4.3. Lokal iqtisadi rayonlaşma
Fransız mənşəli istilah olaraq rayon hərfi mənada şua, qövs anlamlarını ifadələndirir.
Təcrübələnən geniş interpetasiyada isə rayon hər hansı bir ərazi bölgü sistemində taksonomik
vahidi səciyyələndirən qenesiz və qarşılıqlı rabitəli komponentlər
vəhdətində akvatoriyanın da şamil olunduğu bütöv terretorial məkanı
təcəssüm etdirir. «Rayon» və «reqion» anlayışlarının sinonimatik
əlaqəliliyinə nəzərən praktikada geniş diapozonda daha çox reqion
kateq
Ölkələr birliyində ehtiva olunan regional vahid, dövlətdaxili regionalaşmadan bir sıra
spesifik cəhət və xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Ölkənin daxili struktu
nəzəri və empirik aspektdə əksərən iqtisadi rayonla
İqtisadi rayonlaşma xalq təssərüfatının ixtisaslaşmış hissələri v
dən törənən istehsal güclərinin ərazi strukturda quruluşunu ehtiva edir. Bu proses ölkənin
inzibati-ərazi sistemi
s, sosial və siyasi xarakterli faktorların məcmu təsirindən formalaşır. Burada təyinedici amil
kimi ixtisaslaşma çıxış e
tarixi, sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərinə nəzərən əmək bölgüsündə məhsul və xidmətlərin
istehsalının müəyyən növləri üzrə təyinatda dövlət əhəmiyyətli sahələrin reqional üstünlükdə
irəliləyişinə təkan verir.
İqtisadi rayonlaşma aşağ
I.iqtisadi. - ölkənin vahid xalq təssərufatının müəyyən yardımçı və xidmətedici
istehsallarını əhatə edən ixtisaslaşmış ərazi hissəsi kimi;
II.milli: - rayonun əhalisinin milli tərkibinin tarixən ənənələşmiş əmək, mədəniyyət, məişət
və sonrakı yeni yaranışlarının birləşdirən kontekstdə;
III.inzibati: - ölkənin inzibati-ərazi quruluşunu və iqtisadi rayonlaşma vahidliyini təyin
edərək müstəqil səmərəli inkişaf və ərazi əmək bölgüsündə rolunu möhkəmləndirən aspektdə.
Daha geniş təsnifatda iqtisadi rayonlaşma aşağıdakı prinsiplər üzrə təsnifat tapır:
müstəqillik prinsipi - hər bir region iqtisadi və sosial suverenitetə, ərazinin sosial-
nin həllində nisbi
r əsasında
ölgələrdən
onal bazarın
alik rayonlar yuxarı
iqtisadi və siyasi inkişafının strateci və taktiki məsələləri
müstəqilliyə malik olmalı;
özünüinkişaf prinsipi - regionların inkişafı daxili təzadlar və əksliklə
yerli potensialdan istifadədə təmin edilməli;
özünütəminat prinsipi - ilk vacib tələbat malları və əmətəələrin başqa b
alınması ilə yanaşı, üstün nisbətdə daxili istehsala əsaslanan regi
formalaşdırılması zəminində təchiz olunma;
nümayəndəlik prinsipi - aşağı taksonomik ranqlara m
83
instansiyalara idarəetmənin ayrı-ayrı funksiyalarını deyil, həm də ərazinin
əlahiddə obyekt və hissələrini də həvalə edirlər;
özünüidarəetmə prinsipi - hər bir regionda təsbit olunmuş hüquq və funksiyalara
müvafiq olan sərbəst idarəetmə orqanları yaradılimalı;
formada reallaşdırılması, nümayəndəlik, icra
ralı yerli resurslar bazasına
aliklik və siyasi-iqtisadi potensiallılıq faktorları yer almışdır. Müqabil meyarlar və elementlər
bəkəsində olmaqla iqtisadi rayonlaşma həmçinin reallaşma aspektində də adekvat tələblər
başlıca olaraq tənizmləmə və idarəetmə vektorları ilə
ağlanılır. Bütün müasir iqtisadi sistemlərdə olduğu kimi iqtisadi rayonlaşma şəbəkəsində də
dövlə
anan iqtisadi metod
ti, mütləq ehtiyatlar
ında dövlət
nzimləmə iqtisadi
r təbiətindən irəli gəlsə də, heç də optimallığı tamılıqla şərtləndirmir.
Bu s
elə iqtisadi
r
edərək yeni ümum geosiyasi və geoiqtisadi gerçəklikləri inteqrasiya
dövri
rına
baxm
şma adlanan
yeni m
lın, işçi qüvvəsinin, daha
çox i
dan vahid
ma
sosial-in
dominantl
a planetin informasiyalıq səviyyəsi elm və texnikanın,
en
müəyy
təsərrüfat
verərə
yyəni əhatə edir. Beynəlmilləşmənin
özünümaliyyələşdirmə prinsipi - regionun daxili büdcəsi başlıca olaraq ərazi
mənbələri hesabına formaladırılmalı;
sosial qanunluluq prinsipi - hər bir insanın hüquqlarının və bütün təsərrüfat
obyektlərinin fəaliyyətinin aktiv
hakimiyyəti və bələdiyyələrin üçün ərazi inkişafı təmin edən bütün müvafiq
qərarlar paketində təcəssüm olunmalı.
İnzibati-ərazi qurumlarda sosial-iqtisadi proseslərin tənzimlənməsi daim mürəkkəb
məsələlər sırasında olmuşdur. Müasir industrial sistemin təşəkkülü və irəliləyişi müstəvisində də
qlobal inkişaf senarisinə, sosial tərəqqi templərinə uyğun bitkin palit
m
şə
ehtiyacında bulunur. Bu tələblər isə
b
ti müdaxilə və tənzimlənmə dolayı /iqtisadi/ və birbaşa /inzibati/ olan iki mühüm metod
əsasında reallaşır [66, 76, 106].
Əlbəttə ki, bazar təsisatlı recimlərdə maliyyə-kredit strategiyasına əsasl
prioritet mövqedə dayanır və bu çevrədə onun əsas alətlərini pul-kredit siyasə
norması, banklararası faiz və uçot stavkası, Milli Bankın qiymətli kağızlar bazar
istiqrazları ilə apardığı əməliyyatlar toplumu təşkil edir. İqtisadi metodlarla tə
rayonlaşma çevrəsində baza
ıra da inzibati metodlarla tənzimləməyə də yer ayrılır. Belə zərurət xüsusən dövlət
inhisarının hakim olduğu, direktiv planlaşdırma, xərclər və qiymət nisbətlərinin üstün mövqedə
dayandığı ümumi və zonal iqtisadi mühitdə əhəmiyyətini nümayiş etdirir. Bununla b
ayonların menecmenti prosesinin müasir spektrində iqtisadi təhlil, plan və proqnozlaşdırma,
təşkilati, uçot, nəzarət kimi əlahiddə texnoloji funksiyanallığa da əhəmiyyət verilir.
4.4. Qlobal və lokal konsensus: qlokalizasiya gerçəklikləri
Yaşadığımız çağdaş zamanda iqtisadi sferada baş verən təbəllüdatlar sivilizasiyanın ən
dərin guşələrinə nüfuz
yyəsinə çıxartmışdır. Kürreyi ərzin müxtəlif guşələrində yaşamaqla
ayaraq müasir mərhələdə insanlar qarşılıqlı asılılıq və daha sıx təmaslar
sistemində hərəkət etmək zorunda qalmış, gürəsəlləşmə - qloballa
əzmunlu planetar orbitə qoşulmuşlar.
Dünya təsərrüfatının əmtəə və xidmətlərin, kapita
sə maliyyə, informasiya və biliyin təcəssümündə vahid bazara çevrilməsi prosesi olaraq
qloballaşma müsbət və mənfi cəhətləri ilə sürətlə həyatımıza daxil olmaqdadır.
Qloballaşma kommersiya və bütün insani fəaliyyəti tənzimlənməyə imkanlar yara
liyyə-informasiya məkanını formalaşdırır. Yaşadığımız sivilizasion mərhələnin ən mühüm
teqrir amilinə çevrilmiş informasiya resursları isə qloballaşma prosesində də
ığı ələ almışdır. Müasir zamand
erji, tele-radio-kommunikasiya və peyk rabitəsində ehtiva olunan yüksək texnologiyalarla
ən olunur.
Qloballaşmanın axın gücünə vararaq dünya iqtisadiyyatı istənilən ölkənin milli
ına əhəmiyyətli təsir göstərir. Hazırda bu proses ümumdünya məhsulunun 60%-ni
k 70-80% həcmində xarici ticarət və beynəlxalq mali
yüksək fazası olmaqla qloballaşma həm də neqativ təzahürlüyü ilə ictimai
84
şüurda
üçün ç
bazarının qloballaşması daha çox
iqtis
ölkələ
tinə rəğmən qloballaşma
dünyan
keyfiyy
iyyəçilərin simasında məhdudiyyətlərə və
təcrid
sferası
buna gör
lokal art
avtonom fəaliyyətin iskirini yaratmaq müşkül bir işdir. Daha
doğru
ı»,
usiyanın Qloballaşma Problemləri İnstitutunun «Qloballaşmanın praktikası» və digər
ndomental tədqiqatlardan qaynaqlanaraq YUNESKO-nun dəstəyi ilə bir qrup müstəqil alimlər
n kommunikasiyasını tam
qammada əhatə edən mobil qovuşması prosesi dayanır. Burada ayrı-ayrı kontinentləri əhatəsində
çoxfu
ssümdə Berinq
allar üzərindən
ən, eni 80-100, uzunluğu 60 min kilometr olan
transk
ial-iqtisadi
rı həcmində, 20-
25 il
ının əsas meyarını bəşəri istehlak tələbinin miqdarı müqabilində proporsional,
uyğu
Qloballaşma
, iqtisadi və mədəniyyət təfəkküründə dəyişikliklərə rəvac verir, cəmiyyət adaptasiyası
ətinliklər, yeni sosial-iqtisadi problemlər yaradır. Dünya
adi inkişaf etmiş dövlətlərin mənafelərinə xidmət edərək əks qütbdə olan zəif təsərrüfatlı
rin yüksək tərəqqi əldə etməsinə mane olur. Bu xüsusiyyə
ın bir sıra regionlarında antiqlobal proteslərlə müşaiyət olunaraq milli məhsul istehsalına
ət və möhkəmlik gətirən vətənpərvər fərd
ə məruz qalır. Qloballaşmanın mənfi meylinə ayrıca götürülmüş sosial-iqtisadi məkanlar
nda sipər çəkilməsi regionlaşma konsolidasiyasını yeni konturlarla möhkəmlədir. Məhz
ə də müasir dünyanın sosial-iqtisadi həyatı yalnız qlobal axın sürətində deyil, həm də
ım tendensiyasında təyinat tapır [63, 66, 102].
Lokallıq aspektini avtonom fəaliyyət müstəvisi tərənnüm edir. Yunan mənşəli istilah olaraq
avtonomiya özüm - autos və qanun - nomos sözlərinin sintezindən yaranmış və məxsusi
qanunauyğunluq mənasını ifadələndirir. Avtonomiyanın Azərbaycan dilindəki parafrazı
muxtariyyət isə ərəb mənbəli muxtar - ixtiyarı olan, müstəqil, azad və sərbəst sinonimləri ehtiva
edir. Ensiklopedik interpretasiyada muxtariyyət-avtonomiya - ümumdövlət konstitusiyası
çərçivəsində, daxil özünü idarəetmə hüququ kontekstində dövlətin hər hansı bir hissəsinin
dövlət-regional məsələlərinin müstəqil həll edilməsini şərtləndirən lokal inzibati-ərazi qurumu
kimi anlaşılır.
Müasir dünyamızda tam
su bu sevda heç baş tutan da deyildir. Lokal avtonom fəaliyyət strategiyasında addımlamaq
nə qədər də milli və iqtisadi təhlükəsizlik təminatlı olsa da qloballaşma prosesi onun dayaqlarına
daim zərbələr edirəcəkdir. Yaşadığımız məqamlarda ölkə və birliklərin qarşılıqlı rabitəsi və
dərinləşən inteqrasiyası yeni sosial, geosiyasi və geostrateci əsasda reallaşmaqdadır. Və bu bir
reallıqdır. Sosial-ekoloji faktorlar ön sırada olan geosiyasi gerçəklikləri sıxışdıraraq onu ikinci
plana yuvarlatmış, bununla da dünya prioritetlərini təbəllüdatlara uğratmışlar.
Müasir qloballaşma prosesi bütün planeti əhatə edən yeni mümkün ümumi siyasi-iqtisadi,
sosial-ekoloji sistem axtarışındadır. Belə bir qlobal strateci sistem layihəsi olaraq
«Kontinentlərin böyük qovuşması» konsepsiyası gündəmə gəlmişdir. Müvafiq universal
konseptual layihə Roma klubunun «Artım sərhədləri», BMT-nin «Dayanaqlı İnkişaf Proqram
R
fu
tərəfindən işlənmişdir. Bu konsepsiyanın əsasında bütün kontinentləri
nksional infrastrukturun yaranışını, mühəndis qurğuları, kanallar, süni üzən adaların, körpu
və tunellərin inşaası obyektlərində əhatə olunan elmi-texniki və texnoloji-inteqrasiyalı amil kimi
məkan-kommunikasiya resursu çıxış edir [94].
«Kontinentlərin böyük qovuşması» layihəsinin ana xəttində konkret təcə
boğazından yeraltı tunel çəkilişi ilə dəhliz yaradaraq, bütün sivilizasion are
keçərək planetin əksər quru parçasını birləşdir
ontinental magistral kompleksin inşaası dayanır. Planetin inteqrasiyasında sos
münasibətlərin yeni harmonik birləşmə mexanizmi olacaq «Kontinentlərin böyük qovuşması»
layihəsinin reallaşması yeni texnoloji sistemlərin tətbiqilə 25 trilyon ABŞ dolla
müddətinə müəyyən olunmuş, özünütəminat dövriyyəsi isə tam 20 ilə hesablanmışdır.
Yeni inkişaf müstəvisinə qədəm qoymuş insan təkamülünün problemlərini yalnız qlobal
kommunikasiyon layihələrlə təmin etmək mümkün olmayacaqdır. Biz indi təbiət və cəmiyyətə
fərqli yanaşmanı əxzetmədə, biosferin şüur dünyası olan noosferaya keçid epoxasındayıq. Bu
epoxal keçid sosium paradiqmasının yeni konstruksiyasını şərtləndirir. Belə ki, XXI əsr insanın
tərəqqi strategiyas
n kəmiyyətli istehsalın yaradılmasına, elmi-texnoloji məhsulların hamıya paylaşdırılmasına
nailolma ifadə etmədədir. Bu yeni mahiyyətin fundomental reallaşması isə əsaslı dərəcədə qlobal
axın və lokal dirçəliş konsensusu ilə mümkün olacaqdır [90].
və regionlaşma münasibətləri diskutiv predmetlidir. Bir qism tədqiqatçılar
85
onların bir-birlərinin möhkəmləndirdikləri, digərləri isə bu fenomenlərin təzadlı olduğu
qənatindədirlər. Qloballaşma və regionlaşma proseslərinə birləşmə və siyasi motivləşmə kimi də
baxılır. Onların qarşılıqlı şərtliliyi «qlokalizasiya» neologizmi yaratmışdır. Əslində, dəqiq
interpretasiyada ambivalent strukturlu «qolkalizasiya» termini «qlobal» və «lokal» antonimlərin
sintezinin ifadəsidir. Qlokalizasiya qlobal, lokal və ya regional olan siyasi-iqisadi, sosial-mədəni
maraq və təməyüllərin uzlaşmasını kimi dövlət tənzimlənməsindən çox submilli və üstmilli
səviyyələrlə asılılıqda cərəyan edir.
Qlokalizasiya ilə yanaşı planetdə modern konsepsiya formatında postsivilizasiyalı inqilabi
meyl - mondoliziasion proseslər də sürət toplayır. Mondolizasiya bir tərəfdən sivilizasiya
moderninin davamı, digər tərəfdən milli dövlətin baza formasının ayıran və dağıdan müasir
düny
şəbəkəsində çevik kommunikasiyalı rabitə ən böyükdən son kiçiyə, BMT-dən
aula,
yası və hərdən də
mark
a sistemli planetar dualiz kimi çıxış edir. Ənənəviçiliyə əks qütbdə dayanan mondinalizmin
məqsədlərini qlobal ideoloji məkfurədə: irqi, milli, dini təsnifat olmayan və sonda hətta cinsi
bölgüyə belə etiraz edən prinsiplər üzərində qurur. Lakin nə qloballaşma və nə də mondolizm
vesternizasiya təşviqində bulunmamalı, üstün olaraq sosial və mədəni çoxnövlülüyün
sintenizində daha çox yeni translokal, qlakolikazision kefiyyətlərə istinad etməlidir [125].
Sosial-texniki tərəqqi məhz inkişaf edən qlolakalizasiyadır. Ümumdünya siyasəti
qlokalizasiya prosesində dövlətlərarası sistemdən daxiliqlobal şəbəkəyə transformasiya olunur.
Qlokalizasiya
səhradan vahəyə, dəyradan gölməçəyə nüfuz edən vektorial xətt üzərində qurulmuşdur.
Müvafiq «recim» Roma klubunun «qlobal düşün lokal hərəkət et» prinsipinə tamılıqla
adekvatdır. Elə bu baxımdan «qlobal brendlər» işləyən marketoloqlar multmilli və postmodern
situasiyada öz kompaniyalarının iflas riskini artırmaq müstəvisində hərəkət etmək
məcburiyyətində qalırlar. Qlokalizasiya isə belə şəraitdə brendinq strategiyasını dəyişərək
istehlakçının mədəni xüsusiyyətlərinin maksimal nəzərə alınmasını şərtləndirir. Obrazlı deylimdə
qlokalizasiya strategiyasında yalnız əmtəə deyil, tam marketinq kommunikasi
etoloqların özlərinin də imici lokallaşdırılır [129].
Qloballaşma planet sakinlərinin inteqrasiya strategiyasının qanunauyğun, qaçılmaz, labüd,
obyektiv bir proses olsa da o, bu gün sərbəst məqsədyönlü inkişaf vektoruna malik deyildir.
Kortəbii, xaotik dinamikliyi ilə fərqlənən qloballaşmanın mərkəzləşmiş qaydada tənzimlənməsi
hələki dünya ictimaiyyati tərəfindən tələb olunmamışdır. Lakin bu nisbi xotikliyi konsensusa
gətirən lokal və regional indikatorları mövcuddur. Məhz müvafiq lokal və regional indikatorlar
bu planetar hərəkatın hazırki məqamda qapalı tənzimləyiciləri funksiyasını yerinə yetirərək
qlokalizasiya prosesləri stimullaşdırır, qlobal inteqrasiyaya nizami ahəng və düzüm gətirirlər.
4.5. Regional inteqrasiya prinsipləri
Planetin yeni keosiyasi və geoiqtisadi düzümündə mühüm yer tütan regionlaşma
inteqrasiyanın mühüm forması kimi əhəmiyyətini artırmaqdadır. Əslində regionlaşma və
inteqrasiya bir-birini tamamlayan beynəlmiləşmənin təzahür amilləridir. Latınca integratio -
bərpa olunma, integrationis - tam, vahid kimi ifadələndirilən inteqrasiyanın ali məqsədini
iqtisadi artım teplərin davamlılığına rəğmən əldə olan resusurslardan maksimal dərəcədə effektli
istifadə əks etdirir. Müasir dünyada ölkələrinin iqtisadiyyatlarının obyektiv birləşmə prosesi
olara
yə daşıyır. Bundan başqa diqqətə
çəkild
q inteqrasiya milli təsərrüfatının beynəlmiləlləşməsi şərtliliyinə əsaslanır. Bu proses
nəticəsində ölkə iqtisadiyyatı aktiv tempdə dünya təsərrüfatının bir hissəsinə çevrilir.
İnteqrasiyanın əlaməti kimi iqtisadiyyat sferasında ümumi siyasətin formalaşdırılması və
reallaşdırılması çıxış edir. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya əsas beş mərhələdən keçir: azad ticarət
zonası, gömrük ittifaqı, ümumi bazar, iqtisadi ittifaq və iqtisadi və valyuta ittifaqı. Müvafiq
inteqrasiyanın beş pilləsini hələlik AB keçmişdir [76].
İnteqrasiyanın başlıca stimullarını iqtisadiyyatın özündə axtarmaq gərəklidir. Hər bir ölkə
öz coğrafi, iqlim və təbii sərvətləri baxımından fərqli səciy
iyi kimi, profesional vərdişlər, dövlətçilik və iqtisadi təcrübə kimi təməl komponentləri də
86
ölkənin sosial-iqtisadi fəaliyyətinin mühüm göstəricilərinə təyinat verir.
Ənənəvi inteqrasiya nəzəriyyəsi isə bu və ya digər faktorial reallıqlarla yanaşı başlıca olarq
prosesin özünün iqtisadi faktorlarından çıxış edir. Lakin ununtmaq lazım deyil ki, inteqrasiya
iqtisadi aspektli olduğu qədər də, siyasi prosesdir. Onun cəzbedici orbitinə keçməzdən öncə hər
bir ölkə bu orbitdən nəyi qazanacağını və nəyi qurban verəcəyini ölçməyə məhkumdur. Bu
yanaşma meyli isə dövləti istiqlalın təminatı - siyasi doktrina olaraq dövlətin şəxsiyyət, ictimai
və dövlət təhlükəsizliyini xarici təcavüzlərdən, terrorizmdən müdafiə edən kompleks tədbirlər
sistem
hərək
ixi
ktorlar əhəmiyyətini nümayiş etdirir. Müasir dünya makroregionları özünün kökləri ilə insan
əmiyyətinin daha dərinliklərinə gedirlər. Onların rüşeyimləri insan mədəniyyəti,
ələndirilir.
Çağdaş zamanda regionlaşma prosesində mədəni-sosial komponentlər daha qabarıq nəzərə
çarpı
unksiyasını
məhs
yədə təsiri ilə də xarakterikdir.
i milli təhlükəsizlik və iqtisadi sistemin dinamik, balanslaşdırılmış və effektivli inkişafını
təmin edərək sosial problemləri mülayimləşdirən, əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasını
stimullaşdıran iqtisadi təhlükəsizik amililərinin təminatı ilə bağlanılır.
İnteqrasiya obyektiv bir prosesdir və onu heç kim təcrid etmək gücündə deyil. Müasir
dünyanın siyasi obrazında avtarkiyalı, ən qapalı ölkə sayılan Şimali Koreya belə məxsusi
reciminin mövcudluğunu cüzü də olsa inteqrasiyanın köməyi ilə saxlayır və nizamlayır.
Müasir iqtisadi inteqrasiya modeli açıq regionalizmdə tərənnüm olunur. Onun
məqsədinin fövqündə azad ticari sferanın genişlənməsi, insan və kapital axının sərbəst
ət missiyası dayanır. Bununla yanaşı inteqrasiya növlər müxtəlifliyi əhatəsində
regionlaşma institusional yaranışlalın iqtisadi, texniki, elmi və maliyyə əməkdaşlığının yeni
forması kimi çıxış edərək qarşılıqlı diffuziya əsasında öz sferasını genişləndirir.
Sivilizasiyanın müasir entropik fazasında inteqrasiya qloballaşma ilə yanaşı regionlaşmanın
da həyati əhəmiyyətini genişləndirərək dünya təsərrüfatının yeni obrazının müəyyənləşməsində
mühüm keostrateci amilə çevrilir. İlk olaraq coğrafi birlik vasitəsi ilə təşəkkül tapan regionlaşma
meyli bir tərəfdən qloballaşma prosesinin axınına inteqrasiya qrupları arasında beynəlxalq
əlaqələrin liberallaşmasını gerçəkləşdirərək daxil olur, digər tərəfdən isə dünya miqyasında
iqtisadi mübadiləni məhdudlaşdıraraq bu prosesə mane olur. Qlobal kontekstdə inteqrasiya və
regionlaşma inkişafın təbii vektorlarını təcəssüm etdirərək fraqmeqrasiya vəhdətində biri-birini
təkmilləşdirir və tamalayırlar.
Qloballaşma və regionlaşma hadisələri çox uzaq tarixi köklərə malik olmasalar da onların
son onilliklərdə beynəlxalq arenada təzahür yetkinliyi yeni sosial və intitusional keyfiyyətlər,
çoxsaylı iqtisadi elementlər yaratmışdır. İndi müəyyən sektorlarda qloballaşma və
regionlaşmanın təzahür elmentlərinin xüsüsiyyətlərini və sərhədlərini qəti müəyyən etmək belə
çətinləşmişdir.
Dünyanın regionlaşmasında uzun dövr ərzində tarixən formalaşmış, obyektiv yaranmış
ərazi kompleksləri daha stabil xarakter daşıyır. Belə komplekslərin yaranmasında güclü tar
fa
c
sivilizasiyasının təşəkkülü və inkişafı ilə əlaq
r. Buraya məhsuldar qüvvələri, istehsal münasibətlərini, istehlak predmetlərini insan
tərəfindən yaradılmış mədəni landşaftı əhatə edən - material mədəniyyət, yazı, ədəbiyyat, dil,
əxlaq, adət-ənənə, etik baxışlar, din, ideologiya, fəlsəfə, hüquq, incəsənət və təhsildə ehtiva
olunan - mənəvi mədəniyyət, sosial təminat, səhiyyə, siyasi qruplaşma, partiyalar, ictimai
təşkilatlar, silahlı qüvvələr, dövlət və idarəetmə sistemini birləşdirən ictimai institutlar - sosial
mədəniyyət daxildir [106].
Bu üç sistemaltı material, mənəvi və sosial mədəniyyət hər bir millət üçün böyük müstəqil
əhəmiyyət daşıyır. Bununla belə mədəniyyətin bütün komponentlərində generator f
uldar qüvvələr ifadə edir. Onun səviyyəsi və inkişafı həlledici sürətdə istehsal
münasibətlərinə təsir göstərir. Bu təsir dairəsinə həm də insanların maddi və material tələbləri
daxildir. Bununla belə məhsuldar qüvvələri mexanizminin əsas hərəkətverici qüvvəsi
innovasiyaların tətbiqi və generasiyasının yüksək səviy
Regional iqtisadiyyatın qurucuları tədqiqatlarında region xüsusi iqtisadi maraqların
daşıyıcısı, iqtisadi münasibətlərin subyekti olaraq deyil, təbii və insani resursların yerləşməsi,
əmtəələrin istehsal və istehlakı, xidmət sferasının cəmləşməsi məkanı kimi çıxış edir.
87
Müasirləşən müvafiq nəzəriyyədə region çoxfunsional və çoxaspektli sistem olaraq aşağıdakı
paradiqmalaşmanı təzahür etdirir:
region-kvazidövlət;
region-kvazikorporasiya;
region-bazar /bazar arealı/;
region-sosium.
Region-kvazidövlət nisbi ayrılmış dövlət və milli iqtisadiyyat sistemaltısı kimi çıxış edir.
Bir sıra ölkələrdə belə regionlar əvvəllər mərkəzə mənsub ayrı-ayrı funksiyaları və maliyyə
resurslarını akkumlyasiya edirlər. Burada başlıca olaraq regional hakimiyyətlə umumidövlət
hakimiyyətinin qarşılıqlı münasibətləri zəminində, milli iqtisadiyyatın bir hissəsi kimi region
iqtisadiyyatının tənzimlənməsi funksiyası dayanır.
Region-kvazikorporasiya isə iqtisadi fəaliyyətin, regional və bələdiyyə mülkiyyətinin
nəhəng subyekti kimi çıxış edir. Bu keyfiyyətdə regionlar əmtəə, xidmətlər və kapital bazarında
rəqab
ansmilli
filiallar
gəlirlər
ər daha müstəqil
inkişa
ət mübarizəsinin iştirakçılarına çevrilirlər. Onlar iqtisadi subyekt olaraq milli və tr
korporasiyalarası qarşılıqlı təsir yaradır, ərazilərində mənzil-qərərgahlar, korporativ
yerləşdirməklə, iş yerlərinin bölgüsü və sifarişi, qiymətyaratma mexanizmləri,
transfertini gerçəkləşdirməklə regional iqtisadi inkişafı təmin edirlər. Müasir korporasiyalardan
fərqli olaraq daha geniş resurs sərəncamına malikliyi ilə bu tip regional sisteml
f yaradırlar.
Təyin olunmuş sərhədlər, areallar çərçivəsində fəaliyyət göstərən region-bazarlar diqqət
aksentini iqtisadi fəaliyyətin ümumi şərait və şərtlərinə, müqabil investesiya iqliminin
yaradılmasına, geniş seqmentli lokal bazar quruculuğuna yönəldirlər. Bazar özünütənzimini,
dövlət reqlamentasiyasını və sosial nəzarəti ehtiva edən müvafiq regional sistemi çox zaman
təlim fənni olaraq regional bazarçılıq da adlandırırlar.
Təyin olunmuş ərazidə yaşayan insan cəmiyyətləri forması - region-sosium yananmasında
sosial həyatın, əhali və əmək resurslarının, elm və təhsilin, səhiyyənin, mədəniyyətin, ətraf
mühi
eynəlmiləşməsinin və qlobalizasiyasının bilavasitə iştirakçısı kimi də baxılır.
Regio
idarəedilməsi əsas məqsəd maliyyə
resurs
ərbi Avropa, Yaponiya elmi personal, kapital təminatı ilə üstün
cəhətl
f miqyaslı
regio
tin və yerləşmə sisteminin inkişafı ilk cərgəyə gətirilir. Ayrı-ayrı sosial qrupların, onların
xüsusi funksiya və maraqları konteksində əhatə olunan müvafiq yanaşma iqtisadi genişliyi aşaraq
regional sosiuumu ən geniş şəbəgədə sintez edir. Bununla belə regional iqtisadi nəzəriyyə inkişaf
edərək digər ixtisaslaşmaları da əhatə edir, reqiona informasiya cəmiyyətinin sistemaltısı və ya
iqtisadiyyatın b
n nəzəriyyəsinin təkamülü iqtisadi inkişafda qeyri-material məqsəd və amillərin rolunun
yüksəldilməsini, təlimlərarası biliklərin və regionların dayanaqlı ekoloji-sosial-iqtisadi inkişaf
modelinə keçid imkanlılığını əks etdirir [76, 82].
Bir çox tədqiqatların nəticələri həmişə iqtisadi praktikada qavranılmır. Regionların ekoloji
təhlükəsizliyinin və sosial-iqtisadi inkişafın səmərəli
larının minimumlaşdırılması ilə əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini təcəssüm
etdirir. Burada səmərəli idarəetmədə faktiki nəticələr proqnozlarla tam uzlaşma tapmalı, qəbul
edilən qərarlar optimallıq təşkil etməlidir.
Ayrı-ayrı ölkələrin idxal və ixracatının əmtəə strukturu istehsalın təminatı və müxtəlifliyi
amillərinin təsiri ilə formalaşır. Ölkələr tarixi ənənəyə, milli-mental xüsusiyyətlərə, təbii
ehtiyatların miqyasına görə istehsal və xidmət sahəsində müəyyən üstünlüklərə də malikdirlər.
Məlum olduğu kimi Q
ərə malikdirlər və buna görə də onlar elmtutumlu və kapitaltutumlu məhsullar ixrac edirlər.
Bunun müqabilində həmin ölkələr istehsalı təminatı üçün çatışmayan xammalı idxal etmək
zorundadırlar. Lakin ölkələrin nisbi üstünlükləri, inkişaf prosesləri, reqressiv meyllər və
ümumiyyətlə müxtəlif amillərin təsiri ilə dəyişiklərə məruz qalır.
Dünya bazarının qanunlarının fəaliyyət göstərdiyi dairədə bilavasitə dövlətlərarası iqtisadi
regional inteqrasiya dünya ictimayətinin coğrafiyasına təsir göstərir. Hazırda müxtəli
nal inteqrasiya qrupları mövcuddur ki, onlar da müxtəlif parametrlərə görə bir-birlərindən
fərqlənir. Bu qruplar arasında ən nəhəngi 1957-ci ildə yaradılmış 350 milyonluq əhalini və 15
dövlət əhatə edən Avropa Birliyidir. Nəhəng iqtisadi birliklər və regional ittifaqlar içərisində
88
Beynəlxal Ticarət Təşkilatı, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, Azad Ticarət Haqqında
Şimali Amerika Sazişi - NAFTA, Merkosur, AND, Laplat, OPEK, ASEAN, Cənubi Asiya
Assosiasiy
lat, Ərəb Ölkələri Liqası, Mərkəzi Afrikanın Kömrük və
İqtisadi
r xüsusi çəkiyə malikdirlər. Sovetlər İttifaqının
süqutu
stəqil Dövlətlər Birliyi də regional qruplaşmanın
yeni b
əmlənməyən bu birliyin strukturunda müxtəlif institutların
yaran
cəmləşdirən ən aparıcı dünyəvi qrum hesab
edilir
anması misal ola bilər.
4.6.
əcminin daha da artırılması,
burax
ası, Afrika Vahididliyi Təşki
İttifaqı kimi regional qruplaşmala
ndan sonra onun ərazisində yaranmış mü
ir numunəsidir. Hələ möhk
ması kerçəkləşsə də hazırda o dərin böhran içərisindədir [106].
Azərbaycan Respublikasının da regional qruplaşmalarda təmsilçiliyi genişlənməkdədir. Bu
inteqrasiya orbitində Qara Dənizhövzəsi Dövlətlərin Əməkdaşlıq Təşkilatı, GUAM, MDB, İslam
Ölkələri Təşkilatının və EKO kimi regional birliklər daxildir.
BMT planetin çoxmilyardlı hissəsini özündə
. Bu baxımdan onu heç də regional təşkilat adlandırmaq olmaz. Bununla belə sahə və
universal çoxfunksiyalı iqtisadi qruplaşmasında BMT-yə daxil olan 40-a qədər xüsusi təyinatlı
təşkilatlar özü-özlüyündə ayrı-ayrı ölkələr üçün regional ittifafqlar funksiyasını yerinə yetirirlər.
Ölkələrdə siyasi partiyaların hakimiyyətə gəlməsi və dövlətin maraqlarının dəyişməsi
zamanı müəyyən ittifaqların parçalanması prosesini qaçılmaz edir. Buna misal olaraq son 10
illiklərdə Birləşmiş Ərəb Respublikaları - Misir və Suriyanın, Malaziya və Sinqapur
Federasiyasının, Bütöv Hindistan Federasiyasının, Mərkəzi Afrika Federasiyasının, Yuqoslaviya
və SSRİ-nin parçal
Dünya bazari və transmilli korporasiyar
Ayrı-ayrı milli təsərrüfatların bir-bir ilə əlaqəsi dünya iqtisadiyyatında sintez olunaraq onun
inkişafının əsas xüsusiyyətləri, meylləri, ictimai istehsalın fəaliyyətinin obyektiv
qanunauyğunluqları ilə müəyyənləşir. Bununla əlaqədar istehsal h
ılan məhsulun nomenklaturasının genişlənməsi inkişaf etmiş ölkələrdə beynəlxalq əmək
bölgüsünü dərinləşdirir. Təbəllüdadlaşan beynəlxalq əmək bölgüsü isə dünya iqtisadiyyatını yeni
sistem və məzmunda konstruksiya edir.
Dünya təsərrüfatın subyektləri tərəfindən maddi nemətlərin ümumi tələb və təklifinin
qlobal sistemi olaraq ticarət-iqtisadi münasibətlərlə bağlılıqda ayrı-ayrı ölkələrin milli
bazarlarının məcmusu - dünya bazarı çıxış edir. Mürəkkəbliyi, çoxsəviyyəliliyi, çoxlu müxtəlif
miqyaslı subyektlərin milli, transmilli şirkətlərin, ölkələrin, qrupların təsir sferası və spesifikliyi
ilə müəyyən olunan dünya bazarı həm də, nəzərdən keçirilən interpretasiyadan da daha geniş
mənaya malikdir. Bununla belə, bazarın formalaşması ictimai istehsalçıların təsərrüfat
xüsusiyyətlərinin, əmək bölgüsünün inkişafı və dərinləşməsi ilə üzvi surətdə bağlı tarixi bir
prosesdir.
Beynəlxalq bazarının tərkib hissəsi kimi, maliyyə bazarı bütün birbaşa investisiyaların
təşkilatçısı və təminatçısı kimi investisiya strategiyasında aparıcı rol oynayır. Maliyyə bazarı
beynəlxalq iqtisadi qarşılıqlı rabitənin o sferasını əhatə edir ki, burada kapital və maliyyə
resurslarının müxtəlif formatlı aktiv mübadiləsi formalaşır. Dünya maliyyə bazarının
coğra
tə
götür
əsi cəmləşmişdir. Syurix,
Frank
fiyasına nəzər yetirdikdə görərik ki, burada artıq mərəkzləşmə və təmərküzləşmə prosesi
gerçəkləşmişdir. Artıq planetin müxtəlif qütblərində maliyyə mərkəzləri tam fuksionallıqla
beynəlxalq maliyyə resurslarını inhisara almış, böyük kapital axının mümkün nəzarə
müşdür. Beynəlxalq maliyyə institütları - Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Avropa
Yenidərqurma və İnkişaf Bankı və Şərq kürədə İslam İnkişaf Bankının dünya maliyyəsində rolu
qətiləşmişdir. Maliyyə bazarının mobilləşməsində dünya maliyyə mərkəzlərinin, fond
bazarlarının rolu da yüksəlmişdir. Hazırda 13 mühüm maliyyə mərkəzinin mindən çox filialı
əhatə edən bank şəbəkəsində dünya maliyyəsinin çox mühüm hiss
furt, London və Lüksenburq bankları qızıl əməliyyatlarında liderlik edirlər. Nyu-York fond
bircası isə kapital həcminə və əməliyyatlar dairəsinə görə bərabərsizdir. Bu sırada ikinci yerdə
Tokio fond bircası qərar tutmuşdur.
Dünya bazarının digər mühüm daxili struktur seqmenti kimi çoxçeşidli əmtəələr sferasında
tələb və təklifi balaslaşdıran əmtəə bazarı çıxış edir. Bu təsnifatda spesifiklik, dinamiklilik,
89
inhisarlaşma səviyyəsi, qiymətlərin formalaşması və digər xüsusiyyətləri ilə fərqlənən dünya
ticarəti də diqqəti cəlb edir. Onun strukturunun əsas hissəsini sənaye malları - 55-60% və
xidmətlər - 20-25%, bərabər bölgüdə hərəyə 10% müqabilində kənd təsərrüfatı malları və
xammal resursları formalaşdırır. Ayrı-ayrı əmtəələrin strukturuna baxdıqda görərik ki, burada
neft, neft məhsulları, avtomobil, avadanlıqlar başlıca yer tutur. Müasir mərhələdə dünya
ticarətinin strukturunda əsas xüsusiyyətlərdən biri beynəlxalq mübadilədə aralıq məhsulun,
yarımfabrikatlar, komplektləşdiricilər və sairin sürətli artımıdır ki, bu da xarici investisiyaların
geniş
texnologiyalar, nəzarət və qərar
qəbul
müas
sinə aparır. Ölkələrin ərazisində yerləşmiş
tehsal güclərinin və istehsalın müxtəlif alimlərinin sahəsində şirkətlər dünya bazarının
subye
y
qabət qüdrətini təmin edir. Belə strateci istiqamət milli
kapit
qiymətlər daxili milli bazara nisbətdə daha sərbəstdirlər. Lakin dünya bazarı heç də
mütlə
larının ümumi tənzimlənməsi reallığa çevrilərsə TMK-ların
ana ö
lənməsi və şirkətlərdaxili beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı ilə əlaqədardır [120-121, 123].
Kapitalın sürətli artımının məşğulluğun məhsul vahidinə nisbətinin əhəmiyyətli ixtisarı,
dövriyyə və istehsalın kompyuterləşməsi, yeni internet
etmə imkanlarının məsafə asılılığından çıxması köhnə hakim tipli iqtisadi struktura, əməyin
coğrafi bölgüsünə ciddi təsir göstərir. İndiki iqtisadi təfəkkürdə informasiya iqtisadi resurs və
iqtisadiyyatın son məhsulu kimi inkişaf üçün daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bitən son
onilliklərin real həyat faktorlarının strateci göstəricilərində təşəkkül tapan xarakterik cəhətini
ir informasiya texnologiyalarsız təsəvvür etmək çətindir.
İqtisadiyyatın qloballaşdırılması istehsal kapitalının mobilliyinin artımında və dünya
təsərrüfatının oliqopolizasiyasında görünür. Belə ki, xarici kapitalın himayəsində və nəzarətində
dünya istehsalının 1973-cü ildə 13,2%-i 1988-ci ildə 16,5%-i olmuşdursa, 2004-ci ildə bu
göstərici 28%-ə çatmışdır.
Qloballaşma ölkələr arasında rəqabətin güclənmə
is
ktinə çevrilirlər. Burada aparıcı rolda xaricdə istehsalı olan transmilli korporasiyalar -
TMK və a rı-ayrı ölkələr çıxış edirlər. Konqlamerant çoxmilli, multnasional, transnasional
qlobal korporativ, xüsusiyyətə malik TMK-lar təsiredici nüfuzları, çoxmilyardlıq investisiya
qüdrətləri ilə qloballaşma prosesini stimullaşdırırlar. Hərtərəfli mühafizə sistemləri, yüksək
madi-texniki baza ilə təchiz edilmiş elmi-tədqiqat institutları, laboratoriyaları, konstruktor
büroları TMK-nın artan potensialını, rə
alın fəaliyyətinin beynəlmiləlləşdirilməsi, transmilli kapitalın maraqlarının qloballaşması ilə
və əvəzlənməsini gerçəkləşdirir. Hazırda dünya təsərrüfatının mühüm mexanizmi kimi onlar
ÜDM-in 20-25%-nə malik olmaqla beynəlmilləşmənin əsas hərəkətverici qüvvəsinin özəyində
dayanırlar.
Dünya bazarının inkişaf senarisi iki başlıca amildən, TMK-ların dünya iqtisadiyyatına
nəzarət səviyyəsindən və onların yarandığı ölkələr arasında əlaqənin intensivliyindən asılıdır.
Onun fəaliyyətinin başlıca mexanizmi qiymətlərin qarşılıqlı münasibətindədir ki, bu zaman
beynəlxalq
q sərbəst ola bilməz. Belə ki, onun subyektləri, ayrı-ayrı ölkələr beynəlxalq mübadilədə
ciddi məhdudiyyətlər qoyurlar və bu məhdudiyyətlər əsasən həmin ölkələrdəki davamlı iqtisadi
sabitliklə diqtə olunur. Əski proteksionizm və neoproteksionizm meyllərlə müşayət edilən belə
vəziyyət həmin ölkələrin hökumətlərinin, ayrı-ayrı siyasi qüvvələrin və bu kimi müəyyən
dairələrin maraqlarından da asılıdır. Elə buna görə də gömrük rüsumları, qeyri-tarif maneələri,
xarici kapitalın məhdudlaşdırılması, ixracata subsidiyaların ayrılması və sair bu kimi anoloci
meyllərin tətbiqinə səylər edilir [30, 48, 106].
Dünyanın liberal düzümündə TMK-lar və onların yaradan ölkələr arasında sıx əlaqələrin
saxlaması təqdirdə «İmperialist modelin» yaranması ehtimalı böyükdür. Bu cəhət inkişaf etmiş
ölkələrin nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələrə TMK-lar vasitəsi ilə təsir etməsində özünü göstərir.
TMK-ları yaradan ölkələrlə onlar arasındakı əlaqələrin zəifləcəyi tədqirdə dünyanın bölgüsündə
nəhəng TMK-ların bir başa hakimlik modeli formalaşar. TMK-ların öz ana ölkələri ilə
rabitəsinin saxlanılması və eyni zamanda dünya qaydalarının tənzimlənməsi perspektivində isə
ölkələrin xarici iqtisadi əlaqələrdən maksimal mənfəət əldə edilməsi neomerkantilist modeli
kerçəkləşəcəkdir. Əgər dünya qayda
lkələrlə əlaqəsi zəifləyədə bilər. Belə olan tədqirdə dünya iqtisadiyyatını koordinasiya edən
«çoxmilli assosiasiyalar» qaydası yaranar ki, bu da dünya iqtisadiyyatının müvafiq beynəlxalq
90
tərəfindən səmərəli bazar mexanizmləri vasitəsi ilə tənzimlənməsini reallaşdırar.
TMK-ların inkişafı, gücü və beynəlxalq təsir dərəcəsinin artan sürəti 1972-1975-ci illərdə
BMT üzvülərini bu nəhəng qurumlarda onların fəaliyyətini izləyən, müşahidə edən və müəyyən
dərəcə də nizamlamağa səy göstərən xüsusi daimi mərkəzin yaradılmasına sövq etdi. İndi TMK-
ların nəhəng birliyi - «500-lər Klubu» dünyada ÜDM istehsalının 30-35%-ni, ticarətin yarıdan
çoxunu, yeni texniki və texnologiyaların patentinin 80-85%-ni nəzarətdə saxlayır. Müasir
mərhələdə TMK-larda ərazi diversifikasiyası güclü inkişaf etmiş çoxminli filiallar şəbəki
yaradılmış və onlar öz gəlirlərinin 70-80%-ni «ana» ölkələrdən kənarda əldə etməkdədirlər.
Beləl
n istismar zonası ilə yanaşı Şərqi
Sibiri
Qloballaşma, dünya rentasının artımı şəraitində şəraitində müvafiq
təbii
asiya təminatı təşkil etmədədir. İndiki iqtisadi təfəkkürdə informasiya iqtisadi resurs və
iqtisa
öz material daşıyıcılarından uzaqlaşdırılaraq
elektr
iklə milli kapitalın fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsinin əvəzinə transmilli kapitalın
maraqlarının qloballaşması gəlmişdir [82, 106].
Təbii sərvətlərin bolluğu dayanaqlı iqtisadi inkişafa nail olmuş bir sıra ölkələr beynəlxalq
münasibətlərin yeni səviyyəsinə qədəm qoyaraq bu resursların reallaşması şərtlərini və
qaydalarını diktə etməyə gətirmişdir. İngilis korporasiyası «Bitriş petroleum» 2003-cü ildə TNK-
BP şirkətini yaratmaqla Rusiyanaın TNK və «Sidanko» neft kompaniyaları üzərində nəzarət
qurmağa müvəffəq olmuşdur. Bu kompaniya fəaliyyət göstərə
n neft-qaz yataqlarını, ələxsus nəhəng qazkondensat stukturu «Kovıktinski»ni da əhatə
edərək ölçülərinə görə Rusiyada üçüncü neft kompaniyasına çevrilmişdir. Əgər təcili olaraq
Rusiya bu sahədə təxirəsalınmaz tədbirlərə baş vurmazsa bu ekspansiya dərinləşərək digər
sahələri də əhatə edəcəkdir.
resurslarıın bölgüsü TMK mexanizminə rəğmən inkişaf etmiş ölkələrinin hesabına ayrılır.
Sivilizasion portnyorluqa keçid şəraitində isə müavaiq rentanın yenidən bölgcüsü qaçılmaz
olacaqdır.
4.7. İnformasiya texnologiyalari və innovasiya nailiyyətləri
Qloballaşma konteksində istehsalın məhdudlaşması, xidmətin artması, texniki dünyanın
sosiallaşma ilə əvəzlənməsi, deindustriallaşma, şəhərdən ətraf əyalətə, təbiətin qoynuna axınla
deurbanizasiya meylinin güclənməsi yeni postindustrial cəmiyyətin həyati yaşayış tərzinə
çevrilmişdir. Yeni cəmiyyətin strukturun ən mühüm funksional komponentini isə vurğulandığı
kimi inform
diyyatın son məhsulu kimi inkişaf üçün daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnsan sosiumunun
tərəqqisi nəticəsində gerçəkləşən informasion inqilab çağdaş zamanda səmərəli kapital artımını
qaynaqlandıran əsas mənbəyə çevrilmişdir. İnternet-texnologiyalar, elektron kommersiya və biznes
genişliyi iqtisadiyyatın bütün sahələrinə nüfuz edərək onu yeni təbəllüdatlara uğratmış və bir qədər
də virtuallaşdırmışdır.
Real bazar ölkələrində ÜDM-in dinamik hissəsi informasiya yönümlü sahələr - proqram
təminatı sferasından, telekommunikasiya, kompüter mərkəzləri arealından hasil olunur. Çağdaş
mərhələdə əlavə dəyər əksərən informasiya faktorları hesabına təmin edilir. Öz növbəsində
qeyri-əmtəə təyinatlı informasiya: maliyyə bazarları, fyüçers, forvart, sığorta və investisiya
yaranır ki, onlar da öz dövriyyəsinə görə artıq ənənəvi əmtəə bazarlarını belə üstələyirlər.
Pulların demateriallaşması prsesi, onların
onlaşdırılması vüsət alır. Funksioner pulu virtual ödənişlər sıxışdırır. «İnformasiya
iqtisadiyyatı» adlanan yeni reallıq dövriyyəyə çıxır.
Latın mənşəli istilah olan informasiya - informatio bilik, məlumat mənalarını təcəssüm
etdirir. İlkin olaraq o insan tərəfindən yazılı, şifahi və digər üsüllar, siqnallarl, texniki vasitələrlə
verilən məlumat kimi analışılmışdır. XX əsrin ortalarından başlayaraq informasiya anlayışı
insanlar, insan avtomat, avtomat-avtomat arasındakı məlumat və siqnal mübadiləsi kimi intişar
tapmışdır [75, 80].
Mətn, rəqəm və qrafik növlərələ malik olaraq informasiya tstifadə sferasından iqtisadi,
texniki və genetik çevrədə təsnifatlandırılır. Ötrülmə spektrində informasiyanı vizual, audial,
leptik və maşın informasiyalar olaraq fərqləndirirlər. Yaranış əlamətində isə informasiya cansız
91
təbiəti əks etdirən - elementar, canlı təbiətdə təcəssüm olunan - bioloji və insan cəmiyyətini
ehtiv
sitemdə sirkulyasiya olunan istehsal, maliyyə
prose
informasiyası təyin olunmuş zaman mərhələsində planlaşdırılmış göstəricilərin faktiki
həmiyyətini tərənnüm edir.
Normativ-məlumat informasiyası istehsal münasibətləri ilə əlaqədar normativ və məlumat
Operativ-statistik informasiyalar isə firmanın yuxarı təşkilat üçün statistik fəaliyyətini əks
etdirə
onun resursları emalının tətbiqi fənni olan İnformatika elmi predmet
seçm
vidə təhlil və tədqiqatlar üçün informasiya
mənb
a davam edir. İnternet adi hadisəyə çevrilmiş, təhsil sferasında hamıya
imka
a edən sosial təsnifatlıdır. Təqdimat formasında isə o fasiləsiz və fasiləli olan diskret
formaya malikdir. Onun əsas xassəsini həqiqilik, dürüstlük, tamlıq, qiymətlilik, aktuallıq və
aydınlıq kateqoriyaları təmsil edirlər. İnformasiya vəziyyətin gerçək təəsüratında həqiqidir. O,
zaman tamdır ki, qərar qəbul etməyə yararlıdır. İnformasiyanın qiyməti onun hansı qərarların
qəbul etməsinə yardımı ilə ölçülür. Və nəhayət informasiya aktuallığı işin xarakteri ilə
bağlanılır[52, 80].
Sosial-iqtisadi həyatın idarəetmə sferasında ən mühüm informasiya iqtisadi kateqoriyalı
hesab olunur. İqtisadi informasiya dedikdə cəmiyyətdə istehsal münasibətlərini əks etdirən
məlumatlar sistemi anlaşılır. Buraya iqtisadi
slərin əhatə edən idarəetmə məlumatları daxildir.
İqtisadi informasiyaya dəqiqlik, həqiqilik və operativlik kimi cəhətlər xasdır. Dəqiqlik
bütün istehlakçılar tərəfindən eynimənalı qavrayışı təmin edir. Həqiqilik sistemin funksional
səmərəliliyini mühafizə edən daxil olan və nəticəli informasiyanın yalnışlığının buraxılış
normasına təyinat verir. Operativlik isə dəyişən şəraitlər kontekstində lazimi hesablamalar və
qərar qəbuletmənin aktuallığını səciyyələndirir.
İqtisadi informasiya idarəetmə funksionallığı və yaranış məkanı əlamətli çevrədə də
təsnifatlaşdırılır. İdarəetmə funksiyasına görə informasiya plan-uçot, normativ-məlumat və
hesabat-statistik bölgüdə təzahür edir.
Plan informasiyası direktiv xarakterli olaraq biznes planlaşdırmasının müvafiq
göstəricilərinə nəzarət etmək üçündür.
Uçot
ə
xarakterli materialları birləşdirir.
n məlumatları akummlyasiya edir.
İqtisadi informasiya idarəetmə səviyyəsində daxil olan - giriş və çıxan - çıxış informasiya
kateqoriyalarına bölünərək menecment prosesini stimullaşdırır. Giriş informasiyaları iqtisadi və
idarəetmə funksiyalarını realaşdırmaq üçün firma xaricində daxil olur. Çıxış informasiyaları isə
bir sistemdən digərinə keçid edir. Bu dairədə bir informasiya həm giriş və həm də çıxış xarakterli
ola bilər.
İstehsalatda, texnikada və idarəetmədə EHM vasitəsi ilə emal olunan informasiya -
informasiya resursları adlanır. İnformasiya resursları ölkə miqyasında «milli informasiya
resursları» adlandırılır [75, 80].
İnformasiya və
işdir. Fundomental elm kimi informatika informasiyaların xassə və strukturunu öyrənir,
insan fəaliyyəti iləlı onların toplanması, emalı və ötrülməsini həyata keçirir. İnformatika təbiət
və fundomental elm kimi də ayrıca predm sahəsinə malikdir. İqtisadi sferada isə informatika
İqtisadi informatika elmi kimi tədqiqat sahəsidir. İqtisadi informatika iqtisadi informasiyanın
hesablayıcı texnika vasitəsi ilə avtomatik emalını reallaşdırır [75].
Müasir iqtisadi sistemdə mahiyyətcə istənilən əmək ölçüsü maddiləşmiş xarakterli
informasiya ilə təyin edilir. Bu baxımdan hər hansı texniki mexanizm, maddi prosesin
reallaşdırıcısı olmaqla yanaşı, həm də digər müstə
əyi kimi çıxış edir. İndi iqtisadi artım material istehsalının enerjisi və istehlakın kəmiyyəti
ilə deyil, informasiya istehlakından asılıdır. İnformasiya prosesləri iqtisadi təfəkkürün ənənəvi
stereotiplərini təftiş edərək ona çağdaş reallıqlar konteksində yanaşmağı aşlayır.
Hazırda rabitənin optik xətlərinin buraxılışı saniyədə bir qiqabitə yüksəlmişdir. Bu
tendensiya artmaqd
nlı olan asan girişli məzmun almışdır. ABŞ və Yaponiyada praktiki olaraq bütün məktəblər
«beynəlxalq hörmçək toruna» qoşulmuşlar.
Naqilsiz rabitə sistemi, rəqəmsal texnologiyalar sürətlə inkişaf etməkdədir. Bunlarla yanaşı
92
elektronika da vüsətli tərəqqi zolağındadır. Artıq insanın bütün ömrünə kifayət edədək
informasiyaları cəm edən disklər hazırlanmışdır. Texnoloji innovasiyalar cəmiyyətin inkişaf
meylini üstələməkdədir. Belə reallıq isə bir sıra böhranların yaradınması ilə müşaiyət olunur.
Qlobal axın neqativ təzahürlərində milli dövlətin inkişafını ləngidir.
Hər hansı bir svilizasion inkişaf texniki-texnoloji innovasiyalarsız mümkün deyildir.
İnnovasiya fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi onun elmi-texniki potensialının durumu, keyfiyyət və
kəmiyyət parametrləri ilə əlaqədardır. Texnologiya istehsalı sferasında və idarəetmədə yeni
yaran
çox praktiki tətbiq səciyyəlidir. İqtisadi
inkişa
zımi zaman kəsiyində mütərəqqi texnologiyaları
malları almaq istəmirlər. Məhsulun əmtəə növünün
və inkişaf edən məcraya yönəldir.
navasiya tərəqqisi təkcə firma reytinqi hədəfi deyil, o başlıca olaraq
dayan
ışları ifadə edən latın mənşəli isim kimi innovasiya /innovation/ yeniləşmə mənasında
interpretasiya olunur. İlk dəfə innovasiya termini Y.Şumpeterin 1912-ci ildə yazdığı «İqtisadi
inkişaf nəzəriyyəsi» əsəri ilə dövriyyəyə çıxarılmışdır. Məqsədyönlü, dəqiqləşdirilmiş, kollektiv
nəticənin məhsulu olaraq innovasiyanın məramı daha
fın ölçüsü artdıqca innovasiya anlayışı daha məzmunlu əhəmiyyət kəsb edir [51, 75, 90,
105].
Bazar iqtisadiyyatında rəqabət mübarizəsinin üsullarından birinə çevrilən innovasiyanın
başlıca nəticəsi əmək məhsuldarlığını artırmaq və mənfəəti yüksəltməkdən ibarətdir. Bazar
rəqabətindən o qalib çıxır ki, la
tətbiq etməklə irəliləyişlərə nail olsun.
İnnovasiya zamanı yeni tələb formalaşır və bunun müqabilində alıcılar
mənəvi köhnəlmiş
yaxşılaşdırılması üzərində aparılan işlər dinamik keyfiyyət yaradır, əmtəə
imicini daimi diyəşən
İnnovasiyalar çağdaş zamanda reputasiyalı təşkilatın fəaliyyət missiyasının leytmotivinə
çevrilmişdir. Bununla belə in
aqlı inkişafın mühafizəsində, bazar konyukturunun fəth edilməsində daim təkmilləşmən,
sadiq və çevik təşkilati bir alətdir.
93
|