MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

1. Geniş miqyasda meşə əkini salmaq üçün: 

a) qrunt suyu dərində olan sahələrdə yerli qovaq növlərindən: Əbrişim (qələmə), İtaliya, Sosnovski, qara və 

Balzam; hibrid qovaq sortlarından – Zəhra 59, Zəhra 79, PKZ 162, Baxelye, Kopessk 111, Petrovski, 

Morilandika 132 və Monilifera 335, 118, 115 qovaqları; 

b) qrunt suyu torpaq səthinə yaxın olan yerlərdə: yerli qovaq növlərindən – Əbrişim,  İtaliya, Balzam, 

Sosnovski, AM-94 və Qaraqovaq; hibrid qovaq sortlarından – Zəhra 79, Zəhra 59, PKZ 162, PKZ 236, RSu 

175, Baxelye, Kopeski 111, Petrovski, Pegenerata 446, Monilifera 83,70, 112, pioner və rus qovaqları; 

2. Magistral və köməkçi su kanallarının, su anbarlarının, göllərin, hovuzların yaşıllaşdırılması üçün: 

a) yerli qovaq növlərindən – Qara qovaq, Deltaşəkilli (Kanada) qovağı, AM-94, Sosnovski, Balzam, İtaliya, 

Əbrişim; 

b) hibrid qovaq sortlarından – Zəhra 59, Zəhra 79, Baxelye, PKZ 162, Petrovski, Kopeski 111, Özbəkistan, 

Monilifera 70; 

3-cü qrupa Q.H.Cəlilov yaşayış məntəqələri, mərkəzi və ara yolların kənarlarının yaşıllaşdırılması, park və 

xiyabanların salıınması üçün qovaq növləri təklif edir. Fikrimizcə, bu məqsədlərlə qovaq ağaclarının az ömür 

sürüb küləyin təsirindən tez-tez yıxılaraq bu obyektlərə təhlükə yaratmasını nəzərə alıb ondan imtina etmək və 

onu şərq çinarı ilə əvəz etmək daha düzgün olardı.  

 

Qovaq ağaclıqlarının artırılması üsulları 

Tədqiqat işlərinin nəticələrindən aydın olmuşdur ki, qovaqlar toxum və vegetativ yolla artırıla bilər. 

Toxumla artırılma nisbətən yeni üsul olub, iqtisadi cəhətcə  əhəmiyyətli hesab edilir. Lakin Azərbaycan 

şəraitində bu üsul tam öyrənilməmiş və təcrübədən keçirilməmişdir. 

Hazırda meşə və digər təsərrüfatlarda, başlıca olaraq vegetativ artırma üsulundan istifadə edilir. Vegetativ 

artırma işi aparmaq üçün ağaclarda əmələ gəlmiş birillik pöhrələr, çoxillik budaqlar (uzunluğu 2-3 m-ə qədər), 

kötük pöhrələri, kök pöhrələri, kök çilingləri və yaşıl çilinglərdən (yay çilinglərindən) istifadə etmək olar.  

Azərbaycanda və xüsusilə onun Kür-Araz düzənliyi şəraitində qovaq yetişdirmək üçün əlverişli üsul birillik 

pöhrələrdən hazırlanmış çilinglərlə artırmaq üsuludur.  

Sahənin seçilməsi və torpağın hazırlanması 

Təcrübələr göstərir ki, mədəni qovaq meşəliyi salmaq məqsədilə ayrılmış əkin sahələri asan suvarıla bilən 

və su ilə təmin olunan yerlərdə seçilməlidir. Sahənin torpağı orta zənginlikdə və ya zəngin, tərkibi yüngül və 

duzsuz olmalıdır. Sahədə duzluluq əlamətləri müşahidə edilərsə, onu yuduqdan sonra istifadə etmək lazımdır.  

Qovaq  əkmək üçün ayrılmış sahələr payız aylarında 25-30 sm dərinlikdə  şumlanmalı  və yaza qədər  şum 

halında saxlanmalıdır. Sahə daş  və kötüklərdən təmizlənməli,  əkinqabağı çarpaz istiqamətdə ikinci dəfə 

şumlanmalı, malalanmalı, markörlənməli və suvarma arxları  çəkilməlidir.  Əgər sahə  kəltənli və çala-çökək 

olarsa, onda sahənin malalanması iki istiqamətdə (çarpaz) aparılmalıdır.  

Çilinglərin hazırlanması və saxlanması 

Çiling hazırlığı  işini ilin üç fəslində – payızda (vegetasiya dövrü qurtardıqdan sonra), qışda və yazda 

(əkinqabağı) aparmaq olar. Təcrübələr göstərmişdir ki, bitkilərdə yarpaqlar tökülüb qurtarıncaya qədər az və ya 

çox miqdarda şirə axını davam edir. Ona görə, vegetasiya dövrü tam qurtarmadan kəsilmiş çilinglərin inkişafı da 

zəif olur.  

Azərbaycan şəraitində və xüsusilə Kür-Araz düzənliyində çiling hazırlığı işinə noyabr ayının axırlarından 

etibarən başlamaq və fevral ayının axırına qədər davam etdirmək olar.  

Çilinglərin yaxşı kök tutması, onlardan hündürgövdəli, sağlam ağaclar yetişdirmək üçün çilinglər kötükdən 

və köklərdən əmələ gəlmiş birillik pöhrələrdən hazırlanmalıdır. Hazırlanmış pöhrələri qom şəklində toplayaraq 

olduğu kimi və ya çilinglərə bölərək saxlamaq olar. Birinci halda – pöhrələr hər birində 100-150-200 ədəd 

olmaqla qom şəklində toplanır, möhkəm bağlanır və aşağı hissəsi yaş torpağa və ya quma basdırılır. İkinci halda 

– pöhrələr uzunluğu 30-35 sm olan çilinglərə bölünür, hər birində 100 ədəd olmaqla qom bağlanır və tamamilə 

torpağa və ya quma basdırılır. İqtisadi cəhətcə təsərrüfat üçün birinci hal daha əlverişli hesab olunur.  

Müvəqqəti saxlamaq üçün basdırılmış pöhrələr  əkinqabağı torpaqdan çıxarılır və yerli şərait üçün tələb 

olunan uzunluqda çilinglərə bölünür. Adətən çilinglər əkindən bir-iki gün əvvəl hazırlanır və əkinə qədər suda 

saxlanır.  Əgər çilinglərin uzun müddət saxlanması  tələb olunursa, onda onlardan hərəsində 100 ədəd olmaq 

şərtilə qom bağlanır və xəndəklərdə saxlanılır. Bunun üçün dərinliyi 45-50 sm olan xəndək qazılır, dibinə 5-6 

sm qalınlığında yaş çay qumu tökülür, sonra çiling qomlarının yoğun başları xəndəyin dibinə tökülmüş qumun 

üstünə qoyulur. Qazılmış xəndək çilinglə doldurulduqdan sonra, əvvəlcə onun üstü yaş çay qumu ilə örtülür və 

qumun üstünə yaş torpaq tökülür. Qışı  şaxtalı keçən rayonlarda çilingləri  şaxtadan qorumaq məqsədilə üst 

hissəyə tökülmüş qumla torpağın arasına bir lay küləş əlavə edilir.  

 

297

Pöhrələrdən çiling kəsmək üçün iti bıçaq, bağ qayçısı  və ya xüsusi çilingdoğrayan dəzgahlardan istifadə 

edilməlidir.  

Şimal rayonları və qrunt suyu torpaq səthinə yaxın olan sahələrdə (0,5-1m) çilinglərin uzunluğu 10-20sm, 

cənub rayonları və qrunt suyu nisbətən dərində (1,5-2,0 m) olan sahələrdə 20-30 sm, qrunt suyu çox dərində (2,5 

m və artıq) olan düzənlik rayonlarında isə 30-40 sm qədər götürmək məsləhət görülür.  

Kür-Araz düzənliyində illik yağmurun miqdarının az, qrunt suyunun dərində  və havanın isti olması ilə 

əlaqədar olaraq çilinglərin uzunluğunu 25-30 sm-ə qədər götürmək məsləhət görülür. Adətən 25 sm uzunluğa və 

aşağı kəsiyində 0,8-2,0 sm-ə qədər diametrə malik olan birillik pöhrələrdən hazırlanan çilinglər əkin materialı 

üçün faydalı  və yararlı hesab edilir; 0,8 sm-dən az və 2,0 sm-dən artıq diametri olan çilinglər isə  əkin üçün 

yararsız hesab olunur.  

Çilinglərin yuxarı ucu zədələnməmiş tumurcuğun üst tərəfindən, aşağı ucu isə aşağı tumurcuğun altından 

diametral olaraq kəsilməlidir. Belə olduqda, aşağı  kəskidə çoxlu kök gözcükləri (kalluslar) əmələ  gəlir. 

Çilinglərin üst (uc) kəsiyi üzərində atmosfer çöküntülərinin qalmaması  və onun canlı  təbəqə ilə tez bitişməsi 

üçün kəski azca maili olmalıdır.  

Çilinglərin basdırılması  

Qovaq çilinglərini 3 fəsildə – yayda, payızda və yazda əkmək olar. Yay əkini pöhrələr üzərində  əmələ 

gəlmiş tumurcuqlar tam formalaşdıqdan sonra (iyun-iyul aylarında) aparıla bilər. Yay əkinləri yalnız parniklərdə 

aparıldıqda yaxşı nəticə verir. Bu üsul çətindir, iqtisadi cəhətcə baha başa gəlir və ona görə də təsərrüfat üçün 

əlverişli hesab edilmir.  

Təcrübələr göstərmişdir ki, payız  əkini yaz əkininə nisbətən  əlverişlidir. Bunun əlverişli cəhəti ondan 

ibarətdir ki, çilingləri müvəqqəti saxlamaq üçün xəndəkdə basdırmaq tələb olunmur, vaxta, işçi qüvvəsinə  və 

vəsaitə  qənaət edilir. Hər  şeydən  əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, çilingləri payızda daimi yerinə  əkdikdə 

torpaqdakı nəmlik və çilingdə olan ehtiyat su, habelə qida hesabına onların üzərində yaza qədər kök gözcükləri 

əmələ gəlir ki, bu da ağaclarda şirə axını başlayan dövrdən etibarən öz köklərini bilavasitə torpağa yeridir və 

torpaqdakı qida maddələrindən tez istifadə edə bilir.  

Başqa ağac cinsləri kimi, qovaq çilinglərini də şirə axını başladıqdan (tumurcuqlar açılmağa başladıqdan) 

sonra əkmək məsləhət görülmür. Nadir tapılan və hər hansı bir şəraitdə becərilməsi vacib olan qovaq növü və 

sortunu onda şirə axını başladıqdan sonra əkmək üçün Kolesov qılıncı, ya beldən istifadə etmək və çilingləri 

dərhal suvarmaq lazımdır.  

Meşə təsərrüfatlarında qovaq çilingləri iki məqsədlə – əkin materialı almaq üçün və ya mədəni meşə salmaq 

üçün əkilir. Əkin materialı almaq üçün çilinglər birinci növbədə tingliyə əkilməlidir. Bir hektar sahədə qovaq 

tingliyi salmaq üçün tələb olunan çilinglərin miqdarı, həmin tinglikdə  əkin materialının neçə il 

saxlanılacağından asılıdır.  Əgər  əkin materialı tinglikdə bir il saxlanacaqsa, onda cərgələrin arasını 60 sm, 

cərgədə çilinglərin arasını isə 20 sm götürmək məsləhətdir. Belə olduqda 1 hektar tinglik üçün 83 min ədəd 

çiling tələb olunur. Lakin bitkiləri tinglikdə iki il saxlamaq nəzərdə tutulursa, onda cərgələrin arası 70 sm, 

cərgədə bitkilərin arası isə 25 sm olmalıdır. Bu halda 1 hektar tinglik üçün 57,2 min ədəd çiling tələb olunur.  

Qovaq tingliyi salmaq tələb edildikdə, adətən, birinci haldan istifadə edilir. Belə olduqda vegetasiya 

dövrünün axırından etibarən əkin materiallarını çıxarmaq və istifadəyə vermək olur.  

 

Şəkil 14.1. Birillik pöhrələrdən 

əkin üçün hazırlanmış çiling 

nümunələri 

Şəkil 14.2. Hazırlanmış çiling 

nümunələrinin basdırılması 

 

Q.H.Cəlilovun (1972) təcrübələri göstərir ki, çilinglər suvarma axınının dibində deyil, onun yamacında, 

axırıncı uc tumurcuğa qədər, şaquli istiqamətdə yerə basdırıldıqda onun üzərində bir ədəd pöhrə əmələ gəlir və 

bu pöhrə yaxşı inkişaf edir. Çilinglərin tinglikdə  cərgə ilə basdırılması üçün arx boyunca ip çəkmək daha 

əlverişlidir. Cərgələrin uzunluğunu 100 m-dən artıq götürmək məsləhət görülmür. Əks halda, cərgənin yuxarı 

hissəsində nəmlik çox, aşağı hissəsində isə az olur və həm də su itkisinə yol verilir.  

Qulluq işlərinin təşkili  

 

298

Qovaq çilinglərindən keyfiyyətli  əkin materialı almaq üçün ən vacib xidmət onun vaxtında su il təmin 

olunmasından ibarətdir. Adətən, çiling əkilmiş sahələri əkindən sonrakı 2 ay ərzində 10-15 gündən bir suvarmaq 

tələb olunur.  

Qrunt suyu dərində olan boz-gillicəli və boz-çəmən torpaqlarda vegetasiya dövrü ərzində çiling əkilən 

sahədə 10-12 dəfə, qrunt suyu səthə yaxın olan yerlərdə isə 7-8 dəfə suvarma aparmaq məsləhət görülür.  

Qarabağ düzənliyində çilinglər  əkilən dövrdən iki ay keçənədək (15 iyuna qədər) sahənin 15 gündən, 

sonralar isə 1-2 aydan bir dəfə suvarılması lazımdır. 

Alaq işləri həmişə suvarmadan bir neçə gün sonra və 2-3 suvarmadan bir aparılmalıdır. Vegetasiya dövrü 

ərzində tinglikdə 3-4 dəfə alaqvurma və tinglərin dibini boşaltma kifayət edir. Vegetasiya dövrünün əvvəllərində 

və ümumiyyətlə,  əkinin birinci ilində alaqvurmanı kultivatorla görmək olar. Bunun üçün pambıq becərən 

kultivatordan istifadə etmək mümkündür.  

Standarta uyğun olan əkin materialı yetişdirmək üçün qida maddələri ilə zəngin olmayan sahələrdə bitkiyə 

üzvi və ya mineral gübrə (azot, fosfor) verilməlidir.  

Əkin materiallarının çıxarılması, saxlanması və daşınması  

Əkin materiallarını payızda (vegetasiya dövrü qurtardıqdan sonra) və yazda (bitkilərdə şirə axını başlayana 

qədər) çıxarmaq olar.  

Əkin materiallarını  əl alətləri və mexanizmlər vasitəsilə  çıxarmaq olar. Əkin materiallarını mexanizmlər 

vasitəsilə çıxarmaq əlverişli olur və iqtisadi cəhətcə ucuz başa gəlir. Bu məqsəd üçün adətən VP-2 kotanından 

istifadə edilir. Çıxarılmış materiallar təcili olaraq çeşidlərə ayrılır, hər birində 100 ədəd olmaqla qomlar 

bağlanır. Yaz və ya payız  əkini aparılacağından asılı olmayaraq, əkin materialını açdıqda saxlamaq məsləhət 

görülmür. Bunun üçün əvvəlcədən dərinliyi 40-60 sm olan xəndək qazılmalı, bağlı qomlar azca maili olmaqla 

həmin xəndəyə qoyulmalı və kök sistemi torpaqlanmalıdır. Əgər əkin materialı torpaqdan payızda çıxarılarsa və 

onun yazda əkilməsi nəzərdə tutularsa, onda kök sisteminin şaxtadan və ya quraqlıqdan ziyan çəkməməsi üçün 

onları daha dərin basdırmaq, üstünə çox torpaq tökmək və tapdamaq tələb olunur.  

Əkin materiallarının qurumaması üçün onları başqa sahələrə daşıyarkən qablamaq lazımdır. Əkin sahəsinə 

çatdırılmış material əkinə qədər müvəqqəti basdırılmalıdır.  

Tinglikdə olan birillik əkin materialını çıxartdıqda həmin sahədə külli miqdarda kök sistemi qırılıb qalmış 

olur. Yaxşı qulluq etmək nəticəsində həmin köklərdən yeni pöhrələr əmələ gəlir. Bu kök pöhrələrinin miqdarı, 

təxminən sahəyə  əkilmiş çilinglərdən alınan materialların miqdarına bərabər və ya ona yaxın olur. Beləliklə, 

qovaq tingliyi salınmış sahəni müntəzəm olaraq suvarmaq və alaq otlarından təmizləmək yolu ilə həmin sahədən 

bir neçə il keyfiyyətli əkin materialı almaq olur.  

 

Çiling tədarükü üçün plantasiya salmaq  

Plantasiyanın salınmasında  əsas məqsəd,  əkin materialı (çiling) hazırlamaq üçün pöhrə yetişdirməkdir. 

Plantasiya salmaq üçün təsərrüfatda yalnız əkilməsi təklif olunan qovaq növləri və sortlarından istifadə etmək 

lazımdır. Bu məqsədlə seçilmiş torpaq sahəsi düzən, su ilə təmin olunmuş və əlverişli fiziki-mexaniki xassələrə 

malik olmalıdır. Əkin üçün torpağı 30-35 sm dərinlikdə şumlamaq və yuxarıda göstərilən qayda üzrə hazırlamaq 

lazımdır.  

Plantasiya salmaq üçün birillik pöhrələrdən hazırlanan çilinglərdən və ya 1-2 illik tinglərdən istifadə etmək 

olar. Bu məqsədlə birillik tinglərdən istifalə etmək daha əlverişli hesab edilir.  

Sahədə torpağın münbitliyindən və aparılacaq qulluq işlərinin növündən asılı olaraq, plantasiyada bitkilərin 

arası 0,4-1 m, cərgələrin arası isə 0,8-2,0 m olmalıdır.  

Plantasiyanı 2 üsulla – kolşəkilli və ştamb saxlamaqla salmaq olar: 

K o l ş ə k i l l i  p l a n t a s i y a l a r saldıqda əkilmiş bitkilər kök boğazından və ya ona yaxın yerdən 

kəsilir.  

Ş t a m b l ı  p l a n t a s i y a l a r d a əkilmiş bitkilər 0,5-1 m qədər hündürlükdən kəsilir.  

Xarici ölkələrdə əsasən kolşəkilli plantasiyalardan istifadə edilir və əkilmiş bitkilər yer səthindən 10-20 sm 

hündürlükdən kəsilir.  

Respublikanın Qarabağ, Mil-Muğan,  Şirvan, Gəncə-Qazax düzənliklərində  və  Şəki-Şirvan zonasında 

aparılan təcrübə  işlərinin nəticələri göstərmişdir ki, plantasiyada bitkiləri 0,5 m hündürlükdən kəsdikdə sayca 

çox və keyfiyyətcə yaxşı  əkin materialı (çiling) əldə edilir (Cəlilov, 1972). Bu üsulun tətbiq edilməsinin 

əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də odur ki, qulluq işləri aparmaq və pöhrələri kəsmək asan olur.  

Adətən əkinin 2-ci ilində etibarən plantasiyadan istifadə edilməyə başlanılır. Plantasiyadan maksimum əkin 

materialı 3-5 yaşlarında alınır. Plantasiyanın istismar müddəti orta hesabla 10-12 il hesab olunur.  

Təcrübələr göstərir ki, Qarabağ, Mil-Muğan və  Şirvan zonası düzənliklərində plantasiya birillik köklü 

tinglərlə salındıqda,  əkinin birinci ilindən etibarən orada çiling hazırlamaq üçün xeyli pöhrə  əmələ  gəlir. Bir 

hektar plantasiya sahəsindən əkinin 1-ci ilində 50-60 min, 2-ci ilində 500-600 min və 3-cü ilində isə 1 milyona 

yaxın  əkin üçün yararlı çiling tədarükü etmək olar. Çiling üçün yararlı pöhrələri  əsas gövdədən 2-4 sm 

hündürlükdən (aralı), xırda pöhrələri isə gövdəyə birləşən yerdən kəsmək lazımdır.  

 

299

Plantasiyaya qulluq işləri sahəni vaxtaşırı suvarmaqdan və  gətmənləməkdən ibarətdir.  Əkinin 1-ci ilində 

sahənin 7-8 dəfə suvarılması  və 3-4 dəfə alaq edilməsi tələb olunur. Sonrakı illərdə suvarma və alaqvurma 

işlərini tədricən azaltmaq olar. 

Qovaq meşəliklərinin salınması və onlara qulluq edilməsi 

Cərgəvari  əkinlər.  Bu üsulda qovaq ağacları başlıca olaraq yolların, böyük və kiçik su arxlarının, su 

anbarlarının kənarında, habelə bağların və taxıl zəmiləri sərhədlərinin ayrılması üçün əkilir. Müəyyən dövr 

keçdikdən sonra həmin sahələrdə  əmələ  gəlmiş  ağacların oduncağından istifadə edilir. Belə  əkinlər təsərrüfat 

üçün çox əhəmiyyətli hesab olunur. Çünki belə əkinlər üçün xüsusi torpaq sahəsi ayırmaq, onu əkinə hazırlamaq 

və bitkilərə xüsusi qulluq göstərmək tələb olunmur. Bu cür əkinlər 3-4 ildən sonra birillik kənd təsərrüfatı 

bitkilərini küləkdən qoruma və meliorasiya əhəmiyyətinə malik olur, ilin isti vaxtlarında tarlada çalışanların 

istirahət etmələri üçün kölgəlik yaradır.  

Piramidaşəkilli çətrə və şaquli istiqamətdə inkişaf edən kök sisteminə malik olan qovaq növləri və sortları 

üçün bitkilərin bir-birindən 1-1,5 m aralı əkilməsi kifayətdir. Geniş çətrə və üfiqi istiqamətdə inkişaf edən kök 

sisteminə malik olan qovaq növləri və sortlarını əkdikdə isə bitkilərin arası 1,5-4 m götürülə bilər.  

Bağ və əkin zəmilərinin sərhədlərində bir və ya bir neçə cərgədən ibarət qovaq əkmək olar. Belə olduqda, 

əkilmiş ağaclar yaşıllıq və tarlaqoruyucu rolunu oynayır.  

Daimi su kanallarının və ya arxlarının  ətrafında qovaq əkilərkən gələcəkdə  həmin kanal və su arxlarını 

əkilmiş ağacların kökləri korlamasın deyə, bitkiləri arxdan 1-2 m aralı əkmək lazımdır. Qovaq əkilən çalaların 

səviyyəsi yer səthindən 5-10 sm qədər aşağıda olduqda yaxşı  nəticə verir. Belə olduqda, bitkilər atmosfer 

çöküntülərindən daha yaxşı istifadə edə bilir. Bir neçə ildən sonra cərgəvi əkilmiş ağaclardan kənd təsərrüfatının 

müxtəlif sahələrində istifadə etmək olar. İstifadə üçün cərgədəki ağacların ikisindən biri kəsilir və seyrəldilir, 20 

ildən sonra isə cərgədə olan ağaclar başdan-başa qırılır və bir neçə il ərzində həmin ağaclıq təbii olaraq bərpa 

olunur.  

Meşə əkinləri. Mədəni qovaq meşəliyini birillik pöhrələrdən hazırlanan çilinglər və tinglikdə yetişdirilmiş 

bir və ya bir neçə illik əkin materialı ilə salmaq olar. Qovaq meşəliyini kök vermiş birillik tinglərlə saldıqda 

yaxşı  nəticə alınır. Lakin, Azərbaycanın Mil-Muğan düzündə, Balakən, Zaqatala, Yalama və s. meşə 

təsərrüfatlarında aparılan  əkin işlərinin nəticəsi göstərmişdir ki, yaxşı qulluq etmək və  əkini vaxtaşırı su ilə 

təmin etməklə mədəni qovaq meşəliyini çilinglərlə də salmaq olur və bu, iqtisadi cəhətcə ucuz başa gəlir. Bu 

halda, 1-ci və 2-ci illər ərzində sahənin te-tez (vegetasiya dövrü ərzində 7-8 dəfə) suvarılması və çilinglərin sıx 

əkilməsi tələb olunur.  

Azərbaycanın düzənlik rayonları şəraitində (Ağstafa, Gəncə, Yevlax, Bərdə, Ağdaş, Göyçay, Beyləqan, Sa-

birabad və s.) aqrotexniki qaydalara riayət edildikdə 1x2 m məsafədə  əkilmiş çilinglər bir vegetasiya dövrü 

ərzində 1,5-3 m qədər hündürlüyə (növ və sortlardan asılı olaraq) və 1-3 sm qədər diametrə (kök boğazında) 

çatırlar.  

Müxtəlif ölkələr üzrə  mədəni qovaq meşəlikləri sıxlığına görə iki kateqoriyaya bölünür: 1) Bir hektar 

sahədə 500 ədədə qədər (bəzən 1000 ədədə qədər) qovaq olan əkinlər; 2) Bir hektar sahədə 1000 ədəddən artıq 

qovaq olan əkinlər.  

Fransa, İsveçrə, İtaliya, Belçika və Almaniyada birinci kateqoriyalı, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində 

(Polşa, Macarıstan, Rumıniya və Bolqarıstanda) isə ikinci kateqoriyalı mədəni qovaq meşəsi əkini üsulu tətbiq 

olunur. Suriya, İraq, İspaniya, Yuqoslaviya və s. ölkələrdə ikinci kateqoriyalı əkin sistemi tətbiq edilir. Bu cür 

əkin sistemi tətbiq edildikdə ağacların çətri birləşənədək həmin sahədə cərgələrarası məsafədə kənd təsərrüfatı 

bitkiləri becərilir.  

Meşə materiallarından istifadə edən təşkilatların mütəxəssisləri 8x8 və 9x9 m məsafədə yetişdirilmiş 

meşəlikləri daha əlverişli hesab edirlər. İsveçrədə 7x7 m, İtaliyada 10x10 m, Fransa və Belçikada 6x6 və 7x7 m, 

Almaniyada isə 5x5 və 7x7 m məsafədə əkilmiş mədəni qovaq meşələri daha gəlirli hesab olunur.  

Kür-Araz düzənliyi şəraitində suyun kasad olmasını, sahənin alaq otlarından tez-tez təmizlənməsinin lazım 

gəldiyini və əhalinin hər cür oduncaq materialına ehtiyacı olduğunu nəzərə alaraq mədəni qovaq meşəliyini qoşa 

cərgələrlə (arxın hər iki tərəfindən) 1x2,5; 1,5x2,5; 2x2,5; 2x3; 3x3 m məsafələrdə əkmək olar. Əkin çilinglərlə 

aparıldıqda, cərgədə bitkilərin arasının az götürülməsi, çilinglərin kotan cızına düzülməsi və kotanla da dibinin 

doldurulmasını məqsədəuyğun hesab etmək olar. Bu halda suvarma üçün xüsusi arxların çəkilməsi lazım gəlmir. 

Çilinglərin kök atması yaxşı olarsa və gələcəkdə onun meşəliyinin çox sıx olacağı müəyyən edilərsə, onda qoşa 

əkilmiş cərgələrin birində olan bitkiləri tamamilə çıxarmaq və ya sahəni seyrəltmək lazımdır. Çıxarılmış əkin 

materiallarını isə yeni meşə əkinləri salmaq üçün istifadə etmək olar.  

Qovağın tez böyüməsi, az bir zamanda məhsuldar meşəlik yaratması və ondan qiymətli oduncaq alınmasına 

əsaslanaraq dünyanın bir çox ölkələrində geniş plantasiyaları və meşəlikləri salınır. Hazırda dünyada becərilən 

qovaq əkinlərinin ümumi sahəsi 1 368500 ha olub onun 940000 ha Avropada və 150000 ha (10%) Türkiyədədir 

(Metin Sarıbaş, 1999). 

Cədvəl 14.2.        

 

 

300

Türkiyədə qovaq əkinləri 

 

Növü  

Əkin sahəsi, ha  

İllik qırma 

sahəsi, ha 

Mələz qovaq 

90000 

7500 

Qara qovaq  

60000 

5000 

Cəmi  

150000 

12500 

 

Türkiyədə su kanalları boyu 100000 km məsafədə qovaq əkinləri mövcuddur, burada müxtəlif qovaq 

sortlarından istifadə edilmişdir. Qovaq əkinləri orta hesabla 12 yaşında oduncaq almaq üçün qırıntıya yararlıdır.  

Türkiyədə meşələr Dövlət mülkiyyəti sayılır, burada həm də özəl meşəçiliyi inkişaf etməkdədir. Özəl 

meşəçiliyə  ən çox qovaqçılıq daxildir. Türkiyədə qovaqçılığın inkişafı üçün Qovaqçılıq Tədqiqat  İnstitutu 

yaradılmışdır.  

Azmeşəli ölkələrin oduncaq ehtiyacının ödənilməsində qovaq ağaclıqarı əsas mənbə sayılır.  

Təəssüf ki, azmeşəli respublikamızda, xüsusilə Kür-Araz ovalığında qovaq meşəlikləri salmaq üçün geniş 

torpaq ehtiyatlarının mövcudluğuna baxmayaraq bu imkandan az istifadə olunur.  

 

14.6. Ardıc (Yuniperus) meşələrinin mühafizəsi və  

artırılması  

Ardıcın çoxtərəfli faydalı xassələri insanları qədimdən özünə cəlb etmişdir. Onun oduncağı çürüməyə qarşı 

davamlı olmaqla, həm də yüngül və olduqca möhkəmdir. Tikintidə ardıc 400-500 ildən çox qalır. Odur ki, yerli 

əhali ardıc oduncağını qədim vaxtlardan tikinti işlərində istifadə etmişdir.  

1981-ci ildə Sankt-Peterburq arxeoloqları Qırğızıstanda 2 min il əvvəl kəsilən ardıc ağaclarının hələ indiyə 

qədər çürüməyən tirlərini tapmışdır.  

Cənubi Tyan-şan, Kopet və Pamir dağları rayonlarında ardıc yeganə tikinti materialı hesab olunur. Hələ 

orta  əsrlərdə burada dağ-mədən işləri, duluzçuluq və  dəmirçilik sənəti də ardıc oduncağından alınan kömürə 

əsaslanırdı. Vaxtilə insanlar ardıc oduncağından iş alətləri və ev əşyaları – xış, həvəngdəstə, kasa, yaba, uşaq 

beşiyi, masalar, sandıq, yəhər və s. hazırlayırdılar.  Əsrimizin 30-cu illərində ardıc oduncağı karandaş 

istehsalında, süni mərmər və  bədii fanerlərin hazırlanması  işində  şöhrət qazanır. Bu məqsədlə ardıc oduncağı 

xaricə ixrac edilir. Dünyada ad qazanmış «Faber» firmasının buraxdığı karandaş ardıc oduncağından 

hazırlanırdı. Məşhur qədim Buxara və Səmərqənd saraylarının örtüyü ardıc ağacı sütunları üzərində dayanır.  

Ardıc ağacının tullantısı olmayıb sənayedə onun hər bir hissəsindən istifadə olunur. Çürüməyə olduqca 

davamlı olan oduncağı xoş balzamiyli, qırmızı  kərpici rəngli, gözəl teksturalı olub yüksək fiziki-mexaniki 

xassəyə malikdir, asan mişarlanır, yaxşı yonulur və pardaxlanır. Ondan xarratlıq və  rəssamlıq işlərində geniş 

istifadə olunur, qələm, musiqi alətləri, suvenirlər və s. hazırlanır. Ardıcdan alınan qətrandan hasil edilən maddə 

ağac məmulatını laklamaq üçün çox qiymətlidir.  

Ardıc ağacının budaqları, iynələri və qozaları tərkibində 5 faizə qədər efir yağları saxlayır. Az tapılan bu 

yağ çox faydalıdır. Ondan təbabətdə çürüyən ağır yaraları müalicə etməkdə, skorbuta (sinqaya) qarşı, 

sidikqovucu və  ağrını sakitləşdirən dərman kimi müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Ardıcın qozalarından alınan 

ekstrakt stafilokok bakteriyalarına qarşı antibiotik xassəyə malikdir.  

Bu deyilənlərdən  əlavə ardıc ağacının müxtəlif hissələrindən likyor, araq, pivə,  şərab, sirop, aseton, 

furfurol, qarışqa və sirkə turşusu, qlükoza, aşılayıcı maddələr, boyaq və vitaminlər alınır.  İynələrində  və 

meyvələrində 30-70 mq faizə qədər C vitamini olur. Köhnə SSRİ-də ədviyyə və ətriyyat məmulatları üçün hər il 

külli miqdarda (250-300 ton) ardıc qozalarından istifadə edilirdi. 

Ardıc meşələrinin səhiyyə-gigiyena və müalicə-profilaktiki  əhəmiyyəti  əvəzedilməzdir. Onu demək 

kifayətdir ki, bir hektar ardıc meşəsi sutka ərzində atmosferə 30 kiloqrama qədər fitonsid adlanan maddələr 

buraxır: bu maddələr havanı saflaşdırır və bir sıra mikrobların, bakteriyaların, göbələklərin zərərli təsirindən 

qoruyaraq bir şəhərin havasını  təmizləmək üçün kifayət edir. Orta Asiya respublikalarında istirahət evləri və 

kurortların yaradılması üçün ardıc meşələri olan ərazi olduqca əlverişli hesab edilir.  

Şəhər və yaşayış  məntəqələri  ətrafında yaşıllıqların, xiyabanların salınmasında ardıc növlərindən istifadə 

edilməsi həm estetik, həm də gigiyena cəhətdən olduqca sərfəlidir. Respublikamızın məşhur müalicə ocaqları 

sayılan Naftalan, İstisu və Abşeron kurortları  ərazisinin torpaq-iqlim şəraiti müxtəlif ardıc növlərinin 

yetişdirilməsi üçün daha əlverişlidir. Təəssüf ki, hələ indiyə kimi bu qiymətli ağac cinsinin növlərinə lazımi 

diqqət yetirilmir.  

Ardıc meşələrinin yamaclarda torpaqqoruyucu və dağ çaylarının su rejimini nizamlayıcı rolu onun xalq 

təsərrüfatında ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti hesab olunur. Odur ki, ardıc meşələrinin qorunub saxlanması günün 

vacib problemi kimi irəli sürülür.  

24 yanvar 1982-ci il «Pravda» qəzetində «İnsan və təbiət» rubrikası altında «Ardıcın taleyi necə olacaq» və 

yenə  həmin il mayın 13-də «Pravda» qəzetində «dağları ardıc qoruyub saxlayır» adlı geniş  həcmli məqalələr 

 

301

dərc edilmişdi. Həmin məqalələrdə ardıc meşələrinin məhv edilməsi nəticəsində baş verən acınacaqlı 

hadisələrdən, bu meşələrin insan həyatında hərtərəfli əhəmiyyətindən, onların mühafizəsinin gücləndirilməsi və 

sahəsinin artırılması tədbirlərindən bəhs olunur.  

Yuxarıda göstərilən hərtərəfli və böyük xalq təsərrüfatı  əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ardıc meşələrinin 

vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və bərpa edilməsi respublikamızda da dövrün irəli sürdüyü ən mühüm tələblərdən 

sayılmalıdır. Ardıc meşələrinin bərpa edilməsi tədbirlərini hazırlayarkən meşənin təbii bərpasının öyrənilməsi 

mühüm şərtlərdən biridir.  

Tədqiqatlar göstərir ki, ardıcın təbii bərpası  əsasən qrup halında toxum vasitəsilə ana ağacların çətirləri 

ətrafında müşahidə olunur. Bəzən körpə ardıca kötüklərin, daşların kölgə düşən tərəfində rast gəlmək olar. Ardıc 

toxumları yalnız əlverişli şəraitə düşdükdə, əsasən meşə döşənəyi və mamır örtüyü olan yerlərdə əmələ gəlir. 

Belə yerlərdə torpağın qızmasının qarşısı alınır, toxumlar cücərməyə imkan tapır.  Əvvəlcə  şişir, bərk hissəsi 

çatlayır və cücərir. Birinci il cücərti 2-3 santimetr boy atır. Kök sistemi isə 10-15 santimetr inkişaf edir. İlk 

dövrdə cücərtilərin vəziyyəti vegetasiya zamanı düşən yığıntının miqdarından asılıdır. Bozdağ ərazisində iyul-

avqust ayları çox vaxt quraq keçdiyinə görə cücərtilərin 80-90 faizi məhv olur. Rütubətli illərdə isə cücərtilərin 

qalma faizi çoxalır.  

Təcrübələr göstərir ki, ardıc meşəsinin təbii bərpası, ümumiyyətlə, zəif gedir. Bu əlamət ardıc meşələri 

yayılan  ərazidə torpağın daşlı  və quru olması, morpaq səthinin çox qızması, toxumların çoxunun boş olması, 

onların tez-tez həşəratlarla zədələnməsi və ya gəmiricilər və  vəhşi heyvanlar tərəfindən yeyilməsi ilə 

aydınlaşdırıla bilər.  

Ardıc meşələrində  təbii bərpaya mənfi təsir göstərən  əsas səbəblərdən biri də orada daim mal-qara 

otarılmasıdır. Belə ki. mal-qara cücərtiləri tapdalayır və yaxud yeyərək məhv edir. Belə hallarda torpaq bərkiyir, 

onun susaxlama və susızdırma qabiliyyəti pisləşir, meşə döşənəyi, ot və mamır örtüyü dağıdılır. Beləliklə, ardıc 

meşələri get-gedə seyrəlir və məhv olur. Hazırda meşə təsərrüfatı işçiləri ardıc meşələrində təbii bərpaya kömək 

etmək məqsədilə meşə döşənəyinin və mamırın arasında 3-5 santimetr dərinlikdə ardıc qozası  əkir və yaxud 

torpağı müxtəlif üsullarla yumşaldıb toxum səpirlər və s. Lakin göstərilən tədbirlər istənilən nəticəni vermir. 

Odur ki, Orta Asiya respublikalarında 50 ildən çoxdur ki, süni ardıc meşələrinin yetişdirilməsi sahəsində böyük 

təcrübə  işləri aparılır. Gərgin tədqiqatlardan sonra ardıc meşələrinin yetişdirilməsində müsbət nəticələr 

alınmışdır. Bunun üçün qabaqcadan əkin materialı xüsusi suvarılan tingliklərdə yetişdirilir. Tingliklərdə səpmək 

üçün ardıcın təzə  yığılmış  və stratifikasiya olunmuş keyfiyyətli toxumları götürülür. Payızda yığılan qozalar 

xəndəklərdə qum və mamırla qarışdırılaraq stratifikasiya edilir. Belə toxumlar erkən yazda səpilir və ya səpin 

üçün sonrakı payıza saxlanılır. Payızda səpiləcək toxumlar yay dövründə süzgəclə müntəzəm olaraq 5-6 dəfə 

isladılır.  

Birinci il tinglikdə ardıc cücərtiləri kölgələndirilir. Bunun üçün onlara gündəyər tərəfdən işıqlı (seyrək) 

şitlər qoyulur. İkinci yaşdan sonra kölgələndirmə  işi dayandırılır. 3-4 yaşında ardıc  şitilləri daimi əkin yerinə 

köçürülür. Ardıc  şitilləri erkən yazda, bəzən isə payızda  əkilir.  Əkin 0,3x0,4 metr ölçülü yuvalarda və ya 

terraslarda aparılır.  Əkindən sonra yuvalar meşə döşənəyi, mamır, peyin və ya ağac kəpəyi ilə 3-4 santimetr 

qalınlığında mulçalanır.  

Son zamanlar daha məhsuldar ardıc meşələri yetişdirmək üçün yeni üsullar hazırlanır. Tədqiqatçıların ardıc 

şitillərinin stəkanlarda yetişdirmə üsulu müsbət nəticə vermişdir. Bu məqsədlə çoxmeyvəli və kəskin iyli ardıc 

növlərinin stratifikasiya edilmiş toxumları torf və mikorizalı torpaq tökülən xırda kağız stəkanlara səpilmişdir. 

Bu üsulla əldə edilən cücərtilər tinglik sahəsinə nisbətən daha tez böyümüş, güclü kök sistemi əmələ gətirmiş və 

daimi əkin yerinə köçürüldükdən sonra da üstün nəticə vermişdir.  

Türkmənistan meşəçiləri tərəfindən tinglikdə  əkin materialı kiçik polietilen torbalarda və briketlərdə 

yetişdirildikdən sonra torpaqla birlikdə meşə əkini sahəsinə köçürülmüşdür. Bu üsulla yetişdirilmiş ardıc şitilləri 

2-3 yaşında qapalı kök sistemi ilə  əkildikdə 90-100 faiz bitiş alınmışdır. Belə  əkində kök sistemində rütubət 

yaxşı saxlanılır, zərif kökcüklər zədələnmir və  şitillər sürətlə inkişaf edir. Hazırda bu üsuldan geniş istifadə 

olunur.  

Orta Asiya respublikalarında son zamanlar hər il yüz hektarla yeni məhsuldar ardıc meşəsi salınır. Təkcə 

Qırğızıstan meşə təsərrüfatlarında hər il 10 min ədəd standart şitil hazırlanır. İndiyə kimi bu respublikada min 

hektardan çox sahədə müxtəlif ardıc növlərindən süni meşəliklər salınmışdır. Özbəkistanda süni ardıc 

meşələrinin sahəsi hazırda 2 min hektardan çoxdur Təəssüf ki, hələ indiyə qədər respublikamızda bu qiymətli 

meşələrin salınması işi ilə məşğul olunmur. Halbuki Bozdağ, Qobustan, Ceyrançöl, Naxçıvan, Talışın Zuvant 

zonalarında ardıc meşələrinin salınmasına böyük ehtiyac vardır.  

Respublikamızda cüzi sahə tutan ardıc meşələrinin müasir vəziyyəti, onun qorunması, yuxarıda deyildiyi 

kimi, qeyri-qənaətbəxşdir.  Əgər biz bu qiymətli sərvəti yaxşı mühafizə etməsək, onlara vaxtında qayğı 

göstərməsək, yaxın gələcəkdə dağlarımızın həmişəyaşıl örtüyünü tamamilə itirmiş olarıq.  

Qədim dövrün yadigarı sayılan ardıc meşələrini qoruyub saxlamaq üçün aşağıda göstərilən bir sıra tədbirləri 

həyata keçirmək lazımdır.  

 

302