Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

16. İkiləpəlilər sinfi. 
Paxlalılar və badımcançiçəklilər fəsiləsi
Fäaliyyät
Fäaliyyät
1. Cədvəli dəftərinizə köçürün,   və   bitkilərinin çiçək və meyvələrə aid olan 
xüsusiyyətlərini uyğun xanalarda qeyd edin. 
A
B
2
2
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
39
38
Xaççiçəklilər
Quşəppəyi
Buynuzcuq
meyvə
Yabanı ağ turp
Buynuzmeyvə
Çiçək düsturu:
 
K L E
D
4
4
4+2
1
Çiçək düsturu:
K L E D  və ya K L E D  
5
5
Ґ
1
5
5
Ґ
Ґ
adətən 1, itburnu və çiyələkdə isə çoxlu dişicik olur. Əksərən həşəratla 
tozlanır. 
Meyvələri.  Gülçiçəklilərdə  çəyirdək,  fındıqça  və  sair  kimi  meyvə 
tipləri olur. Bəziləri, məsələn, alma, heyva, yalançı meyvə əmələ gətirir.  
 Mədəni və yabanı nümayəndələri.  Meyvə ağaclarının bir çoxu gülçi-
çəklilərə aiddir. Qızılgül və dovşanalması bəzək bitkisi kimi becərilir. Ya-
banı  nümayəndələrinə  ot  bitkilərindən  olan  şirpəncəsi,  qaytarma,  çın-
qılotu, quşqonmaz və s. aiddir.
Gülçiçəklilər 
Çəyirdəkmeyvə
İtburnu
Albalı
İtburnunun 
fındıqçalara  
malik yalançı 
meyvəsi
Xaççiçəklilərə və gülçiçəklilərə xas olan əlamətlərin nömrələrini cədvəlin uy-
ğun xanasında qeyd edin: 1. Çiçəkyanlığı dörd kasa yarpağından və dörd lə-
çəkdən ibarətdir;  2. Çiçəkdə dişiciklərin sayı bir və ya çoxlu ola bilər;  3. Çi-
çəkdə  çoxlu  erkəkcik  olur;  4.  Meyvəsi  buynuzmeyvə  və  ya  buynuzcuqdur;                                 
5. Çiçək tacı 5 eyni formalı sərbəst ləçəkdən ibarətdir 6. Kasacıq 5 sərbəst 
kasayarpağıdan ibarətdir.
;
Xaççiçəklilər
Gülçiçəklilər
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  

2
2
41
40
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
Paxlalılar (və ya kəpənəkçiçəklilər) fəsiləsi. Fəsiləyə 17 minə yaxın 
növ daxildir. Əksəriyyəti birillik və çoxillik otlar, həmçinin kol və ağac 
bitkiləridir.  Bəzilərinin  köklərində  kök  yumrucuqları  olur.  Bu  yumru-
cuqlar atmosfer azotunu mənimsəyən və köklərlə simbioz şəkildə yaşayan 
bakteriyaların hesabına yaranır. Buna görə paxlalı bitkilərin bütün or-
qanları azot olan maddələrlə, xüsusən zülallarla zəngindir. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək və ya salxım, yaxud başcıq çiçək qru-
punda  toplanmışdır.  Çiçəkləri  əksərən  kəpənəyə  oxşadığından  fəsiləni 
bəzən kəpənəkçiçəklilər adlandırırlar. 
Kasacıq, əsasən, 5 bitişik kasa yarpağından, tacı isə 5 ləçəkdən ibarət-
dir.  Kəpənəkşəkilli çiçəklərin ən iri sərbəst ləçəyi yelkən, iki sərbəst yan 
ləçək avarlar, iki bitişik ləçəklər qayıqcıq adlanır.  Qayıqcığın içərisində 
 doqquzu bitişik, biri isə sərbəst yerləşən 10 ədəd erkəkcik 
və bir dişicik olur. Yonca və akasiya kimi bitkilər həşəratla  çarpaz yolla, 
noxud, lobya, acıpaxla isə öz-özünə tozlanır. Fəsilənin bütün nümayəndə-
lərində paxlameyvədir. 
əksər hallarda
Mədəni  və  yabanı  nümayəndələri.  Paxlalıların  mədəni  nümayəndə-
lərinə lobya, paxla, noxud, mərci, yerfındığı, soya kimi bitkilər aiddir. Ya-
banı nümayəndələrinə isə üçyarpaq yonca, ballıyoncanı nümunə göstər-
mək olar.  
Badımcançiçəklilər fəsiləsi. 2,5 min növü var. Əksəriyyəti ot və ya kol-
şəkillidir.  Gövdə  və  yarpaqları,  adətən,  spesifik  qoxuya  malik    maddə 
ifraz edən vəzili tükcüklərlə örtülüdür. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək, bəzən isə salxım və ya süpürgə çiçək 
qrupuna toplanır. Çiçəkdə kasacıq 5 bitişik kasa yarpağından, tac isə 5       
bitişik ləçəkdən ibarətdir. Erkəkcikləri 5 və dişicikləri 1 ədəd olur. Er-
kəkciklərin sapı ləçəklərə bitişmişdir. Öz-özünə və ya həşəratla tozlanır-
lar. 
Pomidor, badımcan və bibərin meyvəsi giləmeyvə; tütün, tənbəki, pe-
tuniya, bat-batda isə qutucuqdur.
Yelkən 
Qayıqcıq 
Paxlalılarda çiçəyin quruluşu
Çiçək düsturu  
K
L E
D .
5
(9)+1
1
3+(2)
Paxlalılar fəsiləsi
Avarlar 
Paxla
Paxlameyvə 
Çiçək düsturu K L E D  
(5)
(5)
1
(5)
Adi kartof
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Badımcançiçəklilərdən kartof, po-
midor, badımcan, bibər – mədəni bitkilər kimi becərilir. Yabanı nümayən-
dələri isə quşüzümü, bat-bat, xanımotu və dəlibəngdir. 
Badımcançiçəklilərin  gövdəsinin  müxtəlif  hissələrində  zəhərli  mad-
dələr – alkaloidlər toplana bilir ki, bunlar da insan və heyvanlarda güclü 
zəhərlənmələr törədir. Alkaloidlərdən dərman maddələrinin alınmasında 
istifadə edilir. 
Giləmeyvə
Uyğunluğu müəyyən edin:
A. Paxlalılar
B. Badımcançiçəklilər
1. 
2. 
giləmeyvə və ya qutucuqdur. 3. Çiçəyində bir di-
şicik və on ədəd erkəkcik olur. 4. Çiçək tacı kə-
pənəyə bənzəyir və beş ədəd qeyri-bərabər ləçək-
dən  ibarətdir.  5.  Bitkinin  köklərində  havadan 
azotu  mənimsəyə  bilən  bakteriyalar  yumru-
cuqlar  əmələ  gətirir.  6.  Çiçəyinin  bütün  ləçək-
ləri bitişikdir.
Bəzilərinin meyvələri zəhərlidir. 
Meyvəsi 
1.  Cümlələrdəki  səhvləri  düzəldin:
2. Hər bir sətirdə “artıq” bitkini müəyyən edin. 
  a)  Bəzi  xaççiçəklilərin  meyvələri  zəhərlidir;                                 
b) Yonca, noxud və qırmızı turp paxlalılara aiddir; c) Kələm badımcançiçəklilər 
fəsiləsinin nümayəndəsidir; d) Paxlalıların çiçəyində 5 erkəkcik olur; e) Badım-
cançiçəklilərdə çiçək tacı dörd ləçəkdən ibarətdir.
Seçiminizi əsaslandırın. 
А) Gül kələm, kartof, qırmızı turp, ağ turp; 
В) Pomidor, badımcan, istiot, vəzəri; 
С) Bat-bat, tütün, akasiya, dəlibəng.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Adi dəlibəng
Badımcançiçəklilər fəsiləsi
Qutucuq

2
2
41
40
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
Paxlalılar (və ya kəpənəkçiçəklilər) fəsiləsi. Fəsiləyə 17 minə yaxın 
növ daxildir. Əksəriyyəti birillik və çoxillik otlar, həmçinin kol və ağac 
bitkiləridir.  Bəzilərinin  köklərində  kök  yumrucuqları  olur.  Bu  yumru-
cuqlar atmosfer azotunu mənimsəyən və köklərlə simbioz şəkildə yaşayan 
bakteriyaların hesabına yaranır. Buna görə paxlalı bitkilərin bütün or-
qanları azot olan maddələrlə, xüsusən zülallarla zəngindir. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək və ya salxım, yaxud başcıq çiçək qru-
punda  toplanmışdır.  Çiçəkləri  əksərən  kəpənəyə  oxşadığından  fəsiləni 
bəzən kəpənəkçiçəklilər adlandırırlar. 
Kasacıq, əsasən, 5 bitişik kasa yarpağından, tacı isə 5 ləçəkdən ibarət-
dir.  Kəpənəkşəkilli çiçəklərin ən iri sərbəst ləçəyi yelkən, iki sərbəst yan 
ləçək avarlar, iki bitişik ləçəklər qayıqcıq adlanır.  Qayıqcığın içərisində 
 doqquzu bitişik, biri isə sərbəst yerləşən 10 ədəd erkəkcik 
və bir dişicik olur. Yonca və akasiya kimi bitkilər həşəratla  çarpaz yolla, 
noxud, lobya, acıpaxla isə öz-özünə tozlanır. Fəsilənin bütün nümayəndə-
lərində paxlameyvədir. 
əksər hallarda
Mədəni  və  yabanı  nümayəndələri.  Paxlalıların  mədəni  nümayəndə-
lərinə lobya, paxla, noxud, mərci, yerfındığı, soya kimi bitkilər aiddir. Ya-
banı nümayəndələrinə isə üçyarpaq yonca, ballıyoncanı nümunə göstər-
mək olar.  
Badımcançiçəklilər fəsiləsi. 2,5 min növü var. Əksəriyyəti ot və ya kol-
şəkillidir.  Gövdə  və  yarpaqları,  adətən,  spesifik  qoxuya  malik    maddə 
ifraz edən vəzili tükcüklərlə örtülüdür. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək, bəzən isə salxım və ya süpürgə çiçək 
qrupuna toplanır. Çiçəkdə kasacıq 5 bitişik kasa yarpağından, tac isə 5       
bitişik ləçəkdən ibarətdir. Erkəkcikləri 5 və dişicikləri 1 ədəd olur. Er-
kəkciklərin sapı ləçəklərə bitişmişdir. Öz-özünə və ya həşəratla tozlanır-
lar. 
Pomidor, badımcan və bibərin meyvəsi giləmeyvə; tütün, tənbəki, pe-
tuniya, bat-batda isə qutucuqdur.
Yelkən 
Qayıqcıq 
Paxlalılarda çiçəyin quruluşu
Çiçək düsturu  
K
L E
D .
5
(9)+1
1
3+(2)
Paxlalılar fəsiləsi
Avarlar 
Paxla
Paxlameyvə 
Çiçək düsturu K L E D  
(5)
(5)
1
(5)
Adi kartof
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Badımcançiçəklilərdən kartof, po-
midor, badımcan, bibər – mədəni bitkilər kimi becərilir. Yabanı nümayən-
dələri isə quşüzümü, bat-bat, xanımotu və dəlibəngdir. 
Badımcançiçəklilərin  gövdəsinin  müxtəlif  hissələrində  zəhərli  mad-
dələr – alkaloidlər toplana bilir ki, bunlar da insan və heyvanlarda güclü 
zəhərlənmələr törədir. Alkaloidlərdən dərman maddələrinin alınmasında 
istifadə edilir. 
Giləmeyvə
Uyğunluğu müəyyən edin:
A. Paxlalılar
B. Badımcançiçəklilər
1. 
2. 
giləmeyvə və ya qutucuqdur. 3. Çiçəyində bir di-
şicik və on ədəd erkəkcik olur. 4. Çiçək tacı kə-
pənəyə bənzəyir və beş ədəd qeyri-bərabər ləçək-
dən  ibarətdir.  5.  Bitkinin  köklərində  havadan 
azotu  mənimsəyə  bilən  bakteriyalar  yumru-
cuqlar  əmələ  gətirir.  6.  Çiçəyinin  bütün  ləçək-
ləri bitişikdir.
Bəzilərinin meyvələri zəhərlidir. 
Meyvəsi 
1.  Cümlələrdəki  səhvləri  düzəldin:
2. Hər bir sətirdə “artıq” bitkini müəyyən edin. 
  a)  Bəzi  xaççiçəklilərin  meyvələri  zəhərlidir;                                 
b) Yonca, noxud və qırmızı turp paxlalılara aiddir; c) Kələm badımcançiçəklilər 
fəsiləsinin nümayəndəsidir; d) Paxlalıların çiçəyində 5 erkəkcik olur; e) Badım-
cançiçəklilərdə çiçək tacı dörd ləçəkdən ibarətdir.
Seçiminizi əsaslandırın. 
А) Gül kələm, kartof, qırmızı turp, ağ turp; 
В) Pomidor, badımcan, istiot, vəzəri; 
С) Bat-bat, tütün, akasiya, dəlibəng.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Adi dəlibəng
Badımcançiçəklilər fəsiləsi
Qutucuq

2
2
43
42
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
17.  İkiləpəlilər sinfi. 
Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi
XVI  əsrdə  gəmiləri  Şimali  Amerikanın  cənub  sahillərinə  yan  alan  ispanlar 
buradakı tarlalarda qızılı rəngli qeyri-adi çiçəkləri olan bitkilər gördülər. Qızıl 
yataqları  tapmaq  ümidi  ilə  uzaq  məsafə  qət  edən  ispanlara  elə  gəldi  ki,  bu 
bitkilər qızıl yataqları üzərində bitir. Onlar dərhal həmin bitkilərin bitdikləri 
yerləri qazmağa başladılar. Əslində, bu “qeyri-adi” bitki tanıdığımız günəbaxan 
bitkisi idi. 
· Xarici görünüşünə görə hansı çiçəklər günəbaxanın çiçəyinə bənzəyir?
Bitkilərin  (tanıdığınız)  hansı  fəsilələrə  aid  olduqlarını  müəyyən  edin.  Fəsi-
lələrin adlarını və səciyyəvi cəhətlərini sadalayın. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Çobanyastığı
Ərik
Zəncirotu
Astra
Tütün
Nəticəni müzakirə edin: 
 
Bu bitkilərin hansı ümumi 
xüsusiyyətləri var? 
Fəsiləsini müəyyən edə 
bilmədiyiniz bitkiləri ayırın.  
Noxud
Dəvədabanı
Kələm
Göyçiçək. 
Səbətində 
boruşəkilli  
və yalançı 
qıfşəkilli 
çiçəklər olur.
Zəncirotu. 
Səbətində 
dilcikşəkilli 
çiçəklər olur.
Eşşəkqanqalı.   
Səbətində 
boruşəkilli 
çiçəklər 
olur. 
Günəbaxan. 
Səbətində  
boruşəkilli  
və yalançı 
dilcikşəkilli 
çiçəklər olur. 
Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi. 25 min növü var. Əksəriyyəti otşəkilli bit-
kidir.  Mürəkkəbçiçəklilərin  bir  çox  növləri  payızın  axırlarına  qədər  çi-
çəkləyir.
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri səbət çiçək qrupunda toplanmışdır. Sə-
bəti təşkil edən çiçəklərdə bəzən kasa yarpaqları olmur və ya tükşəkilli 
olub kəkil əmələ gətirir. Erkəkciklər 5 ədəddir. Onların tozluqları bitişə-
rək içərisindən dişicik sütuncuğu keçən boru əmələ gətirir. Dişicikləri iki-
ağızcıqlıdır. Mürəkkəbçiçəklilərin səbəti müxtəlif tipli çiçəklərdən təşkil 
oluna  bilər.  Əksəriyyəti  həşəratlarla  çarpaz  tozlanır.  Meyvəsi  –  toxum-
çameyvədir. Bir çoxunun toxumçameyvələrində küləklə yayılmanı təmin 
edən uçağanı olur. 
Dilcikşəkilli
çiçək
Qıfşəkilli
 çiçək
Yalançı dilcikşəkilli
 çiçək
Boruşəkilli
çiçək
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Mədəni nümayəndələrinə – günəba-
xan, topinambur, astra, georgin aiddir. 
Yabanılara  isə  zəncirotunu,  göyçiçəyi,  çobanyastığını,  dəvədabanını                                 
və s. nümunə göstərmək olar. 
Günəbaxanın  yağından  qida  kimi  və  müxtəlif  sənaye  sahələrində  is-
tifadə olunur. Mürəkkəbçiçəklilərin aptek birəotu, üçbarmaq, andız kimi 
nümayəndələri dərman bitkiləri hesab olunur. 
Georgin, astra, payızgülü isə bəzək bitkisi kimi becərilir.
Boruşəkilli və dilcikşəkilli 
(zəncirotuda) çiçəklərinin yumur-
talığından tozlanmadan sonra 
meyvələr əmələ gəlir. 
Yalançı dilcikşəkilli, qıfşəkilli 
çiçəklərdə  erkəkcik və dişicik olmur. 
Onlar yalnız həşəratı  cəlb edir və 
toxum  əmələ gətirmir.
Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi 
Boruşəkilli və dilcikşəkilli çiçəklərdə çiçək 
 K L E D
0
(5)
(5)
1 
düsturu

2
2
43
42
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
17.  İkiləpəlilər sinfi. 
Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi
XVI  əsrdə  gəmiləri  Şimali  Amerikanın  cənub  sahillərinə  yan  alan  ispanlar 
buradakı tarlalarda qızılı rəngli qeyri-adi çiçəkləri olan bitkilər gördülər. Qızıl 
yataqları  tapmaq  ümidi  ilə  uzaq  məsafə  qət  edən  ispanlara  elə  gəldi  ki,  bu 
bitkilər qızıl yataqları üzərində bitir. Onlar dərhal həmin bitkilərin bitdikləri 
yerləri qazmağa başladılar. Əslində, bu “qeyri-adi” bitki tanıdığımız günəbaxan 
bitkisi idi. 
· Xarici görünüşünə görə hansı çiçəklər günəbaxanın çiçəyinə bənzəyir?
Bitkilərin  (tanıdığınız)  hansı  fəsilələrə  aid  olduqlarını  müəyyən  edin.  Fəsi-
lələrin adlarını və səciyyəvi cəhətlərini sadalayın. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Çobanyastığı
Ərik
Zəncirotu
Astra
Tütün
Nəticəni müzakirə edin: 
 
Bu bitkilərin hansı ümumi 
xüsusiyyətləri var? 
Fəsiləsini müəyyən edə 
bilmədiyiniz bitkiləri ayırın.  
Noxud
Dəvədabanı
Kələm
Göyçiçək. 
Səbətində 
boruşəkilli  
və yalançı 
qıfşəkilli 
çiçəklər olur.
Zəncirotu. 
Səbətində 
dilcikşəkilli 
çiçəklər olur.
Eşşəkqanqalı.   
Səbətində 
boruşəkilli 
çiçəklər 
olur. 
Günəbaxan. 
Səbətində  
boruşəkilli  
və yalançı 
dilcikşəkilli 
çiçəklər olur. 
Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi. 25 min növü var. Əksəriyyəti otşəkilli bit-
kidir.  Mürəkkəbçiçəklilərin  bir  çox  növləri  payızın  axırlarına  qədər  çi-
çəkləyir.
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri səbət çiçək qrupunda toplanmışdır. Sə-
bəti təşkil edən çiçəklərdə bəzən kasa yarpaqları olmur və ya tükşəkilli 
olub kəkil əmələ gətirir. Erkəkciklər 5 ədəddir. Onların tozluqları bitişə-
rək içərisindən dişicik sütuncuğu keçən boru əmələ gətirir. Dişicikləri iki-
ağızcıqlıdır. Mürəkkəbçiçəklilərin səbəti müxtəlif tipli çiçəklərdən təşkil 
oluna  bilər.  Əksəriyyəti  həşəratlarla  çarpaz  tozlanır.  Meyvəsi  –  toxum-
çameyvədir. Bir çoxunun toxumçameyvələrində küləklə yayılmanı təmin 
edən uçağanı olur. 
Dilcikşəkilli
çiçək
Qıfşəkilli
 çiçək
Yalançı dilcikşəkilli
 çiçək
Boruşəkilli
çiçək
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Mədəni nümayəndələrinə – günəba-
xan, topinambur, astra, georgin aiddir. 
Yabanılara  isə  zəncirotunu,  göyçiçəyi,  çobanyastığını,  dəvədabanını                                 
və s. nümunə göstərmək olar. 
Günəbaxanın  yağından  qida  kimi  və  müxtəlif  sənaye  sahələrində  is-
tifadə olunur. Mürəkkəbçiçəklilərin aptek birəotu, üçbarmaq, andız kimi 
nümayəndələri dərman bitkiləri hesab olunur. 
Georgin, astra, payızgülü isə bəzək bitkisi kimi becərilir.
Boruşəkilli və dilcikşəkilli 
(zəncirotuda) çiçəklərinin yumur-
talığından tozlanmadan sonra 
meyvələr əmələ gəlir. 
Yalançı dilcikşəkilli, qıfşəkilli 
çiçəklərdə  erkəkcik və dişicik olmur. 
Onlar yalnız həşəratı  cəlb edir və 
toxum  əmələ gətirmir.
Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi 
Boruşəkilli və dilcikşəkilli çiçəklərdə çiçək 
 K L E D
0
(5)
(5)
1 
düsturu

1. Növ sayı: 
17 000; 3 000; 3 200; 25 000.
2. Çiçəyin quruluşu:  
a) Kasayarpaqlarının sayı:   4 bitişik; 5 bitişik; 5 sərbəst; kasacıq inkişaf 
etməyib və ya kəkil əmələ gətirib.  
b) Çiçək tacı: 
5 sərbəst ləçək; 4 sərbəst ləçək;  borucuq əmələ 
gətirən 5 bitişik ləçək.
c) Erkəkciklər: 
6; 5; Ґ
d) Dişicik: 
1; Ґ
3. Meyvə: 
Paxla, giləmeyvə; qutucuq; toxumça; 
buynuzmeyvə
4. Çiçək qrupu: 
Salxım; səbət; tək çiçəklər
 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1. Bitkilərin siyahısından mürəkkəbçiçəklilərə aid olanları seçin. 
2.  Dərslikdəki  mətndən  və  əlavə  mənbələrdən  istifadə  edərək  mürək-
kəbçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  bitkilər  haqqında  məlumat  toplayın  və  ad-
larını uyğun xanalara yazın. 
Xardal, 
günəbaxan,  itburnu,  kartof,  noxud,  üçyarpaq  yonca,  göyçiçək,  zən-
cirotu, petuniya, ağ turp, akasiya, çiyələk, dəvətikanı, moruq, bat-bat, 
dəvədabanı, albalı. 
Dekorativ bitkilər
Qida bitkiləri
Dərman bitkiləri
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Mürəkkəbçiçəkliləri səciyyələndirən əlamətləri müəyyən edin: 
18. Birləpəlilər sinfi. 
 
Taxıllar və zanbaqlar fəsiləsi
Buğda  qədim  Mesopotamiya,  Yunanıstan,  Misir,  Babilistanda  əsas 
sərvətlərdən biri hesab olunurdu. Qədim dövrlərdən qalan bir çox rəsmlərdə 
taxıla olan münasibət təsvir edilir. Elə bu gün də çörək müqəddəs sayılır. 
· Nə üçün taxıl bitkiləri tarixən müqəddəs hesab olunur?
Şəkillərə baxaraq cədvəli tamamlayın. Sual ( ) işarəsinin yerinə müvafiq məlu-
matları yazın.
?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
45
44
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
2
2
? 
? 
Birləpəlilər sinfi. Toxumlarının rüşeymində bir ləpə yarpağı və bitkidə 
saçaqlı kök sistemi olur. Sadə yarpaqları paralel və ya qövsvari damar-
lanır. Çiçəkləri, adətən, 2 və ya 3 üzvlü olur. Gövdələri, əsasən, buğum-
arası  hüceyrələrinin  bölünməsi  hesabına  böyüyür.  Birləpəlilər  sinfinə 
taxıllar,  zanbaq  və digər fəsilələr  aiddir. 
Taxıllar fəsiləsi. Fəsilə 8000-ə qədər növü əhatə edir. Əksəriyyəti ot 
bitkisidir. Gövdələri buğumludur. Bir çoxunda, məsələn, buğda, çovdar, 
pişikquyruğu da gövdədə buğumarasının içərisi boş  olur. Belə gövdələrə 
küləş gövdələr deyilir. Lakin bəzi taxıllarda, məsələn, qarğıdalı və şəkər 
qamışında buğumarası toxuma ilə doludur. Taxılların yarpaqları uzun və 
nazikdir.  Paralel  damarlanmışdır  və  gövdə  buğumunu  əhatə  edən  qın 
əmələ gətirmişdir. 
Çiçəyinin quruluşu.   Taxıllarda çiçək qrupu – mürəkkəb sünbül, qıça 
və ya süpürgədir. Sünbül sünbülcüklərdən təşkil olunmuşdur. Müxtəlif 
taxıllarda hər sünbülcükdə çiçəklərin sayı müxtəlif olur. 
Əksər  taxıllarda  çiçəklər  2  çiçək  pulcuğu,  2  bitişik  çiçək  pərdəsi,  3 
erkəkcik və bir ikiağızcıqlı dişicikdən ibarətdir. Meyvəsi dənmeyvədir. 
becərilir. Dənmeyvələri, əsasən, nişasta və zülalla zən-
gin olur. 
Zanbaqlar fəsiləsi. Növ sayları 4000-ə çatır. Əksəriyyəti çoxillik soğa-
naqlı otlardır. Bəzi növlərində, məsələn, aloe və inciçiçəyində kökümsov 
 
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Ən çox təsərrüfat əhəmiyyətli ta-
xıllara  buğda,  çovdar,  qarğıdalı,  arpa,  vələmir  və  çəltik  aiddir.  Bunlar 
qədim dövrlərdən 
Yarpağın damarlanması
Çiçəyin quruluşu və 
düsturu
Meyvəsi
Nümayəndələri
Taxıllar fəsiləsi
Zanbaqlar fəsiləsi
2 çiçək pulcuğu, 2 çiçək 
pərdəsi, 3 erkəkcik və 
1 ikiağızcıqlı dişicik. 
Ç
E D
(2)+2
3
1
?
?
6 yarpaqcıq, 
erkəkcik, 
?dişicik
?
 Ç
E D
3+3
?
?
qutucuq
?
Nəticəni müzakirə edin: Bu iki fəsilənin nümayəndələri ikiləpəlilərdən 
nə ilə fərqlənir?
* sadə 
çiçəkyanlığı 
Ç hərfi ilə 
işarə olunur

1. Növ sayı: 
17 000; 3 000; 3 200; 25 000.
2. Çiçəyin quruluşu:  
a) Kasayarpaqlarının sayı:   4 bitişik; 5 bitişik; 5 sərbəst; kasacıq inkişaf 
etməyib və ya kəkil əmələ gətirib.  
b) Çiçək tacı: 
5 sərbəst ləçək; 4 sərbəst ləçək;  borucuq əmələ 
gətirən 5 bitişik ləçək.
c) Erkəkciklər: 
6; 5; Ґ
d) Dişicik: 
1; Ґ
3. Meyvə: 
Paxla, giləmeyvə; qutucuq; toxumça; 
buynuzmeyvə
4. Çiçək qrupu: 
Salxım; səbət; tək çiçəklər
 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1. Bitkilərin siyahısından mürəkkəbçiçəklilərə aid olanları seçin. 
2.  Dərslikdəki  mətndən  və  əlavə  mənbələrdən  istifadə  edərək  mürək-
kəbçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  bitkilər  haqqında  məlumat  toplayın  və  ad-
larını uyğun xanalara yazın. 
Xardal, 
günəbaxan,  itburnu,  kartof,  noxud,  üçyarpaq  yonca,  göyçiçək,  zən-
cirotu, petuniya, ağ turp, akasiya, çiyələk, dəvətikanı, moruq, bat-bat, 
dəvədabanı, albalı. 
Dekorativ bitkilər
Qida bitkiləri
Dərman bitkiləri
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Mürəkkəbçiçəkliləri səciyyələndirən əlamətləri müəyyən edin: