Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

 
 
7.9.Birinci Bakı əməliyyatı (1 avqust-5 avqust 1918-ci il) 
 
Bakıda hakimiyyət dəyişsə də türk-Azərbaycan qoşunlarına qarşı vuruşan qüvvələr yerində qalmışdı və 
eyni  məqsədə  qulluq  etmək  üçün  hazır  idi.  M.Süleymanov  haqlı  olaraq  qeyd  edir  ki,  "Bakı  Soveti  kimi, 
Setrokaspi  Diktaturası  da  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətini  tanımır,  Azərbaycan  xalqının  öz  müqəddəratını 
müəyyənləşdirmək istəyini heç bir vəchlə qəbul etmir, AXC-nin dəvəti ilə Azərbaycan xalqının imdadına çatmış 
Türk qoşunlarına işğalçı kimi baxırdılar".
513
 
Setrokaspi  Diktaturasının  sərəncamına  keçmiş  hərbi  hissələr  "Döyüşən  Qırmızı  Qafqaz  Ordusu"  adını 
aldı, əvvəlki kimi bu orduda da ermənilər üstünlük təşkil edirdi. L.Biçeraxova xəbər verildi ki, o, yeni ordunun 
komandanı təyin olunub. 
Mürsəl  bəyin  imzaladığı  döyüş  əmrinə  əsasən  avqustun  1-də  Bakı  üzərinə  hücum  təşkil 
edilməli idi. Şimal qrupu şəhərə daxil olub, küçə döyüşlərində düşməni məğlub etməli, sonra isə 
şəhərdə  asayişi  bərpa  etməli  idi.  Asayişin  qorunması  üçün  13-cü  alayın  bir  taboru  şəhərin 
müsəlman  hissəsində,  bir  taboru  isə  xristian  hissəsində  dayanmalı,  qalan  qüvvələr  şəhərdən 
çıxarılmalı  idi.  Cənub  qrupu  Heybət  stansiyası  tərəfdən  şəhərə  hücum  etməli,  dənizdən  təhlükə 
törədən  düşmən  gəmilərin  qarşı  mübarizə  aparmalı  idi.  Güzdək  yaxınlığında  ehtiyat  qüvvələri 
yerləşdirildi:  bir  piyada  taboru  (38-ci  alayın  2-ci  taboru),  Ləzgi  süvari  alayı,  bir  top  taqımı 
(Qüdrətli  dağ  topları).  Şərq  cəbhəsi  komandanı  Mürsəl  bəy  öz  qərargahı  ilə  Hökməli  kəndində 
yerləşərək buradan döyüşü idarə etməli idi.
514
 
Əmrin  təhlili  hücum  barədə  qərarın  tələsik  verilməsi  təəssüratını  yaradır.  Düşmən 
mövqeləri  və  qüvvələri  öyrənilmədən  qoşunlara  hücum  istiqamətləri  göstərilmiş,  əsas  zərbə 
                                                           
507
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.252 
508
 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.253. 
509
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.116. 
510
Большевики в борьбе за победу, с.616. 
511
Yenə orada, c.617-619.
 
512
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.116. 
513
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.264. 
514
Yenə orada, s.265.
 

135 
 
istiqaməti  kimi  Qurd  qapısı  və  Qurd  qapısı  ilə  dəniz  arasında  olan  ərazi  nəzərdə  tutulmuşdu.  Halbuki  məhz 
burada  güclü  müdafiə  xəttləri  yaradılmışdı.  Məhz  burada  relyef  müdafiə  olunan  tərəfin  işini  asanlaşdırırdı. 
Əməliyyata  xüsusi  artilleriya  dəstəyi  nəzərdə  tutulmamışdı,  yəni  əvvəlki  kimi  toplar  hərbi  hissələr  arasında 
bölüşdürülmüşdü.  Yalnız  Heybət-Biləcəri  dəmir  yolunun  şərqində  təpələrdə  düşmənin  3  səhra  topunun 
mövqeləri müəyyənləşdirilmiş və əməliyyat başladıqda bu batareyanı məhv etmək üçün qüdrətli top batareyası 
ayrılmışdı. Bununla belə top mərmiləri ehtiyatı olduqca az idi. Misal üçün, 38-ci alay avqustun 4-də cəmi 4 top 
mərmisinə malik idi və təbii ki, belə mərmi ehtiyatı ilə döyüşmək olmazdı.
515
 
Sentrokaspi komandanlığının məqsədi ingilislərin şəhərə gəlişinə qədər mövqeləri qoruyub saxlamaq və 
vaxt qazanmaq idi. 
İyulun  31-də  Şərq  Ordular  qrupunun  komandanı  Xəlil  paşa  Batumdan  Tiflisə 
gəldi ki, qoşunların təminatında mövcud olan problemləri şəxsən öyrənsin və onların 
həll olunmasına çalışsın.
516
 
Avqustun  1-də  səhər  tezdən  döyüş  başladı  və  qoşunlar  əmrdə  göstərilmiş 
hüdudlardan  irəliləməyə  başladılar.  Тор  atəşi  ilə  Heybət-Biləcəri  dəmir  yolunun 
şərqində  təpələrdə  düşmənin  3  səhra  topu  susduruldu.  13-cü  alay  şiddətli  döyüşdən 
sonra  saat  14:30-da  dənizə  yaxın  olan  763  №-li  hündürlüyü  tutdu.  Onu  geri  almaq 
üçün  düşmən  iri  qüvvələrlə  əkshücuma  atılır,  lakin  hər  dəfə  geri  oturdulurdu.  13-cü 
alayın sol cinahı ilə irəliləyən 10-cu alay Qurd qapısı istiqamətində vuruşurdu. Onun 
29-cu  taboru  Sallaxana  və  Qışla  ətrafındakı  yüksəkliklərə  qalxdı  və  şəhərin  2  km-də 
mövqe tutdu.
517
 Hacıhəsən kəndini tutan 60-cı tabor dəmir yolunu kəsdi.
518
 Düşmənin 
zirehli  qatarı  döyüşən  hissələri  atəşlə  dəstəkləmək  imkanını  itirdi.  Hərbi  gəmilərin 
atəşi,  üç  təyyarənin  uçuşları  ilə  dəstəklənməsinə  baxmayaraq  Sentrokaspi  ordusu 
itirdiyi  mövqeləri  geri  qaytara  bilmədi.
519
  Günün  2-ci  yarısına  türk-Azərbaycan 
qüvvələrinin  top  mərmiləri  ehtiyatı  tükəndi,  bu  isə  irəliləməni  çətinləşdirdi.  Bolşeviklərin  hissələri  şəhərin 
itirilməsinin qarşısını almaq üçün Sentrokaspi qüvvələrinə kömək etdilər.  Petrovun  dəstəsinin  iki  batareyası  
Bibiheybət  istiqamətində  13-cü  alayın  mövqelərini,  sonra    isə    Qurd    qapısı    ətrafında      10-cu    alayın 
mövqelərini  atəşə  tutdu.  Mərmi  ehtiyatının  böyük  olması  düşmənə  aramsız  atəş  açmağa  və  bununla  da  türk-
Azərbaycan  hissələrinin  irəliləməsinin  qarşısını  almağa  imkan  verdi.  Hücumu  gücləndirmək  üçün  Cənub 
qrupunun  qoşunları  zərbə  endirməliydi,  lakin  onlar  Ələt  stansiyasını  ələ  keçirsələr  də  ləng  irəliləyirdilər. 
H.Səlimov  içməli  suyun  gətirilməməsini  bildirir,  bəzi  döyüşçülərin  susuzluqdan  huşunu  itirməsindən  xəbər 
verirdi.  Səlimov  belə  şəraitdə      Heybət  stansiyası  istiqamətində    irəliləməyin    mümkünsüz    olduğunu 
vurğulayırdı. Qrupun nisbətən yaxşı vəziyyətdə olan hissəsinin Ələt-Bakı dəmir yolu  və  ona  paralel şose
  
yolu 
boyunca  irəliləməsi  Sentrokaspi  hərbi  gəmilərinin  həmin  istiqaməti  atəş      altında        saxladığından  mümkün 
deyildi. Texniki suyun olmaması səbəbindən  Cənub qrupunun  əsas zərbə qüvvəsi olan və döyüş gəmiləri ilə 
atəş  dueli  aparmağa  qadir  olan  Azərbaycan  zirehli  qatarının        lokomotivi  işləmədi.
520
  Səlimovun  göstərdiyi 
səbəblər  Nuru  paşaya  çatdırıldıqda  o,  hərəkatın  belə  şəraitdə  mümkünsüz  olması  ilə  razılaşmış,  Hacıqabul 
Nəvai-Muğanlı-Ötəmki  qışlağı-Çarbulaq-Güzdək  məntəqələrindən  keçən  yolun  öyrənilməsini  tapşırmışdı. 
Axşama yaxın döyüş dayandırılanda qoşunlar aşağıdakı mövqelərdə idi: Cənub qrupu Ələtdə möhkəmləndi, 10-
cu və 13-cü alaylar Qurd qapısı ilə Hacıhəsən kəndi arasındakı sahədə yerləşdilər. 60-cı piyada taboru Xırdalan 
yaxınlığında,  38-ci  alayın  1-ci  taboru,  mürəttəb  süvari  alayı,  1  səhra  topları  taqımı  Sumqayıt  stansiyasında, 
ehtiyat qüvvələr olan 38-ci alayın 2-ci taboru və Ləzgi süvari alayı Güzdəkdə idi. Avqustun 1-də axşam Mürsəl 
bəy  Nuru  paşaya  hadisələr  barəsində  raport  göndərdi.  Nuru  paşa  növbəti  hücumu  güclü  top  atəşindən  sonra 
başlamağı (halbuki mərmi ehtiyatı çox azdı), şəhərə daxil olduqda soyğunçuluğa yol verməməyi, dənizdən ola 
biləcək hücumların qarşısını almağı məsləhət gördü.
521 
Avqustun  2-də  gecə  başlayan  döyüş  hücumun  davamı  oldu.  60-cı  tabor  irəliləyərək  düşmənin  diqqətini 
özünə cəlb etmək əmrini aldı. Cənub qrupu mütləq Heybət stansiyasını tutmalı idi. Mühasirə halqası daraldıqca 
düşmənin müqaviməti artırdı. Qərb və cənub-qərb istiqamətlərinə əlavə qüvvələr gətirən Sentrokaspi qüvvələri 
əkshücum  cəhdləri  də  edirdilər.  13-cü  alay,  həmçinin  29-cu  və  60-cı  taborlar  düşmənin  əkshücumlarını  dəf 
etdilər.  Bu  zaman  Xırdalan-Biləcəri  isti-qamətində  Sentrokaspi  zirehli 
qatarı ilə türk-Azərbaycan topçuları arasında "duel" baş verdi, zirehli qatar 
geri  çəkilməyə  məcbur  oldu.  788  №-li  Qurd  qapısı  təpəsi  istiqamətində 
                                                           
515
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.194. 
516
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s. 147. 
517
Süleymanov M.S. Аzərbaycan Ordusu, s. 117. 
518
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s. 336. 
519
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s. 101-102
. 
520
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.267. 
521
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.143. 

136 
 
düşmənin  piyadaları  geri  çəkilməyə  başladıqda  Sentrokaspi  ordusunun  komandanlığı  onların  qarşısına  geri 
çəkilənləri güllələmək əmrini almış süvari cəza hissəsi göndərdi.
522
 Həmçinin əraziyə əlavə qüvvələr yeridildi. 
Onlarla mübarizə aparmaq üçün nəzərdə tutulmuş QİO-nun Şimal qüvvəsinin topları mərmilər olmadığına görə 
susurdu.  Cənub  qrupu  susuzluqdan  əziyyət  çəkməsinə,  zirehli  qatarını  geridə  buraxmasına  baxmayaraq 
düşmənin müqavimətini qıra-qıra Səngəçaladək irəlilədi. Burada körpünün olmaması və düşmən müqavimətinin 
artması  onun  hərəkətinin  qarşısını  aldı.
523
  Döyüş  zamanı  düşmənin  Bakı-Biləcəri-Xırdalan  dəmir  yolu  xəttinə 
parallel olan telefon xətti ələ keçirildi və danışıqlar dinlənməyə başladı. Müəyyən olundu ki, banklarda qorunan 
pul  və  qızıl  ehtiyyatları  artıq  gəmilərə  yüklənib.
524
  Axşama  yaxın  döyüş  dayandırıldı,  çünki  türk-Azərbaycan 
hissələrinin təkcə mərmi ehtiyatı deyil, hətta patron ehtiyatı da tükənmək üzrəydi. 
Nuru paşaya müraciət olunaraq təcili mərmi və patron, həmçinin yeni qüvvələrin göndərilməsi istənildi. 
Nuru paşa öz növbəsində 15-ci piyada firqəsinin Azərbaycana göndərilməsini istədi. O, həmçinin, ingilislərin 
gəlişini  əngəlləmək  üçün  baş  komandanlıqdan  Kiçik  xana  silah  və  sursat  göndərməyi,  Cənubi  Azərbaycanda 
üsyanlar  qaldırmasını  istəyirdi.  O,  bildirirdi  ki,  kəşfiyyatın  məlumatına  görə,  Bakıdan  Ənzəliyə  7  gəmi 
göndərilib  və  onlar  1-2  günə  ingilis  qoşunlarını  Bakıya  gətirəcək.
525
  Bu  tip  məlumatların  bir  qismi  Bakıda 
yaşayan  azərbaycanlılar  tərəfindən  gizlin  çatdırılırdı  (həyatını  təhlükəyə  ataraq  QİO-nun  komandanlığına 
düşmən barəsində məlumat verən azərbaycanlılardan yalnız birinin soyadı məlumdur: Həsənov).
526
  Nuru  paşa 
hücumu  Biləcəri  istiqamətində  aparmağı  təklif  etdi.  Lakin  Mürsəl  bəy  qoşunların  şəhərə  qərb  tərəfdən 
yaxınlaşdığını, elə bu istiqamətdən də irəliləmək istədiyini bildirdi. Qoşunların Biləcəriyə göndərilməsi isə vaxt 
itkisinə  səbəb  olardı.  Biləcəri  ilə  Bakı  arasında  böyük  məsafənin  olması  düşmənə  burada  əlavə  müdafiə 
mövqeləri yaratmağa imkan verərdi. Onları yarmaq üçün isə ehtiyat qüvvələri yox idi. 
QİO-ya  arxadan  zərbə  vurmaq  üçün  Ağsu  ətrafında erməni  kəndlərində  gizlənmiş  200  erməni-bolşevik 
döyüşçüsü  dəmir  yoluna  hücum  etmək  istəsə  də,  Ağdaş  könüllülər  taborunun  bir  bölüyü  Ləki  stansiyasını 
qorudu, Zaqataladan milli süvari hissə gəldikdən sonra isə düşmən dəstəsi məhv edildi. 
Avqustun  2-də  Azərbaycan  milli  hissələri  Quba  və  Qusarı  düşməndən  azad  etdilər.  Sonra  isə  Xaçmaz 
uğrunda döyüş başladı. Burada türk zabiti minbaşı Səbri bəy yerli azərbaycanlılardan 1000 nəfərlik dəstə təşkil 
edərək  ona  təlim  keçmiş  və  düşmənə  zərbələr  vurmağa  başlamışdı.  Əsasən  qənimət  kimi  götürülən  silahlarla 
silahlanan dəstə Qusara gecə basqını zamanı oranı azad etdikdə 1 bolşevik bölüyünü əsir götürdü və 4 pulemyot 
ələ keçirdi. Dağıstanda yerli müsəlmanların ağ qvardiyaçılara qarşı müqavimət hərəkatının təşkil edən Osmanlı 
ordusunun 4-cü firqəsinin komandiri Şükrü bəy Qusara gəldi və Qubaya hücum planının hazırlanmasında iştirak 
etdi.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  albay  Şükrü  bəy  və  albay  Akif  bəy  Dağıstanda  saxlanılan  əsir  türklərdən  idi. 
İnqilabi  hadisələr  başlayanda  əhali  onları  azad  etdi  və  bu  iki  şəxs  500  nəfərlik  dəstə  toplamağa  nail  oldu. 
Dəstənin mövcudluğu  və fəaliyyəti barəsində məlumat alan türk Qafqaz cəb-həsinin komandanlığı Şükrü  bəyi 
əsir türklər və yerli əhalidən toplanacaq 4-cü piyada firqəsinin, Akif bəyi isə 1-ci süvari firqəsinin komandirləri 
təyin  etdi.  Onların  Temirxan-Şura  şəhəri  istiqamətində  yürüş  cəhdi  alınmadı  və  onlar  cənuba,  Azərbaycana 
doğru hərəkət edib, Biçeraxovu və bolşevikləri Bakı ilə birləşdirən yolu tam kəsmək, regionu azad etmək əmrini 
aldılar.
527
  Hadisələri  qabaqlayaraq  deyək  ki,  buradakı  döyüşlər  olduqca  şiddətli  oldu,  çünki  Sentrokaspi  və 
Biçeraxov  qüvvələri  buranı  əllərində  saxlayıb,  Biçeraxovun  əlavə  qüvvələrlə  Bakıya  məhz  bu  istiqamətdən 
gələcəyinə ümid edirdilər. Döyüşlər avqustun 8-də düşmənin  məğlub edilməsi, Biçeraxovun geri çəkilməsi və 
Xaçmazın  azad  edilməsi  ilə  nəticələndi.  Avqustun  8-də  geri  çəkilən  Biçeraxov  özünü  sındırmadan  Bakıya 
teleqram  vuraraq Sentrokaspi liderlərinin ürəklərini buz  kimi saxlamalarını, onun Şimali Qafqazda yeni kazak 
qoşunu yığıb nəinki Bakını azad edəcəyi, hətta Yelizavetpolu (Gəncəni) tutacağına inanmalarını istəmişdir.
528
 
Avqustun 3-də gecə Bakı ətrafında Sentrokaspi qüvvələri 13-cü alayın və 29-cu taborun mövqelərini top 
və  pulemyot  atəşinə  tutaraq  hücum  xəttinə  çıxdılar.  Xırdalanla  Biləcəri  arasında  düşmən  irəliləmək  istədi, 
hücum  başlayandan  sonra  əlavə  olaraq  70-80  nəfərlik,  sonra  isə  300-400  nəfərlik  dəstələrlə  hücumu 
gücləndirməyə  çalışdı,  lakin  Şimal  qrupu  bütün  cəhdlərin  qarşısını  aldı  və  düşməni  itkilərlə  geri  atdı.
529 
Baş 
komandanlıq qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün Mürsəl bəyə Bakı 
əhalisinə  bir  daha  müraciət  edib  silahları  yerə  qoymaq  təklifində 
bulunmağı  tapşırdı.  Erməni  Milli  Şurası  vaxt  qazanmaq  məqsədi  ilə 
QİO-nun  rəhbərliyi  ilə  danışıqlar  aparmaq  istədiyini  bildirdi,  lakin 
onların məqsədini başa düşən Mürsəl bəy danışıqlardan imtina etdi və 
                                                           
522
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.268. 
523
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.337.
 
524
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.144. 
525
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.118. 
526
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.102.
 
527
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.107. 
 
528
Yenə orada, s.273. 
 
529
Yenə orada, s.270. 
 

137 
 
ultimatum  verəcəyini  bildirdi.
530
  Avqustun  3-də  Mürsəl  bəyin  məktubu  Sentrokaspi  rəhbərliyinə  çatdırıldı. 
Məktubda  şəhər  təslim  olarsa,  əhaliyə  toxunulmayacağı,  ermənilərə  Bakını  tərk  edib  istənilən  istiqamətdə 
hərəkət üçün imkan yaradılacağı barəsində vəd verilirdi. Məktuba nə Sentrokaspi rəhbərliyi, nə də Erməni Milli 
Şurası  cavab  vermədiyindən  döyüş  davam  etdirildi.  Buna  səbəb  Biçeraxovun  vurduğu  teleqram  idi.  Belə  ki, 
Xaçmaz  istiqamətindən  irəliləməyə  çalışan  Biçeraxov  tezliklə  Bakıya  yetişəcəyini,  ingilislərdən  hərbi texnika 
alaraq türk-Azərbaycan hissələrini məğlub edəcəyini bildirirdi. Teleqramın mətni dərhal rus və erməni dillərinə 
tərcümə  edilmiş  və  böyük  vərəqələrdə  çap  edilərək  şəhərdə  yayılmışdı.
531
  Avqustun  3-də  tərəflər  arasında 
əsasən pulemyot "duelləri" baş verdi.
532
 
Avqustun 4-də polkovnik Stoksun rəhbərliyi ilə kiçik ingilis dəstəsi Ənzəlidən gəmi ilə Bakıya gəldi. Bu, 
Sentrokaspi  liderləri,  Erməni  Milli  Şurası  və  daşnak  liderlərinin  əhval-
ruhiyəsini qaldırdı, çünki onlar çox-saylı ingilis qoşunlarının gələcəyini 
gözləyirdilər.  Nəticədə  bütün  qüvvələr  səfərbər  olundu,  əvvəllər 
fərarilik edənlər və gizlənənlər də orduya cəlb edildilər. QİO-nun Şimal 
qrupu xırda əhəmiyyətli döyüşlər apararaq avqustun 5-nə planlaşdırılan 
hücuma hazırlıq görürdü. Cənub qrupu Puta stansiyasını tutdu və Şimal 
qrupunun hissələrinə çatdı. Nəticədə əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil 
edən  Cənub  qrupu-nun  əsas  qüvvələri  Şimal  qrupunun  qüvvələrinə 
qatıldı. Düşmən tərəfi Biləcəri və Binəqədi istiqamətlərində mövqelərini 
gücləndirirdi.
533
  Türk-Azərbaycan  qoşunlarının  yerdəyişməsindən  istifadə  edən  Sentrokaspi  qoşunları 
gözlənilməz sıçrayışla yenidən Qurd qapısı təpələrini tutdu.
534
 
Avqustun  5-nə  planlaşdırılan  hücum  əmrini  imzalayan  Mürsəl  bəy  qoşunlar  qarşısında  aşağıdakı 
tapşırıqları  qoymuşdu:  düşmənin  Qurd  qapısı  (əmrdə  "Volçi  varota")    mövqeyində  piyada  qoşunları,  çoxlu 
pulemyotu,  4  topu,  Sallaxana  yaxınlığında  7  topu  var,  Bayıldan  şərqdə  dayanan  üç  hərbi  gəmi  onları 
dəstəkləyəcək;  qoşunlar  hücuma  keçərək  düşmənin  müdafiə  xəttini  yarmalı,  küçə  döyüşlərində  onu  məğlub 
etməlidirlər; Bayıl üzərində qurulan top limandan çıxmaq istəyən gəmilərin hərəkətinin qarşısını alacaq; Zehni 
bəyin dəstəsi şəhərin bütün müsəlmanlarını toplayıb türk zabitlərinin rəhbərliyi ilə dəstələr yaradacaq; Sumqayıt 
ətrafları nəzarətdə saxlanacaq; Cənub qrupunun zirehli qatarı döyüşdə iştirak edəcək; Cənub qrupu komandanı 
onda  qalan  qüvvə  ilə  Puta-Ələt  arasındakı  sahil  xətti  və  dəmir  yolunu  dənizdən  vurula  biləcək  zərbədən 
qoruyacaq;  Ərzaq  və  cəbhəxana  ehtiyatı  dəmir  yolu  ilə  gətirilməli,  yaralılar  sanitar  qatarı  ilə  çıxarıl-malıdır; 
Şimal qrupunun səhiyyə bölüyü Qobuda yerləşəcək, Cənub qrupunun səhiyyə qədəməsi Zehni bəyin dəstəsinə 
veriləcək; Şərq cəbhəsi komandanlığı Qobuda yerləşəcək.
535
 
Hacıqabul-Mərəzə  istiqamətində  tutulmuş  ingilis  əsirləri  bildirdilər  ki,  general  Denstervil  3-5  min 
döyüşçü toplayaraq Bakıya gələcək.
536
 
1918-ci ilin avqustun 4-nə QİO-nun Şimal və Cənub qrupları aşağıdakı hərbi hissələrə malik idilər. 
Şimal qrupu: 13-cü Qafqaz piyada alayı (1-ci xətdə 4-cü, 46-cı, 30-cu taborlar; ehtiyat-38-ci alayın 2-ci 
taboru); 13-cü alayı dəstəkləyən artilleriya qrupu - 4 Qüdrətli top, 6 Şnayder topu, 4 rus səhra topu, 3 rus dağ 
topu; 10-cu Qafqaz piyada alayı (1-ci xətdə 29-cu, 60-cı taborlar; ehtiyat - 38-ci alayın 1-ci taboru); 10-cu alayı 
dəstəkləyən artilleriya qrupu - 8 Qüdrətli top; Şimal qrupunun ehtiyatı - 25-ci, 26-cı, 28-ci taborlar; Zehni bəyin 
dəstəsi  (türk  əsirlərindən  ibarət  piyada  bölüyü,  mürəttəb  süvari  alayı  (2  bölük),  bir  alay  şəklində  Azərbaycan 
milli süvari bölükləri, Ləzgi süvari alayı (2 bölük), pulemyot bölüyü (9-cu Qafqaz alayı tərkibindən); Sumqayıt 
dəstəsi  -  bir  piyada  bölüyü  (38-ci  alayın  1-ci  taboru  tərkibindən),  Azərbaycan  milli  süvari  taqımı,  ağır 
pulemyotlar taqımı; 
Cənub qrupu: zirehli qatar, firqə istehkamı bölüyü, Ələtdə sahilin müdafiəsi qrupu (bir piyada bölüyü (28-
ci tabordan), bir süvari taqımı 2 rus səhra topu). 
38-ci  alayın  3-cü  taboru  Şamaxı  yolu  ilə  Bakıya,  27-ci  taborun  iki  bölüyü  isə  qatarla  Gəncədən  Bakıya 
doğru gəlirdilər.
537
 
Qoşunların düzülüşü - Şimal qrupu: 13-cü Qafqaz piyada alayı 
Qurd  qapısında,  onun  sağ  cinahında-artilleriya  qrupu,  10-cu  Qafqaz 
piyada  alayı  -  13-cü  alayla  Xırdalan  arasında,  Zehni  bəyin  dəstəsi 
Şimal  qrupunun  sol  cinahında,  Xırdalanın  şimalında  və  Masazır 
ətrafında; Ləzgi süvari alayı (Maştağa ətrafında müsəlman kəndlərinin 
                                                           
530
Yenə orada, s.118.
 
531
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.119.  
532
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.144. 
533
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.275. 
534
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.103.
 
535
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.120. 
536
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.104.
 
537
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.120. 

138 
 
könüllülərini  toplayır  və  təlim  keçir),  Sumqayıt  dəstəsi-Sumqayıt  stansiyasından  şimalda,  Şimal  qrupunun 
ehtiyat qüvvəsi 13-cü və 10-cu alayların arxasında. Cənub qrupu: zirehli qatar-Putada, firqə istehkamı bölüyü - 
Putada, sahilin müdafiəsi qrupu-Ələtdə.
538
 
Avqustun 5-də əsas zərbəni Qurd qapısı istiqamətindən 13-cü alay vurmalı idi. Bunun üçün qüvvənin əsas 
hissəsi  bu  istiqamətə  yönəldilmişdi.  Digər  qüvvələr  tutduqları  sahələrdən  irəliləməli  və  düşmənin  diqqətini 
yayındırmalı  idilər.  QİO-nun  komandanlığı  ilk  ingilis  dəstəsinin  gəlişindən  və  Sentrokaspi  qüvvələrində  baş 
vermiş keyfiyyət dəyişikliyindən xəbər tutmamışdı. 
Avqustun  5-də  səhər  saat  4:25-də  türk-Azərbaycan  hissələri  hücuma  başladılar.  Bayıl  ətrafındakı 
yüksəkliklər  ələ  keçirildi,  Qurd  qapısı  istiqamətində  hücum  davam  edirdi.  Qoşunlar  irəliləyərkən  düşmənin 
telefon xəttinə çıxdılar və tutulan telefon danışıqlarından məlum oldu ki, düşmən düşərgəsində güclü çaşqınlıq 
var və onlar əlavə kömək istəyirlər. Şəhərdə çaşqınlıq elə böyük idi ki, xristian əhalisi gəmilərə doğru qaçmağa 
üz tutmuşdu.
539
 Tezliklə Qurd qapısı dağ boyunca keçən düşmənin 1-ci müdafiə xətti tutuldu, lakin düşmən artıq 
2-ci xəttə əlavə qüvvələr yeritməyə müvəffəq olmuşdu. Döyüşün bu mərhələsində məlum 
oldu  ki,  Şimal  qrupunun  mərmi  ehtiyatı  tükənib,  patronları  da  qurtarmaq  üzrədir. 
Mərmilər  olmadığına  görə  toplar  arxaya  daşındı.
540
  Düşmən  tərəf  bunu  hiss  edib 
artilleriya  duellərindən  çəkinmədən  topları  açıq  mövqelərə  çıxarıb  türk-Azərbaycan 
hissələrinə  atəş  açmağa  başladı.  Hətta  şəhərdə  olan  bolşevik  artilleriyası  da  gəmilərdən 
boşaldıldı  və  sahilə  yaxın  meydanların  birində  quruldu.  Q.Petrov  avtomobillə  Bayıla 
getdi, ön mövqelərlə öz topları arasında simli rabitə yaratdı və nəticədə hücuma qalxan 
türk-Azərbaycan  hissələrinə  dəqiq  atəş  açdı.  Əsas  atəş  pulemyot  mövqelərinə 
yönəldilmişdi.  10-cu  alayın  5  pulemyotu  məhv  edildi,  bir  çoxu  sıradan  çıxarıldı.  13-cu 
alayın  da  pulemyotlarının  bir  çoxu  sıradan  çıxmışdı.  Üstəlik  hərbi  gəmilər  Bayıl 
istiqamətindən  atəş  açdılar.  Bundan      istifadə      edən      Sentrokaspi  qüvvələri  saat  11 
radələrində  əkshücuma  keçdi.  10-cu  və  13-cü  alaylar  öz  ehtiyat  hissələrini  döyüşə 
yeritməklə vəziyyəti sabitləşdirməyə, Şimal   qrupunun ehtiyatının gəlməsinə qədər  vaxt  
qazanmağa çalışırdılar. Lakin Mürsəl bəy Şimal qrupunun ehtiyatını döyüşə göndərmədi və 10-cu, sonra isə 13-
cü  alaylar  geri  çəkildi,  Bayıl  və  Qurd  qapısında  tutduqları  mövqeləri  tərk  etdilər.
541
  5-ci  Qafqaz  piyada 
firqəsinin Ərkani-Hərb rəisi Rüşdü bəy qeyd edirdi ki, düşmən özündə qüvvə tapıb əkshücumu davam etdirsəydi 
10-cu və 13-cü alayları da daha geriyə ata bilərdi, çünki onun qarşısını almaq üçün yeganə silah süngülər idi - 
döyüş  sursatı  tamamilə  tükənmişdi.
542
  Türk-Azərbaycan  hissələri  dəmir  yolunun  qərbindəki,  Qurd  qapısı  ilə 
üzbəüz  yüksəkliklərdə  möhkəmləndilər.  Saat  17:00-da  Mürsəl  bəy  sona  çatmış  döyüşün  nəticələri  barəsində 
Nuru paşaya raport göndərdi və raportda döyüşdə ingilislərin iştirak etməsini bildirdi. Elə bu vaxt Sentrokaspi 
qoşunları  cəbhənin  Biləcəri-Xırdalan  istiqamətinə  hücuma  keçdilər.  Onların  hücumunu  bir  zirehli  qatar 
dəstəkləyirdi. Burada düşmən qoşunları Zehni bəyin dəstəsi ilə üzləşdi və geri atıldı.  
Avqustun 5-də baş vermiş döyüşdə QİO tərkibindən 9 zabit, 139 əsgər həlak olmuş, 19 zabit, 444 əsgər 
isə  yaralanmışdı.  Qoşunların  istifadə  etdiyi  minik  və  qoşqu  heyvanlarından  43-ü  ölmüş,  32-ci  yaralanaraq 
yararsız olmuşdu. 500-dən artıq tüfəng, 3   ağır  pulemyot  və yüngül   pulemyotlar   sıradan çıxmışdı. Düşmən 
tərəf 2000-ə yaxın itki  verdi  (ölü  və yaralılar).
543
 Kəşfiyyatın məlumatlarına  görə  şəhərə  avqustun 5-də 300 
ingilis əsgəri gətirilmişdi.
544
 
Avqustun  6-da  mövqelərə  gəlmiş  QİO-nun  Ərkani-Hərb  rəisi  Nazim  bəyə  qoşunların  sursatının 
olmaması,  zabitlərin  çatışmazlığı,  qoşunların  azlığı,  isti  iqlimdə  xəstəliklərin  yayılması  barədə  məlumat 
verildi.
545
  Bütün  bunlar  qoşunların  mənəvi-psixoloji  durumuna  pis  təsir  göstərirdi,  Bunu  ehtimal  edən  sovet 
komandanlığı Heybət-Biləcəri xəttinə hücum təşkil etdi, lakin geri atıldı.
546
 
Bilavasitə  Bakı  önündə  dayanan  QİO  qoşunlarının  sayı  3500  nəfəri  ötmürdü.
547
  Mənəvi  durumu 
yaxşılaşdırmaq  üçün  qoşunlara  komandanlığın  müraciəti  qəbul  edildi.  "Bu  gözəl  könül  qapıcı  şəhəri  siz  zəbt 
etməsəniz  Türkün  və  ordusunun  şərəfini  indi  içində  bulunduğunuz  xəndəklərə  göməcəksiniz...  Əgər  siz  yaşıl 
dənizin  bu  məşhur  şəhərini  zəbt  etməsəniz  Qafqaz  türkləri  və  Türküstan  müsəlmanlarının  qəlbinə  saplanmış 
olacaq zəhri- xəncərin üzərinə "Eyvah ki, Türk bizə imdada gəlmədi" cümləsi yazılmış olacaqdır. Qafqaz fəryad 
edəcək,  Türküstan  ağlayacaqdır...  Ey  türk  əsgəri!  Əgər  sən  bu  şəhəri  almasan  Bakıda  sənin  üçün  hazırlanan 
                                                           
538
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.277-278. 
539
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.104.
 
540
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.121. 
541
Большевики в борьбе за победу, с.626.  
542
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.280. 
543
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.339.
 
544
Görüryılmaz M. Türk.Kafkaz İslam Ordusu, s.148. 
545
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.122. 
546
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.105.
 
547
Yenə orada, s.102.
 

139 
 
süfrələr  müsafirsiz qalacaq, sənin üçün tikilən əlbəsəni düşmən geyəcəkdir. Sənin ayağına kəsiləcək qurbanlar 
düşmənə qalacaqdır. Əgər sən bu şəhəri almasan islam gəlinlərinin duvaqlarını kafirlər yırtacaq, yenə mübarək 
islam qanları qırmızı şərablar kimi vəhşi işkəncələr uğrunda axacaqdır. Sənin zəfərin üçün duaya qalxan əlləri 
zalımlar  kəsəcəkdir...  Fəqət  sən,  ey  türk  əsgəri,  in-gilislərin  gücünü  kəndi  zorunla  Çanaqqalada  qırdın.  Ən 
böyük  hərb  gəmilərinin  böyük  güllələrinə  aylarla  sinə  gərdin.  Kütülamarədə  14  minini  əsir  aldın.  Qarşıdakı 
düşmənin  əsas  hissəsi  olan  erməniləri  bəlkə  Azərbaycandan,  Qarsdan  bəri  önünə  qataraq  ta  bu  şəhərə  qədər 
qovdun.  Türk  adını böyüdən Çanaqqala,  Kütülamare,  Qaliçiya, Rumıniyadan sonra Qafqaz gələcək və Bakı 
şəhəri də igidlik tacının bir almazı olacaqdır. Al Bakını!".
548
 
Müraciət qoşunlar arasında 5 avqust döyüşündən sonra yarana biləcək ruh düşkünlüyünün, söz-söhbətin 
qarşısını  almaq  və  Bakı  alınmayana  qədər  döyüşlərin  davam  edəcəyi  fikrini  bir  daha  vurğulamaq  məqsədilə 
qəbul edilmişdi. 
Bakıda ümumi mobilizasiyaya etiraz edən və türklərə köməklik edən azərbaycanlılardan böyük bir qrupu 
həbs edildi və onlardan 600 nəfər güllələndi.
549
 
Avqustun  7-də  İstanbulda  olan  M.Ə.Rəsulzadə  M.Hacınskiyə  göndərdiyi  teleqramda  yazırdı:  "Hansı 
yolla,  nəyin  bahasına  olursa  olsun  Bakı  tezliklə  tutulmalıdır.  Əks  təqdirdə  baş  vermiş  fakt  qarşısında  çətin 
vəziyyətdə qalarıq". Digər məktubunda o, yazırdı: "Əgər Bakı alınmasa, hər şey bitdi. Əlvida, Azərbaycan!".
550