
8.
  
 Ali sporlu bitkilər. Mamırlar şöbəsi
Mamırlar  insanlara  daha  az  tanış  olan  bitkilər  qrupudur.  Onlar  torpağı, 
bitkilərin  gövdəsini  və  ya  daşların  üzərini  yaşıl  xalı  kimi  örtür.  Əksəriyyəti   
kiçik ölçülüdür. Hündürlüyü bir neçə santimetrə çata bilir. Onların toxumları, 
çiçək və meyvələri olmur. 
· Mamırlar barədə nə bilirsiniz? 
 
 
 
 
İşin məqsədi: Quş mamırının və sfaqnumun 
quruluş xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
Təchizat: Quş mamırının və sfaqnumun 
herbariləri və şəkilləri.
İşin gedişi: Mamırların herbarisinə və şəkil-
lərinə diqqətlə baxıb, onların xarici 
görünüşünü verilmiş plan üzrə təsvir edin: 
ölçüsü; gövdəsi; yarpaqları; rizoidləri; 
sporlu qutucuğu; qutucuğun ayaqcığı
Nəticəni müzakirə edin: 
1. Bu bitkilərin ümumi və fərqli cəhətləri 
hansılardır? 
2. Hansı əlamətlərinə görə mamırları ali 
bitkilərə aid edirlər?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Mamırların xarici quruluşu
Yaşıl 
quş     
mamırı 
Sfaqnum
mamırı 
Mamırlar. Mamırlar rütubətsevən bitkilərdir. Onlara, əsasən, bataq-
lıqlarda,  rütubətli  çəmənliklərdə,  meşələrin  kölgəli  yerlərində  rast  gə-
linir.  Yosunlardan  fərqli  olaraq,  mamırların  əksəriyyətinin  gövdə  və 
yarpağı  olur.  Mamırların  kökü  olmur.  Onların  bəziləri  gövdələrini  ri-
zoidlərin köməyi ilə torpağa bərkidir, su və mineral duzları udur. Mamır-
lar avtotrof orqanizmlərdir. Onların xloroplastları yaxşı inkişaf etmiş-
dir. Sporlar vasitəsilə çoxalır.
Yaşıl quş mamırı. Çoxillik bitkidir. Bataqlıqlaşmış və nəm yerlərdə rast 
gəlinir. Gövdəsi dik qalxır, budaqlanmır, üzərində sıx yerləşən və ucu şiş 
yarpaqlar olur. Bitkini torpağa gövdənin aşağı hissəsində yerləşən nazik 
sapşəkilli  rizoidlər  bərkidir.  Quş  mamırı    bədən  səthi  ilə  atmosferin 
rütubətindən də istifadə edə bilir və
Sfaqnum (yun. sphagnos – süngər).   Meşə və bataqlıqlarda budaqlan-
mış gövdəsi olan  sfaqnuma təsadüf edilir. Yetkin  bitkinin  rizoidi olmur. 
Gövdə və yarpaqlarında fotosintez prosesini həyata keçirən xloroplast-
 
 öz çəkisindən təxminən 4 dəfə çox su 
udur. 

2
2
25
24
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Çoxhüceyrəli yosunun və mamırın quruluşunu 
müqayisə edin. Əlamətlərin olub-olmamasını 
“+” və ya “–” ilə işarə edərək, cədvəli doldu-
run.
1.  Düzgün  variantı  seçin: 
2. Suallara cavab verin: 
a)  Mamırlar  ali  bitkilərə  aiddir.  Onların  rizoid-
ləri/kökləri olur. b) Yetkin sfaqnum mamırı/quş mamırı torfun yaranma mən-
bəyidir. c) Yetkin sfaqnum quş mamırından yarpaqların/rizoidlərin olmaması 
ilə  fərqlənir.  d)  Ölü  hüceyrələrin  hesabına  sfaqnum  suyu  bədəninə 
hopdurur/qidalı maddələri ötürür. 
a) Sfaqnum mamırının yarpaqlarının, quş mamırından 
fərqli olaraq, ağımtıl rəngdə olmasının səbəbi nədir? b) Müharibə zamanı pam-
bıq çatışmayanda həkimlər yaraları sarımaq üçün quru sfaqnum mamırından 
istifadə edirdilər. Bu zaman bitkinin hansı xüsusiyyətləri nəzərə alınırdı? 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Mamır
Yosun
Quruluş
hissələri
Tallom
Gövdə
Yarpaq
Rizoidlər
Kök
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Sfaqnum 
mamırının yarpaq 
hüceyrəsi 
Sfaqnumun 
yarpağı
Xloroplastlara
malik
hüceyrələr
İçərisi boş, 
sutoplayıcı 
hüceyrələr
Məsamələr
lara malik   hüceyrələrlə yanaşı, içərisi boş , ölü iri hüceyrələrə   də rast 
gəlinir.  Yarpaq  və  gövdədə  olan  ölü  hüceyrələrin  hesabına  sfaqnum  öz 
çəkisindən  20-25  dəfə  çox  su  uda  bilir.  Nəticədə  sfaqnum  bitən  torpaq 
tədricən bataqlığa çevrilir. Belə şəraitdə digər bitkilər yaxşı inkişaf edə 
bilmir. Bataqlıqlarda sfaqnum bakteriyaların inkişafına mane olan mad-
dələr  ifraz  edir.  Ona  görə  də  bataqlığa  düşmüş  orqanizmlərdə  çürümə 
prosesləri zəif gedir. 
Sfaqnumun gövdəsi  hər  il  2-3  sm  böyüyür.  Eyni  zamanda,  gövdənin 
aşağı hissəsi tədricən məhv olur. Tələf olmuş hissə oksigen az olan yerdə 
yavaş-yavaş parçalanır və torfa çevrilir. 
Yaponiyanın qədim paytaxtı Kioto şəhərində çoxlu sayda cəlbedici mamır bağla-
rına rast gəlmək olar. Belə bağlar yapon ənənələrinin ayrılmaz hissəsinə çevril-
mişdir. Yaşıl məxmərə bənzəyən mamır örtüyü burada daş körpülərin və kiçik 
adacıqların üzərini bəzəyir.  
· Mamırların təbiətdə əhəmiyyəti nədir?