Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq



Yüklə 2,02 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/23
tarix04.05.2017
ölçüsü2,02 Mb.
#16557
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23

5
6
3
4
1
2
7
A
B
D
E
C
?
?
?
?
?
2. 1-dən 7-yə qədər 
nə işarə 
olunmuşdur?
1. __
2. __
3. __
4. __
5. __
6. __
7. __ 

1
1
15
14
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
  /  
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
2. “İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası” mətnindən istifadə edərək düzgün ca-
vabları seçin:
 
1. Mikroskopu, ştativi özünüzdən kənara olmaqla  yerləşdirin.  
2. Mikroskopun ştativini özünüzə tərəf qoyun. 3. İş üçün mikroskopun görü-
nüş sahəsi güclü işıqlandırılmalıdır. 4. Mikroskopun görünüş sahəsi zəif işıq-
landırılmalıdır.  5.  Hazır  preparatı  əşya  kürsüsünün  altına  yerləşdirin.    6. 
Hazır preparatı əşya kürsüsünün üzərinə qoyun və onu sıxaclarla bərkidin. 7. 
Okulyardan baxmaqla böyük vinti aydın təsvir   görünənə qədər fırladın. 8. 
Bunu ehtiyatla edin ki, preparatı zədələməyəsiniz.
1. 6-cı sinifdə siz soğan də-
riciyinin hazır prepara-
tına baxmısınız. Şəklə 
baxaraq preparatın ha-
zırlanması prosesinin 
ardıcıllığını uyğun rə-
qəmlərlə göstərin və hər 
mərhələni təsvir edin.
1
2
3
4
5
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
· Bütün canlı orqanizmlər üçün hansı əlamətlər ümumi sayılır?
· Canlı təbiətin nümayəndələri hansı xarakterik əlamətlərə malikdir?
4. 
Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi
Orqanizmlərdə 
müxtəlifliyə  malikdirlər.  Onların  arasında  birhüceyrəlilərdən  başlaya-
raq,  çoxhüceyrəlilər  kimi  formalar  mövcuddur.  Bütün  bu  orqanizmlər 
xarici  görünüşcə  müxtəlif  olsa  da,  onları  ümumi  bir  cəhət  –  hüceyrəvi 
quruluşa malik olmaları birləşdirir. Orqanizmlərin digər ümumi xüsusiy-
yətləri onların qıcıqlara cavab verməsi, irsi əlamətlərini nəslə ötürmələri, 
onlarda gedən maddələr və enerji mübadiləsidir. 
Canlı orqanizmlərin fərqli xüsusiyyətləri
Bitki və heyvanlar. Bitki hüceyrəsi qalın hüceyrə divarı, plastidlər və 
iri vakuolun olması ilə heyvan hüceyrələrindən fərqlənir. Bitkilərə nis-
bətən heyvanlarda hərəkət formaları daha müxtəlifdir. Heyvanlarda olan 
sinir sistemi, əzələ və hiss orqanları bitkilərdə olmur. Bitki və heyvan-
larda  olan  fərqlər  onların  qidalanma  xüsusiyyətlərinə  də  aiddir.  Bit-
kilərin əksəriyyəti avtotrof hesab olunur. Bu xüsusiyyət onlara xaricdən 
yalnız qeyri-üzvi maddələr – su, mineral duzlar, karbon qazı almağa və 
günəş  enerjisindən  istifadə  edərək  üzvi  maddələr  yaratmasına  imkan 
verir. Heyvanlar isə digər heyvan və bitkiləri yeməklə yalnız hazır üzvi 
maddələrlə qidalanır.
Göbələklər. Göbələklərdə həm bitkilərin, həm də heyvanların əlamət-
lərinə  rast  gəlinir.  Onların  hüceyrələrində,  bitkilərdəki  kimi,  qalın 
hüceyrə divarı və iri vakuol olur. Lakin heyvanlardakı kimi, ehtiyat qida 
maddəsi qlikogendir və hüceyrələrində plastidləri olmur. Göbələklər də 
əksər heyvanlar kimi heterotrof yolla qidalanırlar. 
Bakteriyalar. Birhüceyrəli orqanizmlərdir. Formalaşmış nüvəsinin və 
bir çox hüceyrə orqanoidlərinin olmamasına görə bitki və heyvan hücey-
rəsindən fərqlənir. Orqanizmlərdə bu cür müxtəlifliyin yaranması onla-
rın həyat şəraitinə uyğunlaşmaları ilə əlaqədardır.
oxşar əlamətlər. Yer üzərində yaşayan canlılar geniş 
Anlayışların adlarını cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın: 
fotosintez, ürək, hetero-
trof, xlorofil, mədə, qidalanma, ələyəbənzər borular, ağızcıqlar, tənəffüs, avtotrof, 
görmə, hüceyrə, qan
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bitkilər  
Heyvanlar
 “Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri” cədvəlinin uyğun xanalarını 
tamamlayın.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Əsas xassələri
Qidalanma
Hərəkət
Qıcıqlanma
İfrazat
Böyümə
Hüceyrənin quruluşu
Heyvanlar    
Bitkilər      Göbələklər
Heyvanlar  kimi,  üzvi  maddələrlə  qidalanan 
üzvi  maddələri  qeyri-üzvi  maddələrdən  sintez  edə  bilmirlər.  Digər  tərəfdən, 
bəzi ibtidai heyvanlar da xlorofilin olmasına görə işıqda bitkilər kimi qidala-
nırlar.  Lakin  qaranlıqda  onlar  məhv  olmur  və  heyvanlar  kimi  hazır  üzvi 
maddələrlə qidalanırlar.
göbələklər  və  əksər  bakteriyalar 

1
1
15
14
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
  /  
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
2. “İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası” mətnindən istifadə edərək düzgün ca-
vabları seçin:
 
1. Mikroskopu, ştativi özünüzdən kənara olmaqla  yerləşdirin.  
2. Mikroskopun ştativini özünüzə tərəf qoyun. 3. İş üçün mikroskopun görü-
nüş sahəsi güclü işıqlandırılmalıdır. 4. Mikroskopun görünüş sahəsi zəif işıq-
landırılmalıdır.  5.  Hazır  preparatı  əşya  kürsüsünün  altına  yerləşdirin.    6. 
Hazır preparatı əşya kürsüsünün üzərinə qoyun və onu sıxaclarla bərkidin. 7. 
Okulyardan baxmaqla böyük vinti aydın təsvir   görünənə qədər fırladın. 8. 
Bunu ehtiyatla edin ki, preparatı zədələməyəsiniz.
1. 6-cı sinifdə siz soğan də-
riciyinin hazır prepara-
tına baxmısınız. Şəklə 
baxaraq preparatın ha-
zırlanması prosesinin 
ardıcıllığını uyğun rə-
qəmlərlə göstərin və hər 
mərhələni təsvir edin.
1
2
3
4
5
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
· Bütün canlı orqanizmlər üçün hansı əlamətlər ümumi sayılır?
· Canlı təbiətin nümayəndələri hansı xarakterik əlamətlərə malikdir?
4. 
Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi
Orqanizmlərdə 
müxtəlifliyə  malikdirlər.  Onların  arasında  birhüceyrəlilərdən  başlaya-
raq,  çoxhüceyrəlilər  kimi  formalar  mövcuddur.  Bütün  bu  orqanizmlər 
xarici  görünüşcə  müxtəlif  olsa  da,  onları  ümumi  bir  cəhət  –  hüceyrəvi 
quruluşa malik olmaları birləşdirir. Orqanizmlərin digər ümumi xüsusiy-
yətləri onların qıcıqlara cavab verməsi, irsi əlamətlərini nəslə ötürmələri, 
onlarda gedən maddələr və enerji mübadiləsidir. 
Canlı orqanizmlərin fərqli xüsusiyyətləri
Bitki və heyvanlar. Bitki hüceyrəsi qalın hüceyrə divarı, plastidlər və 
iri vakuolun olması ilə heyvan hüceyrələrindən fərqlənir. Bitkilərə nis-
bətən heyvanlarda hərəkət formaları daha müxtəlifdir. Heyvanlarda olan 
sinir sistemi, əzələ və hiss orqanları bitkilərdə olmur. Bitki və heyvan-
larda  olan  fərqlər  onların  qidalanma  xüsusiyyətlərinə  də  aiddir.  Bit-
kilərin əksəriyyəti avtotrof hesab olunur. Bu xüsusiyyət onlara xaricdən 
yalnız qeyri-üzvi maddələr – su, mineral duzlar, karbon qazı almağa və 
günəş  enerjisindən  istifadə  edərək  üzvi  maddələr  yaratmasına  imkan 
verir. Heyvanlar isə digər heyvan və bitkiləri yeməklə yalnız hazır üzvi 
maddələrlə qidalanır.
Göbələklər. Göbələklərdə həm bitkilərin, həm də heyvanların əlamət-
lərinə  rast  gəlinir.  Onların  hüceyrələrində,  bitkilərdəki  kimi,  qalın 
hüceyrə divarı və iri vakuol olur. Lakin heyvanlardakı kimi, ehtiyat qida 
maddəsi qlikogendir və hüceyrələrində plastidləri olmur. Göbələklər də 
əksər heyvanlar kimi heterotrof yolla qidalanırlar. 
Bakteriyalar. Birhüceyrəli orqanizmlərdir. Formalaşmış nüvəsinin və 
bir çox hüceyrə orqanoidlərinin olmamasına görə bitki və heyvan hücey-
rəsindən fərqlənir. Orqanizmlərdə bu cür müxtəlifliyin yaranması onla-
rın həyat şəraitinə uyğunlaşmaları ilə əlaqədardır.
oxşar əlamətlər. Yer üzərində yaşayan canlılar geniş 
Anlayışların adlarını cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın: 
fotosintez, ürək, hetero-
trof, xlorofil, mədə, qidalanma, ələyəbənzər borular, ağızcıqlar, tənəffüs, avtotrof, 
görmə, hüceyrə, qan
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bitkilər  
Heyvanlar
 “Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri” cədvəlinin uyğun xanalarını 
tamamlayın.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Əsas xassələri
Qidalanma
Hərəkət
Qıcıqlanma
İfrazat
Böyümə
Hüceyrənin quruluşu
Heyvanlar    
Bitkilər      Göbələklər
Heyvanlar  kimi,  üzvi  maddələrlə  qidalanan 
üzvi  maddələri  qeyri-üzvi  maddələrdən  sintez  edə  bilmirlər.  Digər  tərəfdən, 
bəzi ibtidai heyvanlar da xlorofilin olmasına görə işıqda bitkilər kimi qidala-
nırlar.  Lakin  qaranlıqda  onlar  məhv  olmur  və  heyvanlar  kimi  hazır  üzvi 
maddələrlə qidalanırlar.
göbələklər  və  əksər  bakteriyalar 

16
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
  /  
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
1. Düzgün cavabı seçin:
1) Hüceyrəsində formalaşmış nüvəsi olmayan canlılar: 
а) bitkilər   b) bakteriyalar  c) heyvanlar. 
2) Xloroplastlar yerləşir:  
а) canlı orqanizmlərin bütün hüceyrələrində;  
b) bitkilərin bütün hüceyrələrində;   
c) bitkilərin yalnız yaşıl hüceyrələrində;   
d) yalnız göbələk hüceyrələrində. 
3) Göbələklər heyvanlara ona görə oxşayırki: 
а) hərəkətsizdirlər;  b) qidanı soraraq udurlar; c) heterotrofdurlar. 
2. Məntiqə əsasən sual işarəsinin yerinə uyğun gələn anlayışı müəyyən edin:
Anatomiya – quruluş / Fiziologiya – ... ?
Heyvanlar – zoologiya / Bitkilər – ... ? 
Yarpaq – orqan / Fotosintez – ... ?  
Bitkilər – avtotrof / Göbələklər – ... ? 
Qidalanma – proses / Mədə – ... ? 
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Düzgün cavab variantını seçin: 
 
 
2.  Düzgün  cavabı  seçin: 
3.  Hansı  tədqiqat  metodları  ilə  bu  faktlar  müəyyən  olunmuşdur: 
4. Bitkilərə, göbələklərə və heyvanlara uyğun əlamətləri seçərək cədvəlin müva-
fiq sütunlarında qeyd edin. 
a) Orqanizmin və onun orqanlarının daxili 
quruluşunu öyrənən elm anatomiyadır/fiziologiyadır. b) Orqanizmlərin müxtə-
lifliyi və təsnifatı ilə məşğul olan elm mikologiya/sistematika adlanır.   c) “Zo-
ologiya”/ “botanika” sözünün yunan dilindən tərcüməsi “bitki” deməkdir. d) Or-
qanizmlərin həyat fəaliyyətini öyrənən elm sahəsi fiziologiyadır /morfologiya-
dır.   e) Biologiyanın heyvanlar aləmini öyrənən elm sahəsi “zoologiya” / “bota-
nika” adlanır. 
“Soğan  dəriciyindən  mikropreparatın  hazırlanması” 
laboratoriya işi zamanı hansı əməliyyatı birinci yerinə yetirmək lazımdır?
1) Preparat iynəsinin köməyi ilə əşya şüşəsi üzərində soğan dəriciyini yerləş-
dirmək; 2) Vinti hərəkət etdirərək tubusu  preparatdan 1-2 mm məsafəyə qədər 
ehmalca  endirmək;  3)  Təmiz  silinmiş  əşya  şüşəsinin  üzərinə  bir-iki  damсı  su 
tökmək;  4)  Okulyara  baxaraq  təsvirin  dəqiqləşdiyi  ana  qədər  vinti  asta-asta 
hərəkət etdirmək; 5) Soğan dəriciyinin üzərini örtük şüşəsi ilə örtərək mikrosko-
pun əşya kürsüsünün üzərinə qoymaq. 
a)  Yeni 
doğulmuş uşağın nəbzi dəqiqədə 140 ürək döyüntüsünə bərabərdir. 1-2 yaşında 
uşaqlar  üçün  bu  göstərici  100-ə,  8-14  yaşında  isə  80-ə  bərabərdir.  b)  Bəzi 
həşəratlar  yarpaqlara  və  ya  budaqcıqlara  bənzəyir.  Belə  oxşarlıq  onları  quşlar 
tərəfindən yeyilməkdən qoruyur.
1. 
eterotrof qidalanma, 2. Möhkəm hüceyrə di-
varı, 3. Plastidlərin olması, 4. Fəal hərəkət, 5. 
avtotrof qidalanma, 6. Həzm 
sistemi, 7. İri hüceyrə vakuolu, 8. Böyümə,  9. Tənəffüs sistemi, 10. Tozlanma.
Əsasən h
Əsasən 
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
Bitkilər
Heyvanlar
Göbələklər
5. Nə üçün göbələkləri ayrıca aləmə aid edirlər?

2
17
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR 
VƏ GÖBƏLƏKLƏR  ALƏMİNİN 
MÜXTƏLİFLİYİ
İbtidai və ali sporlu bitkilər
2
-ci
 f e sil
5.
 Yosunlar – ibtidai  bitkilərdir. Birhüceyrəli yaşıl yosunlar
Yay  günlərində    yaşıllaşmış  durğun  gölməçə  suyunu  ovcunuza  alsanız,  onun 
içərisində kiçik yaşıl kürəcikləri   görərsiniz. “Suyun çiçəkləməsi” deyilən bu 
hadisəyə  səbəb  xlаmidomonada  və  xlorella  adlanan  yosunların  suda  kütləvi 
surətdə çoxalmasıdır.
· Yosunlar haqqında nə bilirsiniz?
Müasir sistematikada bitkilər aləmi iki yarımaləmə – ibtidai və ali bit-
kilərə  bölünür.  İbtidai  bitkilərdə  ali  bitkilərə  xas  olan  orqanlar  (kök, 
gövdə, yarpaq)   yoxdur. 
İbtidai bitkilərə təbiətdə geniş yayılan yosunlar aiddir və əksər hissəsi 
su  mühitində  yaşayır.  Lakin  onların  nümayəndələrinə  nəm  torpaqda, 
ağac gövdəsində və hətta qar üzərində də rast gəlinir. Yosunlar qrupuna   
yaşıl, qonur, qırmızı 
 yosun şöbələri daxildir. Bunların içərisində 
birhüceyrəli və çoxhüceyrəli formalara  rast gəlinir.
və digər
Birhüceyrəli yaşıl yosunlar. Xlorella və xlаmidomonada yosunların 
ən geniş yayılmış nümayəndələridir. Hüceyrələri xaricdən qalın və şəffaf 
qılafla örtülmüşdür. Xlаmidomonada qamçıların köməyi ilə fəal hərəkət 
edə bilir. Xlorella isə ondan fərqli olaraq, su axını vasitəsilə bir yerdən 
başqa yerə aparılır. Onların hüceyrələrində nüvə, sitoplazma, iri vakuol və 
həmçinin  yaşıl  xlorofil  piqmentinə  malik  tək  xromatofor  (yun. 
matofor  –  rəngdaşıyan)  var.  Xlаmidomonada  hüceyrəsində  bunlardan 
başqa işığa həssas “qırmızı gözcük”, yığılıb-açılan iki kiçik vakuol olur.
Yaşıl yosunların qidalanması. Yosunlar, əsasən, avtotrof yolla qidala-
nır. Xlamidomonada və bəzi başqa yosunlar qida üçün bəzən hazır üzvi 
maddələrdən istifadə edir.
xro-
Şəklə əsasən birhücey-
rəli yosunlar olan 
xlamidomonada və 
xlorellanın quruluşunu 
müqayisə edin.
Nəticəni müzakirə edin: Bu canlıların hansı ümumi və fərqli cəhətləri var? 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Xlаmidomonada 
Xlorella 
Qamçı  
Sitoplazma  
Qırmızı “gözcük” 
Nüvə
Xromatofor
Vakuol
Yığılıb-açılan vakuol

1. Hecalardan keçilmiş mövzu  üzrə anlayışları qurub onların  tərifini verin: 
“spor – zoo ”, “qot – zi”, “ma – xro – for – to”, “ met – qa”, “rel – la – xlo”
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
A) Xlamidomonadanın hərəkətində iştirak edir 
B) Yosun hüceyrəsində işığa həssas  hissəcik   
C) Xlamidomonadaya yaşıllıq verən struktur
D) Hüceyrə şirəsi ilə dolu olan hüceyrə strukturu
1. Xromatofor
2. Vakuol
3. Qamçılar
4. “Qırmızı gözcük”
2
2
19
18
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması. Yosunlar həm cinsi, həm də 
qeyri-cinsi yolla çoxalır. Əlverişli şəraitdə onlarda qeyri-cinsi, əlverişsiz 
şəraitdə  (su  hövzəsinin  soyuması,  quruması  və  s.)    isə  cinsi  çoxalma 
müşahidə edilir. Xlamidomonadadan fərqli olaraq, xlorella yalnız qeyri-
cinsi yolla – ikiyə bölünməklə çoxalır. 
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması
1. Yetkin xlamido-
monada. 2. Ana hü-
ceyrədə qametlər 
yaranır. 3.  Qamet-
lər suya tökülərək 
başqa fərdin qamet-
ləri ilə cüt-cüt bir-
ləşir. 4. Yaranan zi-
qot qalın qılafla ör-
tülür. 5. Ziqotdan 4 
ədəd yeni
əmələ gəlir.
 zoospor-
lar 
Düzgün variantı seçin: 
1. Yosunlarda     orqanlar olur/ orqanları olmur.   2Yo-
sunun hüceyrəsi bakteriya hüceyrəsindən formalaşmış nüvənin olması/olma-
ması ilə fərqlənir. 3. Xlorella/amöb birhüceyrəli yosunlara aiddir. 4. Xlamido-
monadada işıq qıcığını qəbul edən qamçılardır/qırmızı “gözcükdür”.   5. Yaşıl 
yosun hüceyrələrində xlorofil xromatoforda/xloroplastlarda yerləşir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Xlamidomonadanın çoxalması. Bölünmədən əvvəl xlamidomonada qamçısını 
itirir və hərəkətsizləşir. 
–  Cinsi  çoxalması.  Xlamidomonadanın 
möhtəviyyatının  bölünməsinəticəsində 
çoxlu sayda ikiqamçılı qametlər (cinsiyyət 
hüceyrələri)  yaranır.  Onlar  başqa  fərdin 
qametləri ilə suda cüt-cüt birləşir və ziqot 
əmələ gətirir. Ziqot qalın qılafla örtülərək 
qışlayır. Yazda  ziqotun  bölünməsi  nəticə-
sində  yaranan  zoosporlardan  cavan 
xlamidomonadalar əmələ gəlir.
–  Qeyri-cinsi  çoxalması.  Xlamido-
monadanın  daxili  möhtəviyyatı  bir 
neçə dəfə bölünərək – 4, bəzən 8 ədəd 
hərəkətli kiçik hüceyrə – zoosporlar 
(yun.  zoon  –  heyvan,  spor  –  səpin, 
toxum)  əmələ  gətirir.  Onlar  xaricə 
çıxaraq  müs təqil  yaşayan  yeni 
yosunlara çevrilir.
Qeyri-cinsi çoxalma (sxem)
a
1. Yetkin 
2. İlkin 
mərhələ (zoospor-
ların yaranması). 
. Zoosporlardan 
yeni fərdlər yaranır. 
4.  
xlamido-
monada. 
Cavan xlamido-
monada. 
3
 
1
2
3
4
Cinsi çoxalma 
(sxem)
b
1
 
2
 
4
5
6. 
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar
Mikroskopik yosunlarla yanaşı, uzunluğu onlarla metrə çatan yosunlar da var. 
· Çoxhüceyrəli yosunlar birhüceyrəli yosunlardan nə ilə fərqlənir?
Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunlar.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunların  nüma-
yəndələrində bədən sapşəkilli, lövhəşəkilli və ya digər formalı tallomdan 
(yun. tallos – cücərti) ibarətdir. Onların əksəriyyətinin toxuma və orqan-
ları  olmur.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunlara  misal  olaraq  durğun  və  sakit 
axan  sularda  rast  gəlinən  –  ulotriks,  spirogira    dənizlərdə  yaşayan 
ulvanı misal göstərmək olar. 
 
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Sapşəkilli yosunların quruluşu.
Sapşəkilli yosunların quruluşunun öyrənilməsi.
Məqsəd: 
Təchizat: Canlı yosun (spirogira yosunu) və ya hazır preparat, mikroskop, əşya 
və örtük şüşələri, preparat iynəsi, pipetlər, bir stəkan su.
İşin gedişi: 1. Mikroskopla yosunun yenicə hazırlanmış və ya hazır mikroprepa-
ratına baxın. 2. Yosun hüceyrəsinin qılafına, sitoplazmasına, xromatoforuna, 
nüvəsinə, vakuoluna diqqət   yetirin. 3. Gördüklərinizi spirogiranın böyüdül-
müş  şəkli  ilə  müqayisə  edin  və  onun  bir  hüceyrəsinin  strukturlarını  qeyd 
etməklə şəklini çəkin. 4. Spirogiranın quruluşu barədə nəticə çıxarın.
Nəticəni  müzakirə  edin:  1.  Yosunun  sapı  nədən  təşkil  olunub?  2.  Spirogira 
yosunu xlamidomonada və ya xlorelladan nə ilə fərqlənir?
Ulva
lövhəşəkilli, 
parlaq-yaşıl rəngli olub, kənar-
ları burulmuşdur. Tallomun alt 
hissəsində suyun dibinə yapış-
maq üçün qısa “saplaq” olur.  Xə-
zər dənizində də rast gəlinir.
nın tallomu 
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların quruluşu 
Ulotriksin tallomu sapşəkilli olub, 
bir cərgədə düzülmüş çoxlu hücey-
rələrdən  ibarətdir.  Aşağıda  yerlə-
şən  hüceyrəsi  vasitəsilə  substrata 
birləşir. 
Spirogira  yosununun  isə  sapları  heç  yerə 
birləşmir.  Suda  passiv  üzən  pambığabən-
zər yaşıl topalar şəklində olur. Uzunsov və  
üzəri  seliklə  örtülmüş  hüceyrələrə  malik-
dir.
1. Qılaf. 2. Sitoplazma.  
3. Nüvə. 4. Qapanmayan 
halqaşəkilli xromatofor.
Substrata yapışan 
hüceyrə
Ulva
Ulotriks
1
2
3
4
Lentşəkilli 
xromatofor 
Vakuol
Qılaf
 Nüvə
Sitoplazma 
Spirogira 
3

1. Hecalardan keçilmiş mövzu  üzrə anlayışları qurub onların  tərifini verin: 
“spor – zoo ”, “qot – zi”, “ma – xro – for – to”, “ met – qa”, “rel – la – xlo”
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
A) Xlamidomonadanın hərəkətində iştirak edir 
B) Yosun hüceyrəsində işığa həssas  hissəcik   
C) Xlamidomonadaya yaşıllıq verən struktur
D) Hüceyrə şirəsi ilə dolu olan hüceyrə strukturu
1. Xromatofor
2. Vakuol
3. Qamçılar
4. “Qırmızı gözcük”
2
2
19
18
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması. Yosunlar həm cinsi, həm də 
qeyri-cinsi yolla çoxalır. Əlverişli şəraitdə onlarda qeyri-cinsi, əlverişsiz 
şəraitdə  (su  hövzəsinin  soyuması,  quruması  və  s.)    isə  cinsi  çoxalma 
müşahidə edilir. Xlamidomonadadan fərqli olaraq, xlorella yalnız qeyri-
cinsi yolla – ikiyə bölünməklə çoxalır. 
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması
1. Yetkin xlamido-
monada. 2. Ana hü-
ceyrədə qametlər 
yaranır. 3.  Qamet-
lər suya tökülərək 
başqa fərdin qamet-
ləri ilə cüt-cüt bir-
ləşir. 4. Yaranan zi-
qot qalın qılafla ör-
tülür. 5. Ziqotdan 4 
ədəd yeni
əmələ gəlir.
 zoospor-
lar 
Düzgün variantı seçin: 
1. Yosunlarda     orqanlar olur/ orqanları olmur.   2Yo-
sunun hüceyrəsi bakteriya hüceyrəsindən formalaşmış nüvənin olması/olma-
ması ilə fərqlənir. 3. Xlorella/amöb birhüceyrəli yosunlara aiddir. 4. Xlamido-
monadada işıq qıcığını qəbul edən qamçılardır/qırmızı “gözcükdür”.   5. Yaşıl 
yosun hüceyrələrində xlorofil xromatoforda/xloroplastlarda yerləşir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Xlamidomonadanın çoxalması. Bölünmədən əvvəl xlamidomonada qamçısını 
itirir və hərəkətsizləşir. 
–  Cinsi  çoxalması.  Xlamidomonadanın 
möhtəviyyatının  bölünməsinəticəsində 
çoxlu sayda ikiqamçılı qametlər (cinsiyyət 
hüceyrələri)  yaranır.  Onlar  başqa  fərdin 
qametləri ilə suda cüt-cüt birləşir və ziqot 
əmələ gətirir. Ziqot qalın qılafla örtülərək 
qışlayır. Yazda  ziqotun  bölünməsi  nəticə-
sində  yaranan  zoosporlardan  cavan 
xlamidomonadalar əmələ gəlir.
–  Qeyri-cinsi  çoxalması.  Xlamido-
monadanın  daxili  möhtəviyyatı  bir 
neçə dəfə bölünərək – 4, bəzən 8 ədəd 
hərəkətli kiçik hüceyrə – zoosporlar 
(yun.  zoon  –  heyvan,  spor  –  səpin, 
toxum)  əmələ  gətirir.  Onlar  xaricə 
çıxaraq  müs təqil  yaşayan  yeni 
yosunlara çevrilir.
Qeyri-cinsi çoxalma (sxem)
Yüklə 2,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin